Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

Vəziyyəti  bilmə:  söhbət  ilk  növbədə  qloballaşmanı  anlamaq  üçün  tələb  olunan    faktlardan 

169 
 
(məsələn, iqtisadi və maliyyə anlayışlarından, müəssisə və təşkilatlar barədə biliklərdən)  gedir.   
İnformasiya mənbələri haqqında biliklər. Söhbət kütləvi informasiya vasitələrinin, xüsusən 
də  İnternetin  insan  üçün  açdığı    informasiya  və  kommunikasiya  imkanlarından,  habelə  
informasiyanı təklif edən   insan və təşkilatlardan  gedir.  
Başqa  mədəniyyətlərdə  qərar  qəbuletmə  situasiyalarında    davranış  haqqında  biliklər. 
Söhbət  başqa  mədəniyyətlərin  nümayəndələrinin  risk  və  qərar  qəbuletmə  situasiyalarında    necə 
davranması  barədə biliklərdən gedir.  
Qərar qəbuletmə strategiyaları haqqında biliklər.  Bu zaman çıxış situasiyası baxımından 
diqqətin hərəkət alternativləri üzərindəmi yoxsa nəticənin dəyərliliyi üzərindəmi fokuslanmasından 
asılı olaraq iki strategiyanı fərqləndirmək lazımdır. Birinci strategiyada alternativlər verilmiş olur, 
ikincidə isə  onları işləmək lazım gəlir.  
Texniki və koqnitiv səriştəlilik. Burada da söhbət tamamilə yeni və ya  mürəkkəb məsələlərin 
həlli üçün lazım olan qabiliyyətlərdən fərqli bir şeydən getmir. Qloballaşmanın gedişində fərd tez-
tez belə situasiyalarla qarşılaşır. Fərdin bu situasiyaların öhdəsindən uğurla gəlməsi üçün aşağıdakı 
səriştəliklər təhsil prosesində mümkün qədər  erkən vaxtlarda aşılanmalıdır:     
Qeyri-səlis  düşüncə  qabiliyyəti.  Bu  zaman  bir  sıra  düşüncə  tərzləri    başa  düşülür.  Bunların 
üzərində  ətraflı  dayanmayıb  sadəcə    misal  üçün,  tutalım,  “mental  modellər”  (D.O.Konnorun  və 
İ.Makdermotun    tərifinə  görə,  mental  modellər    tərbiyə  və  təhsilin,  gedişində  bizə  aşılanan  və  ömür 
boyu müstəqil olaraq qazandığımız ideya, konsepsiya və təsəvvürlərdir ki, onlar bizim hərəkətlərimizi 
istiqamətləndirir  və  onlardan  səbəb  və  nəticələri  anlayıb  izah  etmək,  habelə  həyat  təcrübəmizə  məna 
vermək üçün istifadə edirik [2]) üzrə düşüncə tərzini, xarici reallığın və mümkün hərəkətlərin və onların 
nəticələrinin  inikasını  göstərə  bilərik.  Fikri  modellər  hipotetik  ardıcıllıqları  imitasiya  etmək,  eyni 
zamanda ssenarilər də qurmaq imkanı verir. Mental modellər üzrə düşüncə bütün mümkün şərtləri və 
nəticələri daxil etməyi, habelə bütün elementləri bir-biri ilə əlaqələndirmək qabiliyyətini  tələb edir.  
İnformasiyanı axtarıb tapıb emal etmək qabiliyyəti. Fərd relevant informasiyanı axtarıb tapmağı, 
bu zaman relevant informasiya mənbələrini seçib onların əhəmiyyətini və mötəbərliyini qiymətləndirməyi 
bacarmalıdır.  Bundan  başqa,  o,  informasiyanın  axtarış  dairəsini  məhdudlaşdırmaq  və  ya  axtarışı 
dayandırmaq  iqtidarında  da  olmalıdır,  əks  halda  qərar  qəbuletmə  məsələsi  yenə  də  sual  altında  qalmış 
olacaqdır.  Bunun  üçün  qərar  verən  şəxs  informasiyanı  “filtrdən”  keçirməli,  yəni  böyük  həcmdə 
informasiyanı  aydın  meyarlar  üzrə  reduksiya  etməli,  başqa  sözlə,  onun  sayını  azaltmalıdır.  Təbii  ki,  o, 
kompüterdən informasiyanın emalı aləti, habelə qərara dəstək sistemi kimi istifadə etməyi də bacarmalıdır.  
Məqsədi təyin etmək və strukturlaşdırmaq qabiliyyəti. Fərd öz məqsədlərini  təyin edib, onları 
strukturlaşdırmağı və qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Bu, hər bir rasional qərarın əhəmiyyətli ilkin şərtidir.    
Situasiyanı  təhlil  etmək  qabiliyyəti.  Fərd  qərar  qəbuletmə  məsələsinin  xarakteristikalarını 
düzgün  təhlil  edib  qiymətləndirməlidir  ki,  münasib  strategiyanı  seçə  bilsin.  Bu,  məsələn, 
mürəkkəblik,  qeyri-müəyyənlik,  risk  və  resurslarla  bağlı  mühakimələrin  irəli  sürülməsini  və  buna 
uyğun qərar vermə strategiyasının seçilməsini nəzərdə tutur.  
Nəzarət  və  qiymətləndirmə  qabiliyyəti.  Fərd,  xüsusən  də  kontekstin  sürətlə  dəyişdiyi  bir 
şəraitdə uzun müddət üçün əhəmiyyətli qərarlar verərkən, öz qərarvermə davranışını  və qərarının 
uğurluluğunu-uğursuzluğunu tənqidi izləməlidir. 
Risklər və strategiyalarla bağlı kommunikasiya qabiliyyəti. Fərd başqaları ilə, xüsusən də 
başqa  mədəniyyətlərə  mənsub  olan  insanlarla  idarəetmə  qərarları  ilə  bağlı  ünsiyyət  qurmağı 
bacarmalıdır.  Səmərəli  mədəniyyətlərarası  kommunikasiya  insanın  özünün  mənsub  olduğu 
mədəniyyətdə qərar qəbuletmə məsələsinin şübhə  altına alına bilməsini nəzərdə tutur.   
Avropa  Şurasının  və  Avropa  İttifaqının  materiallarının  təhlilindən  “ideal”  avropalının  simasını 
yaratmaq olar. Qloballaşmanın pespektivlərində inkişaf etmiş şəxsiyyət idealı olaraq dünya miqyasında 
gedən  dəyişikliklərə  baxmayaraq  təkrarsız  fərdiyyət  kimi  inkişaf  etmiş  və  “bütün  dünyaya  açıq  olan 
vətəndaş”  nəzərdən    keçirilir.  O,  inkişaf  etmiş  mənlik  şüuruna,  vətəndaşlıq  keyfiyyətlərinə,  tənqidi 
təfəkkürə, Avropa və milli identikliyi bir araya gətirən “Mən”obrazına malik, mühakimələrində sərbəst 
olan,  özünütəkmilləşdirməyə,  özinkişafa  can  atan,  fasiləsiz  təhsildə  iştirak  edən,ümumi  mədəniyyətə 
maraq  bəsləyən,  demokratik  və  mənəvi  dəyərləri  (tolerantlıq,  həmrəylik)  bölüşdürən,  dəyişikliklərə 
adaptasiya edən, situasiyanı adekvat qiymətləndirməyi, qərar qəbul etməyi, komandada işləməyi bacaran, 

