Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Üzeyir Şəfiyev

Bakı Dövlət Universitetinin fəlsəfə

və sosiologiya kafedrasının müəllimi, s.e.n.
Münaqişələrlə rəftarda qadınların yeri, sülh quruculuğunda gender imkanları
Öz dağıdıcı və konstruktiv nəticələri ilə konflikt bəşərin təvvəlüd tarixindən bu günə gədər dünya evi sakinlərinin diqqətini həmişəki kimi məşğul etməkdədir. Hələ e.ə. 479-400-cü ildə yaşayan qədim çin filosofu Mo-sze belə hesab edirdi ki, cəmiyyətdə konfliktlilik bəşəriyyətin əbədi meyli və keyfiyyətidir. Bəşər cəmiyyətində də heyvanlar aləmində olduğu kimi bir nizamsızlıq, qarışıqlıq, yaşamaq uğrunda mübarizə meyli olmuşdur. Bu çin müdriki sözü gedən problemin səbəbini ağıllı rəhbərin olmamasında görmüş və cəmiyyətə "ağıllı rəhbər" seçin şüarı ilə müraciət etmişdir. Bir qədər sonra analoji fikirlə inqilis filosofu Tomas Hobbs "Leviafan" əsərində belə qənaətə gəlir ki, cəmiyyətin təbii durumu hamının hamıya müharibə vəziyyətidir. "İnsan insana canavardır" fikrində israr edən Hobs münaqişə səbəbi kimi rəqabət, inamsızlıq və şöhrət hərisliyini göstərirdi.
Konflikt çoxlaylı, çox ölçülü və mozaik təbiətli bir hadisə kimi pozitiv və neqativ nəticələrlə cəmiyyətdə çıxış edir. Münaqişələrin nəticələrinə münasibət birmənalı deyildir. Bir qrup tədqiqatçılar münaqişələrin ancaq neqativ nəticələrə malik olmasından çıxış edərək onun ləğvinə çağırırlar. Belə mövqe sahiblərinin həyacan çalmaları başa düşüləndir. Belə ki, təkçə 1945-ci ildən bu günə kimi 20 milyon, o cümlədən 1990-1999-cu il intervalında dünyada 118 silahlı konflikt nəticəsində 6 milyondan artıq insan ölümü faktının fərqində olsaq müharibə və münaqişə dəhşətlərini təsəvvür etmək çətin olmaz. Müharibələr nəticəsində milyonlarla qaçqın və məcburi köçkünlər ordusunun mövcudluğu və Azərbaycanın dünya ölkələri içərisində qaçqın və məcburi köçkünlərin sayına görə təssüf doğurucu olsa da liderlik etməsi də münaqişələrin üzdəniraq nəticələrinin bizə yaxşı bəlli olduğunu təsdiqləyər.
Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, münaqişə təkçə neqativ nəticələri ilə özünü göstərmir. O, eyni zamanda mütərəqqi dəyişikliklər üçün demurq (yaradıcı) kimi də çıxış edir. Elə bu əsasdan çıxış edərək bir qism tədqiqatçılar konfliktlərin ləğvi barədə deyil, onların tənzimlənməsi və idarə edilməsi barədə düşünməyi zəruri sayırlar. Təsadüfi deyildi ki, məxsusi dialektik fəlsəfi dünyagörüşünə malik Heqel qeyd edirdi ki, külək gölü çürümədən qoruduğu kimi, münaqişələr də cəmiyyəti deqradasiya və tənəzzüldən qoruyur.
