Elmi-praktiKİ konfransin materiallari

Məleykə Həsənova

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və

İncəsənət Universitetinin İqtisadiyyat

və informatika kafedrasının müdiri, dosent
İqtisadiyyata dövlət təsiri alətləri
Dünya təcrübəsi əyani surətdə sübut etdi ki dövlət makroiqtisadi səviyyədə istehsalın həcminə, məşğulluq səviyyəsinə sosial gərginliyə və bir sıra digər amillərin həllinə müdaxilə etməzsə, azad bazar sistemi uzun müddət fəaliyyət göstərə bilməz, böhran vəziyətinə düşər. Belə ki, klassik iqtisadçıların bir sıra müddəalarının səmərəsizliyini "Böyük dürğunluq" illəri (1929-1933-cü illər) əyani sübuta yetirdi.
Bazar iqtisadiyyatında dövlətin rolu barədə ilk konseptual nəzəriyyəni Keynis yaratmışdır. O, 1936-cı ildə yazmış olduğu "Məşğululluğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi" əsərində dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsində məqsəd böhran hallarını aradan qaldırmaq, maksimum məşğuluğu təmin etmək, nəticə etibarı ilə iqtisadi artımın sürətini yüksəltməkdən ibarətdir. Başqa sözlə desək bu nəzəriyyənin əsasında "səməri tələb" ideyası durur. Məlumdur ki, tələb iki ünsürün - şəxsi istehlakın və məhsuldar istehlakın, başqa sözlə desək, məcmu investisiya qoyuluşunun cəmindən ibarətdir. Səmərəli tələb və tam məşğulluğu təmin etmək üçün dövlət fəal büdcə-maliyyə siyasəti yetirməlidir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət tənzimlənməsminin aşağıda istiqamətləri müəyyən edilmişdir:
1. Dövlət büdcəsi vasitəsilə milli gəlirin xeyli hissəsinin yenidən bölüşdürülməsi;
2. Dhövlət və qarışıq müəssisələrin yaradılması hesabına sahibkarlığıq geniş şəbəkəsinin yaradılması
3. Milli məhsulun yüksək artım sürətinə nail olmaq və məşğulluğun yüksək səviyyəsini təmin etmək üçün büdcə - malliyə, kredit-malliyə tənzimləməsində geniş istifadə olunması
Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı ölkələrdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimləməsini müxtəlif modelləri formalaşsa da onların hamısında başlıca məqsəd cəmiyyətdə sosial-iqtisadi sabitliyi təmin etmək, ölkə daxilində, eləcə də
Dünya miqyasında bazar iqtisadi sisteminin möhkəmləndirmək və onu dəyişən şəraitə uyğunlaşdırmaqdan ibarətdir.
İqtisadiyyatın dövlət tənzimləməsini subyektləri fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olaq şəxslərdən tutmuş, müxtəlif sahibkar birliklərindən, şirkətlərdən və s. ibarətdir.
Dövlət tənzimləməsinin obyektlərinə - xarici iqtisadi əlaqələr, ətraf mühitin qorunması, ölkə daxilində olan bütün sosial iqtisadi proseslər daxildir. Dövlət iqtisadiyyata təsirini aşağıdakı funksiyalar vasitəsi ilə həyata keçirir:
1. Bazar sisteminin səmərəli fəaliyyətinə şərait yaradan ictimai mühitin və hüquqi bazanın təmin edilməsi;
2. Rəqabətin qorunub saxlaması;
3. Gəlirlərin yenidən bölgüsü;
4. Milli məhsulun qurluşunun dəyişdirmək məqsədi ilə resusların bölgüsünün təkmilləşdirilməsi;
5. İqtisadiyyatın sabitləşməsi, yəni inflyasiya və məşğulluq səviyyəsinə nəzarət etmək, iqtisadi artımı stimullaşdırmaq.
Dövlət bu funksiyalar vasitəsi ilə 3 qlobal problemi: sabitliyi, səmərəliliyi və sosial ədaləti təmin etməyə çalışır. Yəni bu funksiyalar bazar mexanizminin çatışmamazlıqlarını aradan qaldırmaq və onu tamamlamaq məqsədini daşıyır.
Sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləmək, istehlakçıların hüquqlarını qorumaq məqsədilə, həmçinin müəssisələr ilə şirkətlər arasında, eləcə də onlarla dövlət arasında iqtisadi münasibətləri tənzim etmək üçün dövlət bir sıra qanunvericilik aktları qəbul edir ki, bu dövlətin iqtisadiyyata bir başa müdaxiləsidir.
Dövlət rəqabətin qorunub saxlanması tədbirlərini birbaşa və dolayı yolla həyata keçirir. Buraya müəssisə və firmalar üçün gəlirlilitk səviyyəsini maksimum və minimum hədlərinin müəyyən və s. daxildir. Dolayı metodlar isə qanunvericilik aktları vasitəsi ilə inhizarçılığa qarşı yönəldilmiş tədbirlər sistemini əhatə edir. İlk antiinhsar qanun vericiliyi 1890-cı ildə ABŞ "Şerman qanunu"nun dövründən başlanır. Bu qanunda bazarın bölgüsü, qiymət qoyulması, gizli sövdələşmə federal hökümətə qarşı cinayət kimi qiymətləndirilir.