170 
 
fəal şəxsiyyətdir. Bu idealın mərkəzi elementini intermədəni səriştəliyin inkişaf etdirilməsi təşkil edir. Bu, 
həyat  tərzi  kimi  başa  düşülən  çoxdillilik,  dil-mədəniyyət  baxımından  çeviklik,  başqa  mədəniyyətlərə 
açıqlıq, stereotiplərə və ayrıseçkiliyiə qarşı həssaslıq kimi müxtəlif ölçüləri əhatə edir [7, s. 156].  
 Qloballaşma proseslərinə hazırlıqda mərkəzi rolu başqa dillərdə danışmaq bacarığı oy-nayır. Son 
illər  xarici  dili  mümkün  qədər  erkən  vaxtda  öyrənilməsi  məsələsi  gündəmə  gəlmişdir.  2000-ci  ildə 
Lissabonda  Avropa  Şurası  strateji  məqsəd  kimi  Avropa  vətəndaşlarının  dil  səriştəliliyinin 
yaxşılaşdırılması  məsələsini qaldırmışdı.  2002-ci ilin mart  ayında isə  Barselonada Avropa  ölkələrinin 
dövlət  və  hökumət  başçıları  erkən  yaşlar-dan  ən  azı  iki  xarici  dilin  öyrənilməsini  və  dil  səriştəliyi 
infikatorunun  (Avropa  Birliyi  ölkələri  üçün  dil  səriştəliliyinin  vahid  qiymətləndirmə  meyarları)
 
[6] 
yaradılması  məsə-ləsini  gündəmə  gətirdilər.Bilik  cəmiyyətinin  təsiri  təkcə  səriştəlilik  modellərinin 
dəyiş-məsində təzahür etmir. Bir tərəfdən biliyi “ehityat üçün saxlamaq” dövrü arxada qaldı. Gələcək 
tələbləri bu gün proqnozlaşdırmaq mümkün olmadığından, “ömür boyu təlim” (“davam etməkdə olan”, 
“sonrakı”,“permanent”,“fasiləsiz”)  haqqında  təsəvvürlər  for-malaşmışdır.  Özünütəhsil,  özünütəşkil, 
öninkişafda  öz  ifadəsini  tapan  və  tipik  bilik  və  bacarıqlar  üzərində    bir  növ  üstqurum  olan,digər 
səriştəliklərin əldə edilməsi prosesini  asanlaşdıran  meta-səriştəliklər  böyük  əhəmiyyət əldə edir.  
Avropa Birliyi 2000-ci ildə qloballaşma proseslərininn tələblərinə uyğun olaraq  Birliyi dünyada  
rəqabətə  qabil,  biliyə  köklənən  iqtisadi  məkan  etmək  iddiası  ilə  çıxış  etdi.  O  zamandan  həmin  təklif  
şübhə  və  tənqidlərə  səbəb  oldusa  da,  Polşa  sosioloqu  Марек  Kwiekin  haqlı  olaraq  qeyd  etdiyi  kimi, 
əmək bazarlarında akademik dərəcələ-rin tanınması  artıq reallıqdır [4, s. 760].  
Lakin  təkcə  uğurlar  deyil,    gərginlik  sahələri  də  vardır.  Sosial,  iqtisadi,  texniki  və  si-yasi 
dəyişikliklər  bu  gün  qloballaşmış  dünyada  daha  sürətlə  baş  verir,  lakin  cəmiyyətin    həmin 
dəyişikliklərə  tab  gətirmək  üçün  institusional  dayaqları  azdır.  İnam  və  etibar    strukturları  risk 
strukturları ilə əvəz olunur [1, s.128].  
 Lissabon  sammitinin  gündəliyində  qeyd  olunan  məqsədlərə  nail  olma  məsələsi  də  mü-
bahisəlidir.  Mütəxəssislər  Boloniya  prosesinin  ikiliyinə,  ambivalentliynə  diqqəti  çəkir-lər  onun 
əsasında  ekspansivlikmi  durur  yoxsa  müdafiəçilik?  Xüsusən  də,  Avropanın  müxtəlif  bölgələrinə 
nəzərə yetirdikdə, aydın olur ki, hər iki nöqteyi-nəzərə bəraət qaz-andırmaq mümkündür.Avropanın 
hüdudlarındakı sınıq xətləri,ilk növbədə onun inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatları 
arasındakı fərqlər Boloniya prosesi çərçivəsində ayrıca bir mövzudur. Bu zaman əsas çağırışlardan 
biri zəif iqtisadiyyatın ali məktəblərdə sırf elitar təhsildən geniş təhsilə keçid edilməsidir. Əslində 
qeyd  edilən  və  “kütləviləşmə”  adlanan  dəyişiklik  Qərbi  Avropada  və  ABŞ-da  hələ  30  il  bundan 
öncə baş vermişdir.İndi həmin proses sürətlə Şərqi və Orta Şərqi Avropaya da yayılacaqdır.  
Sırf  neqativ  münasibətdən  uzaq  olmaq  lazımdır,  çünki  belə  yanaşma  qlobal  proses-lərin 
müsbət effektlərini və verdiyi şansları dərk etmək imkanı vermir. Qlobal qaydalar təsis olunduqca, 
risklər azala bilər və həmrəylik effekti ilə bağlı olan əmək bölgüsü mexanizmləri  təsis edilə bilər  
[5, s.159].  Hökumətlər və ayrı-ayrı ali məktəblərin rektorları səviyyəsində Boloniya prosesinə qarşı 
cüzi  müqavimət  izlənilir.  Bu  prosesin  əleyhinə  olanlar  ayrı-ayrı  alimlərdir  ki,  onları  da  qane 
etməyən dəyişikliklərin ənənəvi müəllim anlamından imtina edilməsi və prosesin məqsədlərinin tam 
aydın olmamasıdır. Lakin heç kim baş vermiş dəyişikliklə-rin radikallığına və müsbət effektə malik 
olmasına  şübhə  etmir.  Bunu  ali  məktəblərin,  o  cümlədən  Azərbaycan  ali  məktəblərinin  tədris 
proqramlarında fasiləsiz olaraq aparılan mütərəqqi islahatların miqyası göstərir. Siyasi səviyyədə də 
yeni  modelin  tətbiqi  istiqamətində  fəal  işlər  aparılır.  Praktiki  olaraq  bütün  ölkələr  milli  təhsil 
sistemlərində müvafiq islahatlar aparır.Təhsil islahatları dövlət siyasəti statusunu almışdır. 
  Ölkəmizdə  də  təhsil  sahəsində  aparılan  islahatlar  təhsilin  mühüm  sosial  dəyər,  strateji  resurs 
olduğunu, dövlətin gələcək nəsillərə yaşamaq üçün daha yaxşı şanslar vermək qayğısına qaldığını bir 
daha təsdiqləyir. Dual təhsil sisteminə keçid Azərbaycanın təhsil sistemini bu qloballaşma proseslərinin 
çağırışlarına  adekvat  cavab  verməsi  üçün  müvafiq  təşkilati  mexanizmlərə  malik  olan  uğurlu  modelə 
çevirəcəkdir.  Qeyd  edək  ki,  nəzəri  təhsil  ilə  iş  yerlərində  praktiki  təlimin  kombinasiyasına  əsaslanan 
dual peşə  təhsili sistemi  Almaniyada tətbiq olunur və  bütün  dünyada peşə  hazırlığının əmək qüvvəsi 
bazarına keçidinin strukturunun müəyyənləşdirilməsinin uğurlu modeli hesab olunur. Almaniyada tətbiq 
olunan bu modellə müqayisədə sırf məktəb  yönümlü sistemlər (məsələn,  Fransadakı kimi) və  ya  sırf 
konkret iş yerində təlimə əsaslanan təhsil modelləri (məsələn, ABŞ-da tətbiq olunan „Training on the 