Fikrimizcə, münaqişələrin nəticələri və funksiyaları ilə bağlı məsələyə birtərəfli yanaşmaq olmaz. Münaqişələr həm pozitiv, həm də neqativ nəticələrə malik olduğundan onunla rəftarda da vahid reseptdən istifadə etmək məqsədəuyğun deyildir. Bu baxımdan konfliktlərin təkcə həllində deyil, eləcə də onların tənzimlənməsi, nizamlanması və idarə edilməsindən danışmaq olar. Ən ümumi əsaslara görə konfliktlərdə rəftarın iki metodunu: dinc və zorakı metodlarını qeyd etmək olar. Münaqişələrlə rəftardan danışarkan mümkün olan bütün vasitə və imkanlardan, o cümlədən gender imkanlarından danışmamaq mümkün dyildir. Lakin bir çox hallarda münaqişələrlə rəftarda gender imkanlarından danışmaqdan cəmiyyətdə süni bir konflikti - kişi-qadın münaqişəsini yaradıb bu münaqişəni qadınların xeyrinə həll etmək məqsədi güdən istiqaməti də görməmək olmur. Bu isə feminizm sindromunu yaxınlaşdıra bilər. Sülhpərvər bəşəriyyətə isə kişi-qadın konfliktində feminizmin təntənəsi deyil, sülhyaratma işində, münaqişələrlə rəftarda gender imkanlarından maksimum bəhrələnmək lazımdır. Düzdür, qadınların mühüm məsələlərin həllində qərar qəbul etmədə rolunu ifrat yüksək qiymətləndirən və ifrat heçə endirən baxışlar tarix boyu mövcud olmuş, bu gün də vardır. İctimai fikir tarixinə boylansaq qadına natamam varlıq prizmasından baxılaraq ona kişinin qulu, ancaq irrasional, emosional keyfiyyət daşıyıcısı kimi dəyər verilməsinin şahidi olmaq çətin deyildir. Heqel bir qədər də məsələni konkret qoyaraq qeyd edirdi ki, əgər hökümətə rəhbərliyi qadına tapşırsaq, hərəkətləri ümumi tələblərə yox, təsadüfi meyl və fikirlərə söykənən bu zərif məxluqlar dövləti təhlükə ilə üzləşdirərlər.
Bütün bunlara rəğmən qadınların mühüm məsələlərin həllində bu və ya digər şəkildə, açıq və qizli formada rolu tarix boyu dominat olmuş, hətta bu təsir imkanları onlar ətrafında xarizma yaradılışına təkan vermişdir. Qadınlar dünya mifoloji şürunda qan və münaqişə rəmzi kimi də az göstərilmir. Qadınların mütləq yaşamalı olduğu deflorasiya (qızlığın itirməsi), minustrasiya halı mifoloji dünya görüşdə onun qan simvolu kimi tanımağa rəvac vermişdir. Zaman keçdikçə, xüsusilə və matriarxatdan patriarxata transformasiyadan sonra qadınlar "göyərçin" - sülh simvolu, kişilər isə qırğı - müharibə obrazında görünməyə başladılar.
İlkin orta əsrə gədər, yeni cəmiyyətin siyasi həyatında klerekal təsirin müəyyən edici mövcudluğu dövründə qadınlar birmənalı olaraq kişi mülkiyyətinin tərkib hissəsi kimi başa düşülmüş, onun potensial imkanları nəzərə alınmamışdır. Bir sıra hallarda belə vəziyyət cəmiyyətdə kişi- - qadın konfliktinə rəvac vermişdir. Qadınlara qarşı yerli-yersiz hücumlara son qoyulması, onaların ailədə, cəmiyyətdə, sosial-siyasi sferada potensiyalarını göstərilməsi məhz islam dini, o cümlədən bəşəri islahatçı Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən gerçəkləşdirildi. Ümumiyyətlə, yuxarıda deyilənlərin davamı olaraq deməliyik ki, gender və münaqişə problemi bir çox rakursda - qadınlar münagişə qurbanı kimi, qadınlar münaqişə demurqu, qadınlar müharibə yatıran, sülh qurucuları kimi. Təssüf doğuran hallardan biri odur ki, bir çox hallarda ədəbiyyatda feminist kredo daşıyıcısı olan tədqiqatçılar münaqişələrdə insan itkisi fonunda qadın itkisi çəkisinə ifrat yanaşaraq yalnız qadınlar əzilir sindromu ilə diqqəti məşğul etməyə çalışır və hətta cəmiyyəti matriarxat çevrilişə səsləyirlər. Bu istiqamətin təəsübkeşləri qadınların hətta "kritik kütlə" statusu ilə razılaşmır, cəmiyyətdə qadınların mütləq