Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Mənsurə Məmmədova

Qərb Universitetinin hüquq

kafedrasının müəllimi
Genderə münasibətdə Azərbaycanın hüquq siyasəti və bu siyasətin realizəsinin təhlili
Azərbaycan Respublikası müstəqilliyə qədəm qoqandan sonra atdığı ilk addımlarında özünü 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş müstəqil Azərbaycan Cumhuriyyətinin varisi elan etməsini 1991-ci il konstitusiya aktında təsbit etmişdir. Bu xüsusda həmin aktda digər prinsiplərlə yanaşı bəyan edilən hüquq bərabərliyinin hələ Azərbaycan Cumhuriyyəti vaxtı təsbit olunmasını vurğulamaq lazımdır. Şərqdə ilk dəfə olaraq kişilərlə yanaşı qadınların da hüquq bərabərliyini tanıyan ölkə Azərbaycan Cumhuriyyəti olmuşdur, daha sonra 1921-ci ildə bu hüquq bərabərliyini qonşu Türkiyə Respublikası tanımışdır. Doğrudur, indi islam ölkələrinin feministləri və bir sıra qadın hüquqlarının müdafiəçiləri olan əks cinsin nümayəndələri bu bərabərliyin ilk dəfə Ərəbistanda Məhəmməd Əleyhissalam tərəfindən tanındığını bildirir və buna sübut kimi müqəddəs kitab olan Quranın surələrini, məsələn Əl-Nisa surəsində qadınlarla kişilərin bərabər hüquqlara malik olmasının bəyan edilməsini göstərirlər, lakin Quranda kişilərin qadınlardan bir dərəcə üstün olmaları, habelə vərəsəlik, ailə idarəçiliyi sahəsində və s. müəyən imtiyazlara malik olmaları ilə əlaqədar müddəalar bu hüquq bərabərliyinin faktiki olmasını şübhə altına qoyur və ümumiyyətlə məqsəd heç də hansı sənəddə qadınlarla kişilərin bərabərliyinin ilk dəfə müəyyən edildiyini sübut etmək yox, sadəcə olaraq Azərbaycanın vaxtilə qadınlarla kişilərin hüquq bərabərliyini tanımayan lakin hazırda real həyatda qadınların hüquqlarının Azərbaycanda olduğundan daha çox qorunduğu bir çox Avropa ölkələrindən (Məsələn, Fransa, İsveç və i.a) daha tez tanıdığını nəzərə çatdırmaq idi.
Sovet dövründə qadınlarla kişilərin bərabərliyi daha da inkişaf etdirilmiş və siyasətdə və dövlət idarəçiliyində qadınların rolunun artırılması üçün bu sahələrdə zərif cinsin nümayəndələri üçün kvota müəyyən edilmişdir. Necə ki, hazırda bir sıra demokratik ölkələrdə bu baş verir. Misal üçün, Norveçin qanunverici orqanı olan Stortinqdə heç bir cinsin nümayəndələrinin Stortinqin üzvlərinin 60%-dən çoxunu təmsil edə bilməmələri kimi məcburi qaydalar. Belə tədbirlər həqiqətən də qadınların cəimiyyət, dövlət həyatının müxtəlif sahələrində daha fəal iştirakına gətirib çıxarır.
Azərbaycan müstəqil bir respublika kimi fəaliyyət göstərdiyi ilk illərində 1918-1920-ci illər Azərbaycan Cumhuriyyətinin Sovet Ordusu tərəfindən zəbt edilməsi ilə başa çatdıra bilmədiyi bir işi etmiş - Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə referendum keçirilməsi yolu ilə müstəqil Azərbaycanın ilk konstitusiyasını qəbul etmişdir. 1995-ci ildə qəbul edilən Konstitusiyanın 25-ci maddəsi hər kəsin cinsindən,dinindən və i.a. asılı olmayan bərabərliyini elan etməklə yanaşı həmin maddənin ikinci hissəsində cinslərin bərabərliyi bir hada vurğulanaraq göstərilmişdir "Kişi ilə qadının eyni hüquqları və azadlıqları vardir". Eyni zamanda nigah huquq adlı 34-cü maddəinn 4-cü hissəsində göstərilmişdir: "Ər ilə arvadın hüquqları bərabərdir". Hazırda Avropa Şurasının üzvü olan Aəzrbaycan hər bir sahədə bərabər üzvlük etdiyi avropanın qabaqcıl ölkələri ilə bir sırada addımlamağa çalışır və bu sahədə xeyli müvəffəqiyyətlərə də nail olmuşdur. Əhalisinin yarısından çoxunu qadınların təşkil etdiyi Avropa şurasına üzv olan ölkələrdə hazırda qadın hüquqları getdikcə daha çox inkişafını tapır. Azərbaycan bu sahədə bir sıra beynəlxalq və regional sazişlərə qoşulmuş, dövlət daxili səviyyədə isə qəbul edilən aktlardan misal üçün yüksək təcrübi əhəmiyyətə malik olan Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 6 mart 2000-ci il tarixli fərmanını və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetnin Qadın Problemləri üzrə Milli Fəaliyyət Planı haqqında 6 mart 2000-ci il tarixli qərarını misal göstərmək olar. Bu sənədlərə əsasən qadnların dövlət və ictimai həyatın müxtəlif sahələrində iştirakını təmin etmək üçün müxtəlif dövlət icra hakimiyyəti orqanlarının, habelə dövlət komitələrinin və kütləvi informasiya vasitələrinin birbaşa iştirakı ilə müxtəlif siyasi, sosial və iqtisadi proqramların layihələri və bu proqramların həyata keçirilməsi üçün zəruri olan tədbirlərin siyahısı müəyyən edilmişdir.