171 
 
job“) qloballaşma proseslərində özünün səmərəsizliyini nümayiş etdirir. Belə ki, bu sistemlər çox vaxt 
gəncləri əmək bazarının çağırışları qarşısında aciz edir, onları problemlərin həlli üçün  yalnız məhdud 
praktiki vərdişlərə yiyələndirir (məktəbə söykənən sistemlər),yaxud işçi qüvvəsini daha çox bir spesifik 
şirkətin  hüdudlarında  lazım  olan  bilik  və  kvalifikasiyalarına  xüsusi  əhəmiyyət  verir  (Training  on  the 
job). Dual peşə təhsili sistemi bu iki ifrat  yanaşma arasında “praqmatik kompromiss” olmaqla nəzəri 
təlimi peşə təcrübəsi ilə əlaqələndirir [3, s.7]. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci 
il  tarixli  fərmanı  ilə  təsdiq  edilmiş  “Azərbaycan  2020:  Gələcəyə  Baxış”  İnkişaf  Konsepsiyasında,  24 
oktyabr  2013-cü  il  Sərəncamı  ilə  təsdiq  etdiyi  Təhsilin  inkişafı  üzrə  Dövlət  Strategiyasında  təhsilə 
utilitar texnokratik baxışdan təhsilin dövlətin təmin etdiyi nemət kimi dərkinə keçid öz ifadəsini tapdı. 
Bu  planların  reallaşdırılması  bizim  ölkəmizə  rəqabət  qabiliyyətliyini  yüksəldərək  sivilizаsiyаnın  yеni 
inkişаf mərhələsində yеrini tаpmаqdа rеаl, bəlkə də unikаl şаns vеrir.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Гидденс Э.Последствия модерна. М., Праксис,  2011  
2.
 
О'Коннор  Д.,  Макдермот  И.  Искусство  системного  мышления.  Издательство  Альпина 
Бизнес Букс. М., 2006 
3.
 
Blossfeld, H. P./Stockmann, R. (1999): The German Dual System in comparative perspective. 
In: International Journal of Sociology,Vol. 28, s. 3 – 28 
4.
 
Kwiek, M. (2004): The emergent European educational policies under scrutiny: The Bologna 
process  from  a  central  European  perspective.  In:  European  Educational  Research  Journal, 
Vol. 3, No. 4, pp. 759 – 776 
5.
 
Münch  R.  (2001):  Internationale  Arbeitsteilung  als  Motor  transnationaler  Verge-
sellschaftung. In: Münch R. (Hrsg.), Offene Räume. Soziale Integration diesseits und jenseits 
des Nationalstaats, Frankfurta. M.: Suhrkamp, s. 151– 178  
6.
 
 The European Indicator of Language Competence, Communication from the Commission to 
the European Parliament and the Council, Commission of the European Communities, 2005, 
21 P. 
7.
 
Ulich,  M./Oberhuemer,  P.(2003):  Interkulturelle  Kompetenz  und  mehrsprachige  Bild-
ung.In:Fthenakis,W.E.(Hrsg.):  Elementarpädagogik  nach  PISA.Wie  aus  Kindertagesst-ätten 
Bildungseinrichtungen werden können. Freiburg im Breisgau: Herder, s. 152-168. 
 
ABSTRACT 
    Muslim Nazarov, Nizami Guliyev 
                                   Globalization: threats and opportunities 
The article focuses on the threats  and opportunities offered by the fundamental changes that 
have  occurred  in  the  era  of  globalization.  There  communicate  threats  mainly  from  the  education 
systems of countries identified the competencies required the individual to understand and actively 
participate  in  the  processes  of  globalization,  drawing  attention  to  the  ambivalence  of  the  Bologna 
process, while at the same time justified by the idea that as the global rules of the institution risks 
will decrease, and the changes will have a positive effect. 
РЕЗЮМЕ 
                                                                       Муслим Назаров, Низами Kулиев 
                          Глобализация: угрозы и открываемые  возможности 
В  статье  речь  идет  об  угрозах    и  возможностях,  открываемых  коренными  изме-нениями, 
произошедшими  в  эпоху  глобализации.  Отмечается  связь  угроз  в  ос-новном  с  системами 
образования  стран,  выявляются    компетенции,  необходи-мые  индивиду  для  понимания  и 
активного  участия    в  процессах  глобализации,  обращается  внимание  на  амбивалентность 
Болонского  процесса,  в  то  же  время  обосновывается  мысль  о  том,что  по  мере  учреждения 
глобальных правил риски  уменьшатся,и произошедшие изменения  будут иметь положительный 
эффект.  
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, 
dosent V.Rzayev 
 

172 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
XALƏDDİN SOFİYEV 
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti   
[e-mail] 
UOT:008 
KULTUROLOGİYADA TAKSONOMİK VƏ TİPOLOJİ METODLARIN 
MÜNASİBƏTLƏRİ 
 
   Açar sözlər: Taksonomik düzüm, “anlayışların altına salmaq”, mədəni sahənin diplomatiyası, 
tipoloji model, harmoniya                        
  Key words: taxonomic order, “to adjust to notions”, diplomacy of cultural sphere, typological 
model, harmony 
  Ключевые  слова:  таксономический  порядок,    «подгонять  под  понятия»,  дипломатия 
культурной сферы,  типологическая модель, гармония 
 