dominantlığına çağırırlar. Əlbətdə müharibə elə bir dalğa təbiətinə malikdir ki, bu dalğa təkcə qadınları öz ağuşunda boğmur. Nədənsə bəzi araşdırıcılar müharibə də qadınların zorlanmasından danışmağa həvəs göstərdiyi halda müharibələrin kişilər və qadınların sayının proporsiyasını qadınların "xeyrinə" dəyişməsindən danışmağa maraqlı deyillər. Yaxşı olar ki, bu məsələ insan amili və insan haqqı kimi ümumi anlayışa istinad edilsin, nəinki, nə qədər kişi nə qədər qadın zərəri faktından. Unudulmamalıdır ki, zərər çəkmiş bir qadın bir kişi üçün ana, bacı, həyat yoldaşı və dostdur. Və ya dünya qaçqınlarının 80%-inin qadın və uşaq olması faktının bu araşdırıcıları narahatlığına səbəb olması heç başa düşülən deyil. Axı onlar həmin 80% qaçqın qadın və uşaq uğrunda fəda olan daha böyük faiz kişi itkisini nə üçün görmür, habelə bu itki nəticəsində cəiyyətdə yarana biləcək disqarmoniyanın konturlarını təsvir etmək istəmirlər.
Fikrimizcə, gender və münaqişə problemi ikinci rakursda, yəni qadınların münaqişə demurqu kimi qiymətləndirilməsi də birmənalı deyildir. Artıq yuxarıda deyildiyi kimi həm mifoloji dünya görüşdə, həm də ağız ədəbiyyatı və yazılı ədəbiyyat nümunələrində qadınlar heç də az olmayaraq nifaq, münaqişə rəmzi, səbəbi kimi göstərilir. İlk səhv, günah yaradıcısı (Həvva) kimi də qadın obrazını bizim tarixi-mifoloji təfəkkürümüzdə özünə yer alması təsadüfi deyildir. Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərlər toplusu olan "Dədə Qorqud" eposunda nifaq, ayrılıq toxumunu səpən qəlinin əsl adının Ayıran olmasını müasirləri və biz xələflərinə Qorqud Dədənin xüsusi vurğu ilə xatırlatması da bizə qadını münaqişə demurqu kimi görməyə şans verən uğurlu səhnə olaraq az diqqət çəkən deyildir. Bəli, hər şeyə, hər nəsnəyə ad qoyan qədim azərbaycanlı müdrik Qorqud Dədə qoyduğu 4 yalnış ad içərisində materialı qadından olan parçalayıcı reaksiya saydığı Qəlin adı da var idi. Ancaq deyilənlər bu zərif cinsin münaqişə məsələsinə münasibət haqqında bitkin deyil, birtərəfli qənaət hesab olunmalıdır. Belə ki, qadınlar münaqişədə "qöyərçin" obrazında bəzən isə "qırğı" obrazında da görünə bilmiş, elə bu imkanlarına görə də qadınların konfliktlə rəftarda real və potensial rollarını düzgün qiymətləndirmək və lazimi səviyyədə görmək zəruridir. Tarixə ekskurs etsək qadınları barışdırıcı qismində təqdim edən səhnələrin şahidi olmaq çətin deyildir. Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda qadın ləçəyinin "müharibə və konfliktə yox" simvolu kimi açıq, gerçək münaqişələrin sülhlə əvəz olunmasında heç də az əhəmiyyətli rol oynamamışdır. Elə BDU-nin sosial elmlər və psixologiya fakültəsinin sosiologiya ixtisasında oxuyan 1500-cü qrup tələbələri arasında apardığımız projekt sorğu nəticələri də gender və münaqişə problemi ilə bağlı mülahizələrin mozaikliyini özündə əks etdirir. Sorğuda "qadınlar münaqişə yaradırmı" sualına respondentlərin əksəriyyəti "həmişə yox" cavabını verdilər. "Qadınlar münaqişənin hansı mərhələsində problemin həllində iştirak edə bilər" sualına böyük əksəriyyət "münaqişədən sonra", nisbətən az qism respondentlər "münaqişəyə hazırlınq mərhələsində", digər qism isə "real münaqişədə" cavabını verdilər. Sorğuda qoyulan "münaqişədə qadınların rolunu necə görürsünüz" sualına əksər respondentlər "münaqişə yatıran qrup kimi", nisbətən az respondent "pozitiv münaqişə yaratmaqda istifadə olunan instrument kimi", digər qism respondentlər isə "qadına məxsus simvollardan sülh yaratmaq üçün təzyiq qrupu kimi istifadə" cavabını verdilər.