Dövlətin iqtisadi tənzimləmə vasitələri içərisində fiskal siyasi əsas yer tutur. Fiskal siyasi-dövlət xərcləri və vergilərlə bağlı tənzimləmə sistemidir. Başqa sözlə desək, fiskal siyasət büdcə vəsaitlərinin yaranması və istifadə ilə bağlı dövlətin yeritdiyi maliyyə tədbirlərini əhatə edir. Büdcədə dövlətin gəlir və xərclərinin strukturu öz əksini tapır. Büdcə xərcləri - vəsait qoyuluşunun istiqamət və məqsədlərini göstərir. Büdcə xərclərində əsas yeri dövlət idarətemə xərcləri, hərbi xərclər investisiya xərcləri, sosial xərclər, xarici iqtisadi əlaqələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı xərclər və s. aiddir.
Büdcə xərcləri tərkibində sektoruna yönəldilmiş investisiya xərcləri ən mühüm xərc ünsürüdür. Bu istehsal sektorunda geniş təkarar istehsalı təmin edən ən başlıca amil hesab olunur.
Ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsində asılı olaraq büdcədə sosial yönülmlü xərclər xüsusi yer tutur. Bura ilk növbədə müdafiə xərclərin, milli təhmil xərcləri və səhiyyənin inkişafına yönələn xərclər aiddir.
Dövlət büdcəsinin gəlirləri başlıca olaraq müxtəlif növ verqilər, gömrük verqiləri və rüsumları, isiqraz vərəqəlri; büdcədən kənar məqsədli fondlar hesabına formalaşır. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət büdcəsinin gəlirlərini 90 faizi vergilərdə yaranır.
Dövlət vergiqoymada bir sıra tədbirlər həyata keçirməklə (məs. Vergini artılıb və azaltma, onun quruluşunu dəyişdirmək, alınan vergini differensiallaşdırma, vergi güzəştləri tətbiq etmək, ləğv etmək, vergi borcunun müddətini uzaltmaq və ya tamam ləğv etmək və s.) əsaslı vəsait qoyuluşunu stimullaşdırır, habelə əhalinin həyat səviyyəsini yüksəlməsinə mühüm təsir edir.
Fiskal siyasət gender cəhətdən neytral deyildir. Məsələn, vergiqoymanı azalması və ya vergi borcunun müddətinin uzadılması işgüzar aktivliyə səbəb olar bilər, eyni zamanda bu amillər qadındarın sosial-iqtisadi vəziyyətinə mənfi təsir edə bilər. Çünki dövlət büdcəsinin gəlir hissəsi vergi siyasəti ilə bir başa bağlıdır. Belə ki, gəlirlərin səviyyəsinin aşağı düşməsi, dövlət sektorunda iş yerlərinin ixtisarına, sosial təminatın zəiflənməsinə səbəb ola bilər. Əkssər dövlətlərdə büdcə təşkilatlarında çalışan işçilərin əhəmiyyətli hissəsini qadınlar təşkil edir. qadınlar həmçinin dövlətinin səhiyyəyə, təhsilə gənclərin inkişafına, komunal xidmətlərə çəkdiyi xərclərdən də asılıdır.
Dövlət xərclərinin strukturu və keyfiyyəti qadınldarın sosial-iqtisadi vəziyyətinə təsir edən əsas amillərdəndir. Əgər dövlət- hərbi siyasi vəziyyətdən asılı olaraq hərbi xərcləri artırılsa bu qadınların iqtisadi durumuna müsbət təsir edə bilməz. Deməli büdcədə hərbi xərclərin artımı digər xərclərin ixtisarına səbəb olacaqdır.
Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin əsas vasitələrindən biri də "monetar" siyasətdir.
"Monetarizm" əsasən pul kütlələrinin təmzimlənməsinə yönəldilmiş rur-kredit siyasətidir. 1976-cı ildə iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı alan Çikaqo məktəbinin davamçısı M.Fridmen qeyd edir ki, bizim adət etdiyimiz pul kəmiyyəti nəzəriyyəsi indi monetarizm adlanır. O, göstərir ki, pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi, pula tələbin xüsusi nəzəriyyəsidir.
Dövlət rul-kredit siyasəti vasitəsi ilə faiz səviyyəsini investisiya mühitini bu və ya digər istiqamətə dəyişə bilər.
Faiz səviyyəsinin düşməsi müxtəlif qrup insanlara müxtəldif cür təsir göstərir. İnfilyasiya zamanı pul alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür, borcun qiyməti qalxır , bu isə xərcləri məhdudlaşdırır. Bu zaman iqtisadiyyat iflic vəziyyətinə düşür və işsizliyə səbəb olur.
Maliyyə vəsaitləri kimi pul - kredit vasitələri də gender baxımından neytral deyildir. İnfilyasiyanın tempinə uyğun olaraq faiz dərəcələrinin artırılması müəssisə və şirkətləri iflaça uğradır, işçilərin xeyli hissəsi ixtisara düşür.
Bu hal qadınlardan da yan keçmir. Kişilərə nisbətən qadınlar arasında işsizlik daha uzun müddətə davam edir. kreditin verilməsinə qoyulmuş sərt şərtlər qadınları öz biznesini yartmağa və ipoteka krediti götürməyə imkan vermir.
Dövlət borc yükünün artması daha yüksək vergilər tətbiq etməyə və ya başqa sahələrə ilk növbədə sosial proqramlara xərcləri azaltmağa məcbur edir.
Dövlət həmçinin konkret problemləri həll etmək üçün müxtəlif layihələr həyata keçirə bilər. Buraya gəlirlərin qeyri-bərabərliyi, yoxsulluq, gender bərabərsizliyi, iqtisadi və sosial hüquqların qorunması və s. daxildir.
Azərbaycan respublikasında dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi islahatlar nəticəsində ÜDM hər il orta hesabla 10 faiz artır. ÜDM-u artım tempi bir sıra sosial - iqtisadi problemlərin, o cümlədən gender problemlərin həllində mühüm rol oynayacaqdır.