Kulturologiyada  həm  taksonomik  bölgüləndirmələr,  həm  tipoloji  axtarışlar,  həm  də  tarixi-
müqayisəli  tədqiqatlar  müasir  dövrdə  öz  nüfuzunu  və  lazımlığını  itirməyib.  Taksonomik,  tipoloji 
tədqiqatlar linqvistikada olduğu kimi kulturologiyada da tarixi-müqayisəli araşdırma paradiqmaları 
ilə  sıx  bağlıdır.  Taksonomik,  tipoloji  və  tarixi-müqayisəli  metodla  bağlı  narrasiya  çoxlu  təəccüb 
doğurucu faktlar və hallarla oynadığı üçün materialın dramatik gərginlikdə verilməsinə xidmət edir. 
Marksist  kulturologiyanın  tarixilik  metodundan  narrasiyaya  gələn  cəzbedici  xüsusiyyətlər  tarixi-
müqayisəli metodun söyləm üslubunda da iştirak edir. 
Taksonomik  və  eləcə  də  tipoloji  kulturologiya  özündə  düşüncənin  bir  önəmli  əməliyatını 
yüksək  səviyyədə  əks  etdirir.  Fəlsəfədən  bəllidir  ki,  eyniləşdirmə  (identifikasiya)  və  fərqləndirmə 
təsdiq və inkarın variantları kimi mühakimə yürütməkdə böyük rol oynayır. Bunu A.F.Losev Antik 
filosoflara  istinadən  belə  formulə  etmişdi:  fikirləşmək  nələrisə  birləşdirmək,  nələrisə  ayırmaqdır 
[1.s.208-209]. Kant  «anlayışın altına salmaq» deyimini işlətməyi sevirdi. Bu, əslinə baxsan, başqa 
formada konkret hadisəni hansı anlayışlasa eyniləşdirib anlamağı bildirirdi [2.с.26].  Mədəniyyətlə 
bağlı  istənilən  məqalədən,  monoqrafiyadan  mühakimələri  və  ya  belə  deyək,  söyləmləri  seçib 
strukturunu analiz etsək, görərik ki, onların xeylisi identifikasiya aktlarına tabe olaraq nələrisə hansı 
anlayışlarlasa eyniləşdirir. Bu söylədiklərimizi nümayiş etdirmək üçün Yeganə Əliyevanın «Mədəni 
sahənin  diplomatiyası»  kitabından  bir  fraqmentə  nəzər  salaq.  Adını  çəkdiyimiz  kitabı  ona  görə 
seçirik  ki,  bu  əsər  ölkəmizdə  ənənəvi  kulturoloji  problemlər  dairəsindən  kənara  çıxan  yeni  tipli 
araşdırma  olmağa  iddia  edir.  Kitabda  «mədəni  diplomatiya»  anlayışının  əlamətləri  sadalandıqdan 
sonra  müəllif  maraqlı  identifikasiya  apararaq  Qədim  və  Ortaçağın  məşhur  fiqurları  olan  tacirləri, 
səyyahları, səyyar rəssam və aktyorları bu kateqoriyanın  «altına salır»  [3.s.17]. Beləliklə, müasir 
fenomenin, yəni mədəniyyət sahəsinin diplomatiyasını reallaşdıran funksionerlərin, rəsmilərin tarixi 
prototipləri aşkar edilir. Yəni idraki əməliyyat tarixilik tələblərinə cavab verir.  
Haqqında  danışdığımız  tədris  vəsaitində  «mədəni  imperializm»,  «dövlətin  imici»  kimi 
anlyışlar izah edilir ki, sonra müasir siyasi dünyanın bir çox prosesləri onlarla identifikasiya edilsin. 
Eyniləşdirmə bu mənada kulturoloji tədqiqatlara əsl informativ xidmət göstərir.  
İdrakda  eyniləşdirmə  əməliyyatının  bir  önəmli  növü  taksonomiyadır.  Bu  termin  yunanca 
«düzüm»  (taks)  və  «qanun»  (nomiya)  söz  köklərindən  yaradılaraq  təsnifat,  bölgüləndirmə 
əməliyyatlarını  bildirib.  Təsnifat  nədir?  İlkində  xaotik  görünən  reallığı  növlərə  bölməkdir.  Beləcə, 
dilçilikdə  nitq  hissələri  yaranıb  və  xaoik  görünən  sözləri  «isimlər»,  «sifətlər»,  «feillər»  qruplarında 
paylaşdırıb.  Mədəniyyət  dəyərlərinin  maddi  və  mənəvi  dəyərlərə  bölünməsi  taksonomik  metodun 
xidmətidir. Mədəniyyətin coğrafi prinsipdən çıxış edərək Şərq, Qərb, Cənub, Şimal mədəniyyətlərinə 
təsnif edilməsi başqa bölgüləndirmə işinin nəticəsidir. Takson bu bölgüdəki xanaları bildirir.  
Taksonomik  təsnifatın  bir  cəhətini  də  qabartmalıyıq.  O  təkcə  üfiqi  istiqamətdə  qrupları 
düzmür.  O  həm  də  hər  qrupun,  növün  içində  müəyyən  ierarxik  düzüm  qurur.  Məsələn,  dilçilikdə 