Ölkəmizin münaqişə şəraitində yaşamasını nəzərə alıb respondentlərə "Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində qadınların rolunu necə görürsünüz" sualı ilə müraciət etdik. Respondentlərin böyük qismi "qadınlardan təzyiq qrupu kimi", digər bir qismi "xalq diplomaiyasının tərkib hissəsi kimi", qalan qismi isə "əsgər kimi" qadınları bu münaqişədə iştirakçı kimi görmək istəyirlər.
Bizcə Gender və münaqişə məsələsinin qoyluşu zamanı feminist maraq daşıyıcıları tərəfindən bəzən subyektiv utilitar xətalara yol verilir ki, bu da məsələyə məqsədəuyğun praqmatik yanaşmadan bizi uzaqlaşdırır. Bu tipli ən ümumi xətalardan biri də ondan ibarətdir ki, bir sıra hallarda genderdən feminizm üçün instrumentari kimi istifadə edilir, hətta feministlər genderi feminizmin ekvivalenti kimi, feminizmə genderin son məqsədi kimi baxırlar. Bu mövqe sahiblərinin genderi bioloji cinsdən kənarda, ancaq sosial cins kimi görmələrini də asanlıqla qəbul etmək olmur. Çünki bu zaman insanın biososial varlıq mahiyyətini də xatırlamaq gərəkdir. Genderdə bioloji olanı sosialdan təcrid etmək məsələyə kompleks və sistem yanaşmanı nəzərə almamaq kimi metodoloji səhvə gətirib çıxara bilər. Gender ancaq sosial və mədəni fərqləri nəzərə almamalı, bioloji fərqləri də nəzərə almalıdır. Sosial və mədəni fərqlərə etoloji yanaşma gender sahəsində olan problemin başa düşülən olmasını asanlaşdırdı. Bio-etoloji yanaşma hər cinsin məxsusi imkanlarını görməyə, bu imkanları istifadə dövriyyəsinə adekvat cəlb edilməsinə şərait yaradardı. Yəni hökmən deyildir ki, hər hansı bir cins (kişi, yaxud qadın) tarazlaşdırılmış qrup (60:40 və ya 50:50), yaxud dominant qrup (mütləq üstün qrup) kimi cəmiyyətin bütün fəaliyyət sferalarında statusa malik olsun. Təssüf doğrucu hal odur ki, bu gün cəmiyyətə belə bir hərakat, tendensiya sırımaqdadır ki, qadınların nəinki asimmetrik (15%), maili (15-40%), tarazlaşdırılmış (40:60:50:50) qrup, habelə "kritik kütlə (30%) vəziyyəti ilə razılaşmaq lazım deyil, onların dominant statusuna və beləliklə də "matriarxat" çevrilişə nail olmaq lazımdır. Bu heç də vəziyyətdən düzgün çıxış yolu deyil, eyni zamanda, qruplararası, cinslərarası konflikt üçün zəmin yaradar. Fikrimizcə, məsələ təqribən belə qoyulmalıdır. Cəmiyyətin hansı sferasında, nə gədər, nə zaman, necə, hansı keyfiyyətlərə görə qadın yaxud əksinə kişi təmsil olunmalıdır? Tərəfimizdən hesab edirik ki, problemə belə yanaşma daha praqmatik olardı. Bu həm də klassik və postmodern idarəçilik forması sayılan meritokratik (dəyər, iş qabiliyyətinə görə kadr seçimi) idarə prinsipləri ilə adekvat səslənərdi.