Lakin bütün bunlar aysberqin görünən tərəfidirlər. Görünməyən tərəfi isə...
Gəlin razılaşaq ki, ölü qanınlar, həyata keçirilməyən , lakin gözəl səslənən şüarlar, ideyalar həmişə olmuş və yəqin ki, sözün həqiqi mənasında mülki cəmiyyət öz təşəkkülünü tapmayınca olacaqdır. Deməli qadın hüquqlarının müdafiəsi və inkişafı sahəsində bütün bu konvensiyalar, qanunlar, fərmanlar onların həyata keçirilməsi üçün real potensial və əlverişli şərait olmayınca özlərinin lazımi tətbiqini tapmayacaq və müvafiq olarqa arzu edilən nəticələrə gətirib çıxmayacaqdır. Əvvəla, yəqin ki, konfrans iştirakçıları təbii ki, qadın hüquqlarının həyata keçirilməsinin Azərbaycanda yüksək səviyyədə olmaması ilə razıdırlar, yəni problem yoxsa, narahatçılıq da yoxdur, yəni biz elə bu səbəbdən, qadın hüquqlarının həyata keçirilməsi və inkişaf etdirilməsinin daha optimal yollarının tapılması və bu sahədə öz fikirlərimizi bölüşdürmək, baş verən proseslərə münasibətdə rəy mübadilə aparmaq üçün yığışmışıq. Mən konfrans iştirakçılarınnı səmimimliyinə şübhə etmirəm. Halbuki bu otağın divarlarından kənarda qadın hüquqlarının tamamilə öz tətbiqini tapdığını deyənlərdən çox, zamana xarab olub, qadınlara çox hüquqlar verildiyini, deyənlər daha çox rast gəlinər. Elə isə gəlin reallıqda bütün bu görülmüş və görüləcək tədbirlərin səmərəli olub-olmamasını müəyyənləşdirməyə çalışaq.
İlk növbədə Azərbaycana bu lazımdırmı? - Əlbəttə ki, hə. Qadınlar əhalinin yarıdan çoxunu təşkil edirlər. Onlarnı ictimai və dövlət həyatında iştirakı, maarifləndirilməsi, onların hüquqlarının müdafiəsi ilk növbədə kəmiyyyət baxımından kişilərə münasibətdə üstünlük təşkil edir.
Elə isə cəmiyyət buna hazırdırmı? - bu, xeyli mübahisəli məsələdir. Gəlin əvvəlcə cəmiyyətimizi iki cinsə - kişilərə və qadınlara bölündüyünü qəbul edək. Kişilərimiz dövlətin bütün üç hakimiyyət qolundakı ən rəhbər vəzifələri tuturlar. Qadınlarımız isə işçi qüvvənin təxminən yarısını təşkil etsələr də onların rəhbər vəzifədə olanlarına çox az rast gəlinir. Ali məktəbə daxil olanlar sırasında qadın cinsinin nümayəndələri çoxluq təşkil edirlər. Lakin onların bir çoxunun potensialı ailə divarları arasında qalır. Bizdə qadın və təhsil, qadın və karyeraya münasibət belədir: Rayonlarda və kənd yerlərində qızlar aşağı siniflərdə maneəsiz olarqa oxuyurlar yuxarı siniflərdə isə onların oxuması, arzuedilən, çox da fikir verilməyən, arzu edilməyən və qadağan edilən - bu dörd stereotip arasında dəyişir. Hazırda rayonlardan şəhərə gəlib təhsil almaq istəyən oğlanların sayı ilə qızların sayı arasında fərq beşin birə nisbətindədir. Kişilər bu vəziyyətə necə yanaşırlar? - Normal, qadın ilk növbədə ailəsinin xanımı olmalı, uşaqlarına baxmalı, bir sözlə ərə gedib özünü ailəsinə həsr etməlidir. Təhsilin olması vacib deyil, karyera olarsa, ailəyə mane olmamalı, qadın yalnız kişi ailəni tamamilə təmin edə bilməzsə və ya sadəcə olarqa evdən çıxıb harasa gedə bilməsi üçün işləyə bilər, yəni iş sahəsində qadının uzağa gedən planları olmamalıdır. Ümumiyyətlə qadınların psixi, fiziki, seksual zorakılığa məruz qalmalarının kriminal hallarını çıxmaq şərtilə qadınların hüquqi vəziyyətinin qənaətbəxş olduğunu bildirirlər.