173 
 
isim nitq hissəsindən məlumat veriləndə göstərilir ki, canlıları və cansızları bildirən iki alt qrup var. 
Mədəniyyətdə maddi dəyərlərin içində alt qruplar kimi bu dəyərlər maddənin növünə, xarakterinə, 
funksiyasına görə bölünə bilər. Beləcə, əmək funksiyasında olan alətləri geyim funksiyasında olan 
paltarlardan, qida funksiyası  olan  yemlərdən ayıraraq müxtəlif maddi dəyərlər qrupunu  göstərmək 
olar.  
Taksonomiyanın  sayəsində  biologiya  elmi  xeyli  uğurlar  qazanmışdır.  Coğrafiya,  dilçilik, 
sosiologiya  taksonomiyaya  öz  metodunda  böyük  üstünlük  verirlər,  ona  görə  də  predmetlərində 
araşdırdıqları  hadisələr  təsnifat  səliqəsində  təqdim  olunurlar.  Taksonomiya,  göründüyü  kimi, 
öyrənilən sahədə səliqə-səhman yaratmaq üçün bu sahənin hadisələrini müəyyən əlamətlər əsasında 
birləşdirir. Bu birləşdirmədə (eyniləşdirmədə) aydın şəkildə təfəkkürün anlamaq üçün identifikasiya 
etmək  paradiqmasını  görmək  olar.  Həmin  paradiqmaya  isə  təsnifləşdirmək  və  ierarxiyanı 
aydınlaşdırmaq  paradiqmaları  əlavə  olunur.  Amerikan  sosioloqu  Corc  Mördok  taksonomik 
kulturologiyanı  universaliyalar  termini  ilə  zənginləşdirərək  göstərir  ki,  mədəniyyətdə  onların  sayı 
60-a  çatır.  Alim  tez-tez  təkrarlanan  sosial  münasibət  formalarına  universaliyalar  deyir.  Bu 
universaliyalara  aid  olanlara  bəzi  örnəklər:  birgə  əmək,  bədənin  bəzədilməsi,  rəqslər,  təhsil,  yas, 
qonaq  qəbulu,  zaraftalar,  dini  mərasimlər  və  s.  Hər  bir  mədəniyyət  bu  universaliyalar  əsasında  öz 
insanlarının  fizioloji,  psixoloji,  sosial  tələblərini  ödəyir.  Mördok  haqlı  olaraq  yazır  ki, 
universaliyalar  əsasında  müxtəlif  mədəniyyətləri  müqayisə  etmək  olar  [4.с.42].  Göründüyü  kimi, 
taksonomik  kulturologiya  univresaliyalar  vasitəsi  ilə  eyniləşdirmə  apararaq  müəyyən  mədəniyyət 
hadisələrini,  məsələn,  qonaq  qəbulunu,  bədənin  bəzədilməsini  uyğun  universaliyalara  yığır.  Bu 
eyniləşdirmədən  sonra  isə  hər  bir  universaliyada  topladılmış  hadisələrin  müxtəlif  mədəniyyətdə 
fərqləri problemini qoymaq olar. Aydın məsələdir ki, Yakut (Saxa) mədəniyyətində qonaq qəbulu 
azərbaycanlıların  qonaq  qəbulundan  elementlərinə  görə  ciddi  fərqlənir.  Yeni  dövrdə  sərhədlər 
açılanda azərbaycanlıları Anadolu türkləri və günyelilərlə bağlı ən ciddi təəccüblərindən hallardan 
biri bu doğma adamların qonaqpərəstlik məsələsində Quzey azərbaycanlılardan fərqi idi. Qonaqla 
bağlı bizdəki səxavətin qarşılığında güneylilərin və Anadolu türklərinin rasionallığı bizim camaata 
xəsislik kimi görünürdü.      
Əgər  taksonomiyaya,  tipologiyaya,  tarixi-müqayisəli  araşdırmalara  metodoloji  yanaşsaq, 
görərik ki, onların çalarlar səviyyəsində yox, qabarıq şəkildə fərqini tapmaq çox müşkül məsələdir. 
Bu  araşdırmaların  hamısının  önəmli  paradiqmalarından  biri    «identifikasiya  etmək  yolu  ilə  dərk 
etməkdir».  Tipoloji  və  komparativ  (müqayisəli)  analizlərin  narrasiyasında  mədəniyyətin  müxtəlif 
coğrafi, tarixi aləmlərinə səyahət mühüm yer tutur. Tipologiya üçün yaxın mədəniyyət hadisələrinin 
eyniliyinə  mane  olan  bütün  irrelevant  (dəxli  olmayan)  cəhətləri  kənarlaşdırmaq  xarakterikdir 
(əslində  «tip»  sözünün  yunanca  mənası  nəyinsə  artıq  əlamətlərdən  təmizlənmiş  görünüşüdür). 
Deməli,  düşünmək  aktı  nələrisə  birləşdirməkdirsə,  tipoloji  metod  kulturologiyaya  bu  aktı 
reallaşdırmaq imkanını verir. Özü də bu imkanı formal, abstrakt olaraq vermir, bir paradiqma olaraq 
tipoloji analizlərin və nəzəriyyələrin bütün «ixtisaslaşmış» aparatını, vasitələrini verir. Tip anlayışı, 
bədii  obrazlarla  bağlı  necə  işlədilməsindən  göründüyü  kimi,  ümumi  olanı  xarakterik  olan 
görünüşündə verir. Xəsisliyi Şeylok və ya Hacı Qara xarakterində  buna örnək kimi göstərmək olar. 
Ona  görə  də  Ortaçağın,  Maarifçi  mədəniyyətlərin  tipoloji  modelləri  abstrakt  parametrlərdə  yox, 
məhz skulptur qabartıda, stereoskopiklikdə görükdürülməlidir.   
Tipoloji  axtarışların  o  biri  üzü  fərqləndirmə  aktlarıdır.  Əgər  düşünmək  üçün  hansısa 
mədəniyyət  hadisələrini  bir  tipdə  birləşdirirsənsə,  bu  tipin  necəliyini  aydınlaşdırmaq  üçün  onu 
başqalarından  fərqləndirmək  lazımdır.  Yapon  mədəniyyətinin  tipoloji  analizi  onu  utancaqlıq 
mədəniyəti  kimi  kvalifikasiya  etməyə  imkan  verirsə,  bu,  mədəniyyəti  Qərbin  günah  duyğularına 
köklənmiş mədəniyyətindən fərqləndirmək məsələsini aktual edir [5.p.112-114]. 
 Azərbaycan  kulturologiyası  müsəlman  mədəniyyətinin  tipoloji  cəhəti  kimi  ornamentallığı 
götürmüşdü.  Bu  ideya  belə  izah  edilirdi  ki,  müsəlman  şüuru  üçün  tekstin  düzümü,  qrammatikası 
naxış bəzəyində olanda fakt tekst statusunu alır. Naxış eyni motivlərin bütün müstəvidə təkrarıdır. 
Bəzək  effektini  məhz  bu  təkrarlar  verir.  Motivlərin  ornamental  təkrarını  biz  təkcə  xalçada, 
memarlıqda  yox,  qəzəllərdə  də  görürük.  Ornamentallıq  səbəbindəndir  ki,  müsəlman  mədəniyyəti 
boşluğu sevmirdi, rastına boşluq çıxan kimi onu ornamentləşdirməklə ortadan götürməyə çalışırdı. 
Bütün  bu söylənənlər müsəlman mədəniyyətinin tipoloji  xarakteristikasını verir,  çünki  memarlığı, 
verbal  sənəti,  miniatürləri  bir  əlamətdə,  bir  tipdə,  -  ornamentallıqda  birləşdirir.  Həmin 
birləşdirmənin  əksi  kimi  Çin  mədəniyyətinin  tipologiyası  göstərilir.  Bu  axırıncı  Dao  fəlsəfəsinin 
təsiri altında boşluqdan tekst fraqmenti kimi geniş istifadə edirdi  [6. с.131-132].  

