Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli

AZADLIQSEVƏR UYĞURLAR ÜÇÜN ŞƏHİD ŞAİR

LUTPULLA MÜTƏLLİP NÜMUNƏSİ

Əsasən uyğurlar yaşayan Sintszyan-Uyğur Muxtar Ra­yo­nunu (Şincan Uyğur Apto­nom Rayonluk) Azər­bay­can­dan təxminən dörd min kilo­metrlik bir məsafə ayırır. Böl­gə keçmişdə Döğu Türküstan adlandırılırdı. Çin buranı işğal etdikdən sonra imperator 1884-cü il noyabrın 18-də ver­diyi əmrlə bölgəni Çinin 19-cu vilayəti –Sincianq, Şincanq və ya Xinjianq adlandırdı. Bu da hakim çinlilərin dilində “ye­ni sərhəd”, “yeni xətt”, “yeni qazanılan yer” anla­mın­dadır. Qəribəsi budur ki, Çin imeratorluğu avropalıların təsir dairə­sində olmasına, ölkənin ayrı-ayrı bölgələrinin xaricilərə “ica­­rəyə verilməsi”nə, Yaponiyanın Çinin bir çox ərazilərini iş­ğal etməsinə baxmayaraq, məğlub Çin işğalçılıq siyasə­tin­dən əl götürmürdü.

Doğu Türküstanda uyğurlarla yanaşı qazaxlar, qırğızlar, tatarlar, altaylılar və b. türk xalqları da yaşayırlar. Eyni soydan olduğumuza görəmi, yoxsa tarixin gedişindənmi oxşar taleyi yaşayırıq. Əlaqələrimiz zamanın sürətiylə ayaqlaşmasa da, qan yaddaşı sayəsində hələ də ədəbi əsərlərimizin adlarında, mövzularında bir oxşarlıq var. Toponim və şəxs adlarımızın da böyük bir hissəsi eynidir.

Bu gün Çində yaşayan soydaşlarımız uyğur, biz isə azərbaycanlı adlanırıq. Hər birimizin də ayrıca (az qala bir-birindən təcrid olunmuş) tarixi, ədəbiyyat tarixi, dil tarixi və s. yaradılıb.

1819-1826-cı illərdə Doğu Türküstanda Cahangir xanın başçılığı ilə xalq mancur mənşəli Çinq sülaləsinin hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldıranda Qarabağda, İrəvanda, Gəncədə Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi hərbi hissələr də rus ordusuna qarşı vuruşurdu. 1830, 1831-ci ildə Car-Balakəni, 1831-ci ildə Lənkəranı, 1837-1838-ci illərdə Şəki və Qubanı, 1829-1861-ci illərdə Şeyx Şamilin başçılığı ilə Qafqazı bürümüş üsyanlar ilə Doğu Türküstanda 1830-cu ildə Yusup Xocanın, 1846-cı ildə Muhəmmətimin Xocanın, 1855-ci ildə Vəli Xan Törənin başçılıq etdiyi üsyanlar bir-birlərinə çox bənzəyir.

1931-ci ilin fevral ayında Qumul vilayətində Xoca Niyaz Hacı və Salih Dorğanın öndərliyi ilə xalq Çin Şu Jenin (1928-1933) hakimiyətinə qarşı üsyan qaldırdılar. Üsyan dalğası sürətlə ölkəni bürüdü. 1933-cü ilin noyabrın 12-də Kaşqarda Doğu Türküstan İslam Cümhuriyyəti elan edilir. Lakin qurulan bu dövlətin ömrü uzun olmur. 1934–1944-cü illər arasında SSRİ Doğu Türküstanı öz təsir dairəsində saxlamaq, ondan Yaponiyaya və Çinin bəzi dairələrinə təsir vasitəsi kimi istifadə etmək üçün diplomatik vasitələrdən və silahlı qüvvələrdən istifadə edir.

1937-ci ildə SSRİ ilə Çin arasında bağlanmış andlaşma Doğu Türküstan İslam Cümhuriyyətinin ləğv edilməsilə nəticələnir. Xalq kütlələri isə bu müqavilənin şərtləri ilə razılaşmır. Ölkənin müxtəlif bölgələrində itaətsizlik, silahlı üsyanlar davam edir.

1938-ci ilin sonlarında müqavimət hərəkatı daha da güclənir. Xalqın iradəsini qırmaq üçün olmazın qəddarlığına əl atıldı. Kaşqarda polis idarəsinə rəhbərlik edən sovet vətəndaşı Mavlanovun bir gündə 6.000 nəfəri güllə-lətməsi, 300.000-dən çox insanı həbs etdirməsi və 10.000-dən çox ailənin malını müsadirə etməsi Azərbaycanda 1936-1938-ci ildəki kütləvi həbslər və sürgünləri yada salırdı?!

1-cü ilin iyulunda İli bölgəsində-Qulcada Ali xan Törənin başçılığıyla çinlilərə qarşı yenidən üsyan baş qal­dırdı və qələbə ilə başa çatdı. 1944-ci ilin avqustun 7-də Doğu Türküstan Cüm­huriy­yə­tinin qurulduğu elan edildi və hökumət başçısı Ali xan Törə seçildi. Lakin bey­nəl­xalq güc­lər yeni hökuməti tanımaq istəmir.