Bəs qadınlarımız özləri necə? - Təəssüf ki, qadınlarımız özləri belə ailədə və cəmiyyətdə kişilərin hökmran olmasını tamamilə təbii qəbul edir, uşaqların doğulma anından "oğlum olsun qız nəyə gərəkdir" ayrı-seçkiliyini qoyur və bu, ailədə də qızların müstəqilliyinin oğlanlara münasibətdə xeyli az olması, onların hüquqları və tələbatlarına daha az fikir verilməsi və sonra yuxarıda qeyd olunan stereotiplərin öz-özlüyündə səbirlə yanahıla biləcəyi bir hadisə kimi ortaya çıxması ilə davam edir.
Qadınlarımız özlərini tam hüquqlu bir şəxsiyyət kimi dərk etməyincə bu, belə də davam edəcək. İnanın ki, kişilər bunu sizin yerinizə etməyəcəklər. Onlara bu, heç də lazım deyildir. İnsan ideal bir məxluq, yaolnız yüksək hisslərlə yaşayan bir varlıq deyildir. O, həmişə kimlərdənsə üsütün olmağa, fərqlənməyə, kiminsə ondan zəif olduğunu hiss edərək özünün daha da güclü olmasından daxili bir məmnunluq duymağa meyllidir. Yalnız mənəvi kamilliyə çatmış nadir insanlar başqa birisində olan potensialı dərk edərək onu inkişaf etdirməyə çalışırlar, hətta bu potensial onu həmin şəxsdən daha yüksəyə qaldıra və ona daha böyük nailiyyətlər gətirə bilərsə belə.
Necə fikirləşirsiniz, öz arvadının ondan ağıllı və istedadlı olduğunu həm özü, həm arvadı, həm də cəmiyyət qarşısında qəbul etməyə qabil olan kişilərə çoxmu rasti gəlinir bizim cəmiyyətimizdə, elə çox uzağa getməyək özünüzün aranızda. Çox zaman kişilər bunu ağıllarına belə sığışdırmaq, ümumiyyətlə bu barədə düşünmək istəmir, daha gözüaçıqları isə bunu sezib dərk etsələr belə xanımlarına bunu hiss etlirməməyə çalışırlar, əlbəttə ki, qadın ərindən ağıllı və bacarıqlı olduğunu hiss edərsə "qudurar" deyə fikirləşirlər.
Bu məsələnin başqa bir tərəfi də var. Kişilər dünyasında hakimiyyət, daha yaxşı imkanlar, necə deyərlər "günəş altında daha yaxşı yer uğrunda" mübarizə gedir, qadınlara verilən hüquqların realizəsi üçün onlara kişilər tərəfindən bərabər imkanların yaradılması, onların kişilrlə bərabər bacarığa malik olmasının tanınması kişilər üçün bu mübarizədə rəqiblərin sayının iki dəfə artması demək deyilmi ?! Təbiətən eqoist olan istənilən insan bu haldan yayınmağa çalışar, onun qarşısını almağa çalışar. Qdanlır kişilərin alicənablılığına, savad səviyyəsinə və ziyalüılığına (məgər ziyalı eqoist ola bilməzmi ?!) belə ümid bağlamayaraq özlərini bir şəxsiyyət kimi, onlara verilən bərabər hüquqlardan bərabər istifadə imkanlarına malik fərd kimi duymalı, inkişaf etdirməli və özlərinin layiq olduğu həyat səviyyələrini özləri əldə etməlidirlər, çünki hakimiyyət heç zaman sui-istifadədən yan deyildir, sizə həyatda yaşamaq imkanı verən vasitələr başqasının əlində olarsa, siz ondan düzgün yararlana bilərsiniz, yoxsa sizin əlinizdə olarsa, necə fikirləşirsiniz, düşünürəm cavab aydındır.
Bütün bu, mövcud və açıq olan reallıqları sizin nəzərinizə çatdırmaqda məqsədim ilk növbədə gender proleminin beyinlərdə, şüurda, psixikada həll edilməsinə çalışmağımızı diqqətinizə çatdırmaqdır. Necə deyərlər əvvəlcə evin içi, sonra isə çölü.