174 
 
Tipoloji  model  qurmaq  üçün  mədəniyyətin  daxilindəki  hadisələri  gözlənməz  əlamət 
ətrafında birləşdirmək və bununla da həmin hadisələri başqalarından ayırmaq tədqiqatın təhkiyəsini 
xüsusi  ifadəlilik  şiddətinə  qaldırır.  Bunu  mərhum  Azərbacan  filosofu  Həsən  Quliyevin  aşağıda 
gətirəcəyimiz kulturoloji fikirlərindən  yaxşı  görmək olar.  O belə bir əlamət  kimi  zibili götürərək 
göstərirdi  ki,  arxeologiya,  əslində,  arxaik  mədəniyyətlərdən  tapdığı  zibillər  əsasında 
həmin  mədəniyyətləri  rekonstruksiya  edir.  Hər  kültürün zibil  baxımından  öz  sifəti  var. 
Hər  mental  tarixin  öz  zibilləmək  və  zibildən  istif adə  etmək  texnologiyası  var.  Bir 
mədəniyyətin  zibili  başqa  mədəniyyətdə  qeyri -zibil  hesab  oluna  bilər.  Azərbaycan 
mədəniyyətində öz yaşayış sahənlə özgə sahə arasından keçən sərhəd zolağında, adətən, zibillik çox 
olur. Çünki azərbaycanlı öz evindən zibili çölə atır və bu zaman evin zibili mənfi qavranılsa da, çöl 
məkana  süpürülmüş  zibil  heç  də  elə  qavranılmır,  ona  görə  də  azərbaycanlı  küçəni  zibilləməsinə 
pintilik kimi baxmır. Özəl dünyalar arasındakı sınırları, - küçələri hamı yad sayır və zibili ora atır. 
Azərbaycanlı  üçün  təmizlik  öz  yaxşı  dünyanı  başqa,  yad  dünyalardan  ayırmaq  üçün  ciddi 
vasitələrdəndir.  Azərbaycanlı  zibil  arxetipinin  təsiri  altında  durmadan  zibili  başqasının  məkanına 
süpürməyə  məhkumdur.  Alim  bu  məsələ  ilə  bağlı  bir  təmizlik  paradoksunu  da  açır:  azərbaycanlı 
qadın  xalçanı  küçədən  keçənlərin  başına  çırpanda,  bu  heç  də  onun  keçənlərə  pis  yanaşmasından 
gəlmir. O, sadəcə, zibil arxetipinin təsiri altında təmizlik işi aparır. Maraqlıdır ki, söhbətində Həsən 
Quliyev  «zibil  fəlsəfəsi»  deyimini  də  işlətmişdi  [7.  с.164-169].  Filosof  bununla  sanki 
zibilin mədəniyyətdə tipoloji araşdırmalar üçün yüksək eyniləşdirmək və fərqləndirmək 
statusunu  müəyyən  etmək  istəmişdi.  İndi  konkretləşdirib  deyə  bilərik  ki,  epistemoloji 
paradiqmalar  olan  «eyniləşdirmə»  və  «fərqləndirmə»,-bu  ikisini  birləşdirib  «eyniləşdirmə-
fərqləndirmə»  paradiqması  da  adlandırmaq  olar,-taksonomik,  tipoloji  və  kompravistik 
kulturologiyanın  əsas  idrak  vasitələridir.  Onların  kulturoloji  düşüncələrdə  paradiqma  olaraq  necə 
işləməsini  və  mədəniyyəti  necə  maraqlı  söyləmdə,  narrasiyada  açmasını  post-struktrualist 
intellektual Mişel  Fukodan gətirdiyimiz fikirlər  yaxşı  göstərir. Bu alim  kitabında  yazırdı ki,  16-cı 
əsrəcən oxşarlıq kateqoriyası və onunla qohum anlayışlar Qərb mədəniyyəti çərçivəsində bilik üçün 
konstruktiv  rol  oynamışdı.  Oxşarlıq  tekstlərin  şərhini,  simvolların  düzümünü  (qrammatikasını), 
eləcə  də  bədii  əsərləri  idarə  edirdi.  Bu  yüzildə  oxşarlığı  bildirən  sözlərin  siyahısı  da  çox  idi. 
Məsələn,  pərçimlənmək  (convenientia)  belə  sözlərdən  biri  kimi  mülahizələrdə  geniş  işlənirdi. 
Pərçimlənməkdə oxşarlıq qonşulaşmaq, bir-birinə hansı nöqtədə isə yapışmaqdan alınır (metonimik 
işarələri  yada  salın).  Oxşarlıq  epistemasının  hökmüranlıq  etdiyi  dövrdə  düşünürdülər  ki,  ruh  və 
bədən bir-birinə pərçimlənib, ona görə də bir-birindən təsirlənə bilirlər. Günah Allah-təalanın ruhu 
materiyanın  içinə  qoymasından  doğub.  Ona  görə  də  nəfsin  ehtiraslarının  oynatdığı  bədən 
korlanmağa  məhkum  olur.  Dünyanın  hər  şeyi  çulğalıyan,  bürüyən  «qrammatikasındakı» 
pərçimləmək  qaydası  sayəsində  ən  müxtəlif  cisimlər  bir-birinə  cürbəcür  təsirlər  ötürür. 
Hermenevtika  işarələri  danışdıran  biliklər  toplusudur.  Semiologiya  işarələrin  harada  olmasını 
tapmağa  imkan  verən,  onların  bağlantılarını  açan  biliklər  toplusudur.  İşarələrin  qanunlarını 
axtarmaq bir-birinə oxşar cismləri tapmaq kimidir. Mənanı tapmaq da oxşartıları tapmaqdır. Fukoya 
görə 16-cı əsrin episteması belə izah edilə bilər [8. с.61-76]. Daha sonra fransız filosofu göstərirdi 
ki, Don Kixot Eyniliyin  qəhrəmanıdır. O eyniliklər, oxşartılar əsasında düşünür və öz növbəsində 
eyniliklər, oxşartılar da davamlı onu ələ salır, gülünc vəziyyətlərə düçar edirdilər. "Don Kixot" yeni 
çağın ilk əsəridir ki, eynilik və fərqin epistemoloji gücünü amansızcasna ələ salır. 
Fuko aydın etdi ki, 17-ci əsrdən mədəniyyətdə və təfəkkürdə oxşarlıq prinsipinin hörmətdən 
düşməsi  başlayır.  Dekart  "Ağıl  üçün  tövsiyə  qaydaları"  əsərində  oxşartıların  necə  çaşdırmasını 
anladır. Bekonun idollar nəzəriyyəsi isə oxşartıların yanıldıcı təsirini nümayiş etdirdi . 
Fuko  kitabında  epistemadan  danışanda  əslində  paradiqmalardan  söhbət  açırdı.  Düzdür, 
Tomas  Kun  «paradiqma»  termini  ilə  daha  çox  təbiətşünaslıq  elmlərini  idarə  edən  mental  əsasları 
nəzərdə  tuturdu.  Fuko  isə  «epistema»  termini  ilə  alimlərin  də,  adi  insanların  da,  sənətçilərin  də 
idrakını  idarə  edən  vahidləri  bir  anlayış-termində  birləşdirirdi.  Bu  mənada  onun  termininin  əhatə 
dairəsi  «paradiqma»dan  geniş idi. Ancaq hər-halda  «epistema»  «paradiqma»dan populyar olmadı. 
Hərçənd  Fukonun  16-17-ci  əsrlərin  mədəniyyəti  haqqında  açdıqları  həm  də  paradiqmaların 
kulturoloji nəzəriyyələrdə necə işləməsinə yaxşı örnəklər verdi. 
Kulturologiya tarixində müqayisəli tədqiqatlar sayəsində mədəniyyətin tipoloji modellərinin 
qurulması  bir  neçə  istiqamətdə  gedib.  19-cu  əsrdə  hansısa  kültür  faktının  bütün  mədəniyyətlərdə 
variant  dəyişmələri  ilə  invariant  əsasını  tapmağı  tipoloji  təfəkkür  tələb  edirdi.  Bu  işdə  xüsusi  ilə 
Frezerin «Əhdi-ətiq və folklor» əsəri populyarlaşdırıcı rol oynamışdı. O, məsələn, bir çox qitələrin 