1946-ci ilin dekabrında şah orduları Güney Azərbay­canda qurulmuş hökumətin varlığına son qoyur və rəhbərləri, fəalları Sovetlər Birliyinə gətirilir. Güney Azərbaycanda qurulmuş, milli hökumətin rəhbəri S.C.Pişəvəri 1947-ci ildə Quzey Azərbaycanda avtomobil qəzası adı ilə öldürüldüyü kimi, İosif Stalin ilə Türkçülüyün-Ze-Dong gizli razılaşmasıyla Doğu Türküstan Cümhuriyyətinin Prezidenti Ahmetcan Kasimi, Milli Azadlıq Ordusunun komandiri general İshak bəy, onun müavini general Delil Kan, Ordunun Siyasi Komissarı Abdukərim Abbas və b. təyyara qəzasına salınaraq məhv edildilər. Təşkil olunmuş bu təyyarə qəzasının ardından işğalçı ordu 1949-cu ilin oktyabrında Doğu Türküstanı tutur.

Ölkələrimizin taleyi kimi insanlarımızın talei də oxşardır. Uyğur inqilabçısı, şair və dramçı Lutpulla Mütəllipin gənc yaşlarında qəddarlıqla öldürülməsi Mikayıl Müşfiqin, sonradan onun sümüklərinin tapılaraq təntənə ilə dəfn edilməsi Hüseyn Cavidin taleyini yada salır.

Bu yazıda xalqımızın yaxından tanımadığı, lakin tanı­ma­sına və sayğı göstərməsinə ehtiyac olan Lutpulla Mütəllipin ömür yolundan söz açmağa ehtiyac var.

Millətini azad və xoşbəxt görmək arzusuyla yaşayan və bu yolda həyatını qurban verən Lutpulla Mütəllip haqqında çox yazılsa da, doğum və ölüm tarixləri fərqli-fərqli göstərilib. Uzun illər Şincanın Qulca şəhərində doğulduğu fikri üzərində durulub. Uyğur araşdırıcısı Tursun Erşidin 1998-ci ildə Urumçidə çap etdirdiyi “Lutpulla Mütəllip və unin keçürmişləri” kitabı şairin doğum ili, yeri və ölüm günü ilə bağlı yanlışlıqlara son qoydu. O, şairin atası Həzim Axunun evindəki “Min bir hədis” adlı kitabının qapağına oğlunun doğum tarixini hicri təqvimi ilə yazdığını aşkara çıxardı. Həmin tarixi miladiyə çevirdikdə 1922-ci ilin oktyabrın 16-na uyğun gəldiyini yazdı. Ailədəki müqəddəs kitabların qapağına mühüm tarixi hadisələr və uşaqların doğum günlərinin yazılmasının az qala bir ənənəyə çevirildiyi mə­lum­dur. Həzim Axun da kitabın qapağına oğlunun do­ğul­du­ğu günü yazıbsa, demək, ən doğru sənəd bu hesablanmalıdır.

Beləliklər, Lutpulla Həzim Axun oğlu Mütəllip 1922-ci il oktyabrın 16-da Qazaxıstan Respublikasında, Almatı yaxınlığındakı Uyğur rayonu kimi tanınan Nilki qəsəbəsinin Çunçi kəndinin Sayboyu məhəlləsində anadan olub.

Kiçik yaşlarından fitri istedadıyla ətrafındakıların diq­qə­ti­ni cəlb edən, ilk təhsilini evdə atasından alan Lutpullanı Qulca şəhrindəki tatar ibtidai məktəbinə oxumağa göndərirlər. Üsuli-cədid məktəbi kimi tanınan bu məktəbdə 1936-cı ilədək oxuyaraq tatar və rus dillərini öyrənmiş olur. Sonra təhsilini rus gimnaziyasında davam etdirir. İki il də burada oxuyur. 15 yaşında ikən “Mənim xalqım” adlı şeirini “İli qəziti”ndə çap etdirir.

Yeniyetməlik və gənclik illərində yazdığı üsyankar şeirlərinə görə onu “od yürəkli şair” adlandırırlar.

Lutpulla imtahan verərək Urumçi şəhərindəki Darül­muəl­limə qəbul olunsa da, maddi sıxıntı üzündən təhsilini davam etdirə bilmir. 1941-ci ildə sovet mühəndislərinin tərcüməçisi kimi Güney Şincana gedir. Faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumundan sonra Sovet mühəndisləri axtarış-kəşfiyyat işlərini yarıda buraxıb, geri döndüklərindən Lutpulla Mütəllip işsiz qalır və yenidən Urumçiyə qayıdır.

Təhsilini davam etdirməklə yanaşı “Şincan” qəzetində işləyir və qəzetdə “Ədəbiyyat gülzarı” adlı səhifə hazırlayır.