175 
 
arxaik  mədəniyyətlərini  əhatə  edən  belə  bir  tipik  situasiyanı  aşkar  etmişdi  ki,  əhd  kəsmək 
mərasimində  hansısa  heyvanın  hissələrə  bölünməsi  geniş  yayılıb  [9.с.174-179].  Deməli,  müxtəlif 
mədəniyyətlərdə  əhd  etməyin,  bağlamağın  variantlarında  təkrar  olunan  invariant  cəhət  «kəsmək» 
aktı idi («əhd, mərcə kəsmək» deyimində «kəmək» feili buradandır).  Bu tipologiyadan çıxış edərək 
Azərbaycan  alimi  Niyazi  Mehdi  dilimizin  bəzi  dialektlərində  niyə  əhd  kəsməklə  bağlanmış 
müqaviləyə «kəsmət» deyildiyini izah etmişdi [10. c.31-34].  
Tipoloji  axtarışların  bu  növündə  bir  fakt  (məsələn,  geyim  detalı),  bir  situasiya  (hədiyyə 
etmək, evlənmək), bir süjet başqa mədəniyyətlərdə və ya mədəni dövrlərdə öz oxşarları (variantları) 
ilə  tutuşdurulandan  sonra  tipolojiləşdirilirdi.  «Toy  bir  çox  mədəniyyətlər  üçün  tipolojidir» 
(universaliyadır),  «bir  çox  mədəniyyətlərdə  şənliyin  yemək-içməklə  ifadə  olunması  tipolojidir» 
kimi diskursların elmdə peyda olması tipologiyanın konkret simvolla bağladılmasının məhsuludur. 
Beləcə,  sinxronik  (eynizamanlı)  xətdə  və  diaxronik  (zaman  ardıcıllığı)  planında  tipoloji  simvolla 
bağlı mədəniyyətlər üzərində birləşdirmə aktı yerinə yetiriləndə çox maraqlı məsələlər ortaya çıxır. 
Kamal Abullanın «Gizli Dədə Qorqud» araşdırması Oğuz dastanları ilə yunan mifologiyası arasında 
külli  miqdarda  tipoloji  yaxınlıqlar  tapır.  Beləcə,  Təpəgözlə  Polifem,  Edip  və  Buğac,  Odissey  və 
Beyrək  arasında  tipoloji  yaxınlığın  tapılması  alimin  söyləminə,  narrasiyasına  ovsunlayıcı  cazibə 
verir . 
Sehirli nağılların süjet müxtəlifliyini bir tipoloji modeldə birləşdirmiş Proppun  «Nağılların 
morfologiyası» kitabı Qərbdə strukturalizmin yaranmasına öz təsirini göstərmişdi  [11. с.400-428].  
Biz  bu  faktı  ona  görə  söyləyirik  ki,  tipologiya  əsasında  mədəni  faktları  identifikasiya  əlaqəsinə 
salmaq, yəni onları bir tip, bir anlayış altında birləşdirmək bizim elmi maraqlı perspektivlərə çıxarır.   
Tipoloji  təfəkkür  sayəsində  tapılmış  səyyar  süjetlər  kulturologiya  üçün  sirli  suallar  ortaya 
çıxarmışdır.  Onlardan  biri  belə  idi:  səyyar  süjetlər  mədəniyyətlər  arasında  mübadilə  nəticəsində 
mümkün olub, yoxsa onların tipoloji eyniliklərinin mənbəyi başqadır? 
  
Ziqmund Freyd yuxularda və miflərdə eyni simvolların olmasını onunla izah edirdi ki, hər 
ikisinin  müəllifi  şüuraltıdır.  Təxminən  eyni  cavabı  Karl  Yunq  da  vermişdi.  Miflər  ruhun  şüursuz 
qatlarının təbiətə proyeksiyası olduğu üçün müxtəlif xalqların mifologiyasında tipoloji təkrarlar baş 
verir.  Tipoloji  araşdırmaların  başqa  «tipi»  oxşar  mədəniyyət  faktlarını,  süjetlərini  toplamağa 
əsaslanmır. Onu daha  çox maraqlandırır mədəniyyətləri tipoloji  modellərdə birləşdirərək  «İbtidai-
icma  mədəniyyəti»,  «Şərq  mədəniyyəti»,  «Antik  mədəniyyət»,  «Qərb  mədəniyyəti»,  «Müsəlman 
mədəniyyəti»  kimi  «taksonları»  (taksonomik  vahidləri)  formulə  etmək.  Sadaladığımız  birliklərin 
hamısında  ən  müxtəlif  empirik  mədəni  materiallar  bir  ideya  ətrafında  birləşməklə  tipoloji  vəhdət 
əmələ gətirir. Toynbinin və Hantinqtonun araşdırmalarında bəzi sivilizasiyaların tipini Katolisizm, 
Buddizm kimi konfessiyalar verirdi. Bu konfessiyalar müəyyən etdikləri sivilizasiyalarda insanlara 
eyni davranış modellərini aşılayırdı. Hantinqton, məsələn, xeyli statistik faktlar əsasında göstərirdi 
ki, İslam sivilizasiyası qaçılmaz olaraq digərləri ilə münaqişələr yaşayır. Alimin fikrincə, müsəlman 
cəmiyyətlərinin çoxlu konfliktə cəlb olunması onunla bağlıdır ki, bu cəmiyyətlər xeyli militarlaşmış 
sosiumlardır. Başqa səbəb odur ki,  bir din  kimi  İslamla  hərb, döyüşkənlik arasında əzəli bağlılıq 
var.  Bu  baxımdan  onun  «qılınc  dini»  adlandırılması  təsadüfi  deyil.  Məhəmməd  özü  İsus  və 
Buddadan fərqli olaraq böyük sərkərdə olub. İslam doktrinində inanmayanlarla savaş var. Sonralar 
bu, təriqətlər arasında savaşlara transformasiya olub. İslam dünyasında fitnə (daxili savaşlar) cihada 
nisbətdə heç də az olmayıb. Quranda zorakılığa qarşı az yasaqlar var. Münaqişələri dinc yolla çözmək 
anlayışı İslam ehkamlarında və praktikasında yoxdur [13.p.258]. Əlbəttə, radikal islamçılara, İŞİD  kimi 
qaniçənlərə  aid  ittihamların  İslam  mədəniyyyətinə  və  müsəlmanlara  yönəldilməsi  ciddi  elm  üçün 
qəbuledilməzdir. Hələ onu demirik ki, qılınc ideyası İsus mouzələrinə də yad olmayıb. Eyni zamanda 
dini motivlər üstündə Katolisizm, Parvoslavlıq və Protestanizm arasında qanlı münaqişələr olsa da heç 
kim bundan Xristianlığın qılınc dini olması nəticəsini çıxarmamışdır. Ona görə də Hantiqtonun gətirdiyi 
statistikanı  başqa  narrasiya  tipində  söyləməsi  elmi  baxımdan  daha  politkorrekt  olardı.  Görkəmli 
amerikan  politoloqu,  ən  azı,  onu  nəzərə  almalı  idi  ki,  qonşularının  sayı  və  dini-etnik  müxtəlifliyi 
müsəlmanlarda hamıdan çox olduğundan münaqişələrin statistikası da belə yüksək olmalı idi. 
Sivilizasiyalar üzrə tipoloji axtarışlar kulturologiyanın ən səmərəli (produktiv) istiqamət–lərin–
dəndir, ona görə bu istiqamət son dövrlər Azərbaycanda paradiqma işini görərək müxtəlif tədqiqatlar 
törətmişdir. İstedadlı alim Rahid Ulusel Sivilizasiya mövzusunda harmoniya axtarışlarını önə çəkmişdir  
[15.s.19]. Gənc tədqiqatçı Ərəstu Həbibbəyli isə sivilizasiya nəzəriyyələrinin tarixi və indisi haqqında 
kifayət qədər səriştəli məlumatlar verəndən sonra «Türk sivilizasiyası» ideyasının aktuallığını göstərən 
arqumentlər  irəli  sürmüşdü.  Əlbəttə,  rus  alimləri  Slavyan  sivilizasiyası  məsələsini  qoyanda 

176 
 
Ə.Həbibbəylinin  təşəbbüsü  tam  məntiqi  görünür  .  Gənc  alim  bu  sivilizasiya  ilə  bağlı  irəlidə  bizim 
qabartdığımız qonşuluq fenomenini vurğulayır. Türk sivilizasiyasının dini və etnik baxımdan müxtəlif 
qonşularının  sayı  yalnız  İslam  sivilizasiyası  ilə  müqayisəyə  gələ  bilər.  Bütünlükdə  isə,  görünür, 
sivilizasiyaların  sayı,  adı,  mənsubiyyəti  haqqında  hər  hansı  diskussiya  perspektivsizdir.  Əgər  kimsə 
Hantiqtonun Katolik, Ortodoks, Buddist, Hinduist sivilizasiyalarının sırasına türk, ərəb sivilizasiyalarını 
artırmaq  arzusunda  olsa,  onun  qarşısında  yalnız  bir  tələb  qoymaq  olar.  Bu  əlavələrin  sivilizasiya 
nəzəriyyəsi  üçün  kəmiyyət  artımından  başqa  hansı  dəyəri  var?  Bu  əlavələr  sivilizasiya  nəzəriyyəsinə 
yeni ideyalar verə bilirmi? Bu suallara müsbət cavab vermək üçün Türk sivilizasiyasının uğurlu, təsirli 
tipologiyasını qurmaq lazımdır. Təəsüf ki, Türk dünyasının tipoloji modelləşdirilməsi məsələsində hələ 
də  ciddi  irəliləyiş  yoxdur.  Ortaçağın  özündə  müsəlman  dünyasında  fars,  ərəb  və  türk  dünyalarının 
tipoloji fərqini intuitiv duyurdular. Ərəb dilini bəlağət, fars dilini hazırcavablıq, türk dilini sadəlik dili 
adlandıranlar təkcə dil fərqini nəzərdə tutmurdular. Beləcə, həm də ərəblərin, farsların, türklərin mental, 
kulturoloji  özünəməxsusluqları  qabardılırdı.  Göründüyü  kimi,  hətta  Orta  əsrlərdə  belə  «müsəlman» 
anlayışının  eyniləşdirici  gücü  o  qədər  deyildi  ki,  etnik  fərqləri  şüurlardan  tam  götürsün.  Bu  fərqlərin 
mədəniyyətdə qalmasına «Azərbaycan», «Bakuvi», «Təbrizi» kimi kunyalar, ləqəblər də öz xidmətlərini 
göstərirdilər. İndi ümumiləşdirmə aparıb söyləyə bilərik ki, mədəniyyətləri anlamağın ciddi yollarından 
biri  onları  hər  hansı  tipoloji  modelin  içinə  salaraq  düşünməkdir.  Bundan  çıxış  etsək,  deyə  bilərik  ki, 
kulturoloji  nəzəriyyələrin  tarixi  mədəniyyətlərlə  bağlı  müxtəlif  tipologiyalar,  taksonomik  modellər 
qurmaq  tarixidir.  Ancaq  bu  zaman  ciddi  vasitələrdən  biri  müqayisə  etmək  mexanizmidir.  Dedik  ki, 
kulturologiyada  müqayisə,  əslində,  yenə  birləşdirmək  və  fərqləndirmək  əməliyyatının  strukturunda 
iştirak edir. Bizim dilimizdəki müqayisə mənasında «tutuşdurmaq» sözü bu prosesin yalnız bir aspektini 
açır. Tutuşdurmaq iki faktı yan-yana tutub birinin o birisinə baxanda necə olmasını aşkar etməkdir. İki 
çubuqdan hansının uzun olduğunu beləcə tutuşdurub tapırlar. Ancaq «tutuşdurmaq» sözünü müqayisə 
anlayışına  transformasiya  edəndə,  artıq,  genişlənərək  təkcə  uzunluğu  yox,  necəliyi,  nəliyi  və    nə 
qədərliyi  də  əhatə  edir.  Beləliklə,  müqayisə  əməliyyatı  üçün  iki  hadisəni  hansı  məkanda  isə  bir 
müstəviyə  gətirmək  lazımdır.  Bu  müstəvi  coğrafi  məkan  ola  bilər.  Deməli,  müəyyən  mənada  fiziki 
məkan  mədəniyyətlərin,  mədəniyyət  hadisələrinin  tipoloji  müqayisəsi  üçün  müstəvi  verə  bilər.  Bunu 
qonşuluq  da  adlandırmaq  olar.  Şərq  və  Qərb  mədəniyyətlərinin  belə  fiziki  məkan  müstəvisində, 
qonşuluq  koordinatlarında  müqayisə  olunması  elmdə  çox  bəhrə  vermişdir.  Bununla  da,  bu  barədə 
söylədiklərimizdən aşağıdakı nəticəni çıxarmaq olar:  
1)  Taksonomiya  elmin  obyektini  əmələ  gətirən,  deməli,  idrakın  hədəfləri  olan  cism  və 
hadisələri  nizam-intizamlı  düzmək  vasitəsidir.  Ona  görə  də  qruplaşdırma  və  düzmək  taksonomik 
paradiqmalarla bağlıdır. 
2)  Düşünməyin  fundamental  paradiqması  nələrisə  ayırmaq,  nələrisə  birləşdirməkdir. 
Taksonomiya,  kompravistika  və  tipologiya  hərəsi  bu  epistemoloji  əməliyyat  üçün  öz  qaydalarını 
verirlər.