İstedadlı şair, publisist və dramçı Lutpulla Mütəllipin 1942-ci ildə, yəni 20 yaşında yazdığı, elə həmin il də səh­nələşdirilən «Gerçək moden» pyesi Çin valisi Şenq Şi-Şey tərəfindən yasaqlanmış və ona qarşı təqiblər başlanmışdır.

Təqib və təzyiqlərə baxmayaraq o, bədii yaradıcılığını və siyasi mübarizəsini dayandırmır. Rus dilində təhsil alması, bu dilin vasitəsilə inqilabi ədəbiyatla tanışlığı, K.Marksın, F.Engelsin, V.İ.Leninin, İ.Stalinin əsərlərini oxuması təsirsiz qal­­mır. Lutpulla yeniyetməliyindən Avropada kabus kimi dola­şan, oradan da dünyada yayılan kommunizm ideologiyasının təsiri altına düşür. O, bu ideologiya vasitəsilə xalqının azad və firavan yaşayacağına inanır.

O, ənənəvi əruz və heca vəz-nində şeirlər yazmaqla yana-şı, sərbəst vəzndə də qələmini sınayır, bu janrın çılğın təbli-ğatçısına çevirilir. Həm də “Borandan sonrakı aydınlıq”, “Samsaq ağa hirsləndi” kimi pyeslər yazmaqla oxuma və yazma bilməyən insanlara səhnədən müraciət etməyə, xalqını cəhalətdən qurtarm-ağa çalışır. Pyeslər yazarkən və onları səhnələşdirərkən rus rejissor və aktyorlarının təcrübəsindən bəhrələnir.

1-cü ildə Şincanın siyasi həyatında dəyişmələr baş verir. Liberal, demok­ratik görünməyə can atan vali Şenq Şi Şey Qomindan Çin Milli Partiyasına daxil olur. Bu, bölgədə taraz­lığın pozulmasından, çinlilərin müs­təmləkəçilk siya­sətinin get­dikcə şiddətlənəcəyindən xəbər verir. Şincanda yanvar ayında həmin partiyanın vi­la­yət şöbəsi təşkil edilir və iyun ayında partiyasının ən mühafizəkar üzvlərdən Fen Qun Bini “Şincan” qəzetnə redaktor təyin edilir.

Qomindan Çin Milli Partiyasının hakimiyyətə gəlməsi Şincanda Lutpulla Mütəllip və onun kimi inqilabi əhval-ruhiyyəli, yenilik tərəfdarı vətənsevərlərin vəziyyətini ağırlaşdırır. Bir çox kitablar yığışdırılır, inqlabi ruhlu, vətənsevər kitablar çap edən nəşriyyatlar bağlanılır. Həbs edilmək və ya sürgünə göndərilməklə üzləşən Lutpulla Mütəllip 1943-cü ilin sonunda işdən çıxarılır. Onu Aksudakı “Şincan” qəzetinə redaktor müavini göndərirlər.

Lutpullanın gəlişi Aksu şəhərində vətənsevərlər tərəfindən sevinclə qarşılanır. Qəzetdə “Cənub Şamili” adlı səhifə hazırlayır və buraya şair Nimşehit, Bilal Əzizi kimi gəncləri cəlb edir. Gənc şair elm öyrənməklə, bədii yaradıcılıqla yanaşı, ictimai-siyasi işlərdə fəal iştirak etdir.

Aksu Vilayətlik Uyğur Mədəniy Akartiş Uyuşmisi (Aksu Vilayət Uyğur Mədəniyyətinin İnkişafı Birliyi) ilə “Aksu Şincan” qəzetinin birgə çıxartdığı “Cənubtin avaz” (Cənubdan səs) jurnalına məsul katiblik edən Lutpulla Mütəllip “Təsiratım” (Duyğularım), “Hoş” (Əlvida),” “Yillarka cavap”(İllərə cavab), “Pəryat” (Fəryad), “Hiyalçan tilək” (Xəyallı diləklər), “Küreş ilhami” (Mübarizə ilhamı), “Şair toğrusida muveşşeh” (Şair haqqında müvəşşəh), “Muhəbbət həm neprət” (Məhəbbət və nifrət), “Oğlum hekkidə mərsiyə” (Oğlum haqqında mərsiyə), “Vətən ala, xəlik ala (Vətən ala, xalq ala), “Büyük mayak” (Böyük mayak) və b. şeirlərini, eləcə də “Əcəl hudukuşida” (Əcəl anında), “Padişah samuraylari ağir halsiraydu” (Padişah samurayları böyük yorğunluq içində), “Uniz kəlgüsi zor həm parlak” (Onun gələcəyi güclü və aydın) satirik məqalələrini və “Samsak akan kaynaydı” (Sarımsaq ağa əsəbləşir), “Küreş kizi” (Mübarizə qızı), “Borandin keyinki aptap” (Borandan sonrakı günəş), “Çin moden”, “Çiməngül” adlı səhnə əsərlərinin, “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”, “Sənətkə muhəbbət” (Sənətə məhəbbət), “Tiyatirmız kelip çikişi və ravaclaniş tarihi” (Teatrımızın yaranması və inkişafı tarixi) adlı məqalələrini yazır.

Ü