Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Sumqayıt hadisələrindən bir fraqment
1988-ci il fevral hadisələrindən sonra M. Qorbacov yüksək dairələrdə Sumqayıt faciəsinə siyasi qiymət verilməsinin qarşısını aldı. Cunki o vaxtlar Sumqayıt hadisələrinə siyasi qiymət verilsəydi, həmin əməliyyatın yüksək dairələrdən idarə olunması faktı ortaya cıxa bilərdi. SSRİ-nin milli münaqişələr zəminində dağıdılması ssenarisinin əsl müəllifləri ittiham olunardı, Sumqayıtda törədilmiş iğtişaşların Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlılığı uzə çıxardı. Bir də ermənilərin dunyaya bəlli olan iç üzləri acılardı. Hələ bir vaxtlar ermənilərin vəhşiliyindən dəhşətə gələn fransız jurnalisti Jan-İv yazırdı: “Mən muharibədə cox şeylər olduğunu, alman əsgərlərinin qəddarlığını eşitmişəm. Amma ermənilər onları ötüb keciblər. Onlar 5-6 yaşlı uşaqları, dinc əhalini vəhşicəsinə ölduüruürlər”. Əslində dunya ictimaiyyəti erməniləri belə tanıyır: zalım, qəddar, qanicən, bir sozlə, umumbəşəri bəla kimi... (7).

Ə. Nəcəfxanlı haqlı olaraq yazır ki, «bu hadisələr SSRİ Dovlət Təhlükəsizlik Komitəsinin ermənilərin özlərilə birgə təşkil etdiyi və həyata kecirdiyi ssenarinin tərkib hissəsi idi. Hadisələrin baş verməsində Sumqayıtda yerləşdirilən və Azərbaycan dilini təmiz bilən ermənilərdən ibarət təxribatçı qruplar xususi rol oynayıb.

Yeri gəlmişkən, Vladimir Jirinovski SSRİ-nin cökməsinin başlanğıcı olan Sumqayıt hadisələrində, ilk növbədə, Mixail Qorbaçovu müqəssir sayaraq bildirmişdi ki, o, ABŞ-ın cəsusudur. Jirinovski açıq şəkildə deyib ki, “Sumqayıt faciəsində Qorbacovla yanaşı, kecmiş SSRİ DTK-sı, Hərbi Sənaye Kompleksi də məsuliyyət daşıyır. Ermənistan isə böyük bir oyunda alət olduğunu dərk edir, lakin buruzə vermək istəmir. Cunki torpaq iddiasındadır”.

Ermənistanın tanınmış siyasi xadimlərindən Paruyr Ayrikyan da etiraf edirdi ki, “Sumqayıt hadisələri Moskva tərəfindən təşkil olunmuşdu”. Bu hadisələri Moskvanın törətməsini SSRİ Dovlət Təhlukəsizlik Komitəsinin o vaxtkı sədri N. Kryuçkov da etiraf etmişdi.

Fevralın 27-də axşam SSRİ Baş prokurorunun müavini A. Katusev Mərkəzi televiziyanın proqramında məlumat verdi ki, fevralın 22-də Əsgəran yaxınlığında iki azərbaycanlı həlak olub. Ölənlərin milliyyətinin bilərəkdən vurğulanması, təsdiq edildiyi kimi, qisasçılıq hərəkətlərinə başlamaq üçün qığılcım təsiri yaradıb» (5).

Əlbəttə, Ə. Nəcəfxanlının yazdıqlarının bir qismi siyasi mülahizələrdən başqa bir şey deyil, sənədlərin, xüsusən də Sov. İKP MK-nın Sumqayıt hadisəsinə həsr edilmiş məxfi toplantısının stenoqramı məsələnin bir qədər fərqli olduğunu göstərir. Bu barədə növbəti bölümdə söhbət açacağıq.

Azərbaycan ictimaiyyəti baş verənlər haqqında sadəcə bir necə gün sonra xəbər tutdu. Təsadüfi deyil ki, «Çənlibel»çilərin də Sumqayıtda baş verənlərdən doğru-dürüst xəbəri yox idi. Bununla belə, dövlət orqanları təhlükəsizlik önləmləri almaq məqsədi ilə təşkilatın növbəti tədbirinin qarşısını almağa çalışdılar, fəqət üzvlərlə milislər arasında qarşıdurma yaranacağında ehtiyat etdikləri üçün geri addım atmalı oldular. M. H. Tantəkin həmin gün baş verənləri belə qələmə alıb: «Dostum Xəlil Rza 28 fevral 1988 tarixində Çənlibeldə "Ədəbi dilimizin vəziyyəti" mövzusunda məruzə ilə çıxış etməli idi. Mərkəzi Komitə gecəynən onu aradan çıxartdığından, mən məruzə edəsi oldum. Səhər saat 10-da məşğələyə gələndə Azərnəşri qoşunla, milislərlə mühasirə edilən gördük. Xəbərimiz yox, sən demə Sumqayıtda erməni aksiyası başlayıbmış. Hadisənin Bakıda təkrarlanmasından qayğılanan dövlət, Azərnəşrin qapısına yekə bir qıfıl vurdurmuşdu ki, məşğələ olmasın. Çənlibelçilər, məşğələyə gələn kənar adamlar dirənərək qapını güc-bəla ilə açdırdılar» (3, s. 25).

Həmin gün M. Hatəmi Tantəkin Şeyx Məhəmməd Xiyabəninin mübarizə yolundan bəhs edən məruzə ilə çıxış etdi. Məruzə məşğələyə toplananlanlar tərəfindən çox böyük coşğu ilə qarşılandı. Xüsusən onun Xiyabəninin dilindən səsləndirdiyi «Vicdanıma and olsun, bir millətin ki istiqlalı yoxdur, demək ki, heç nəyi yoxdur», eləcə də «Müstəqilliyi vermirlər, onu qanla ödəyib, zorla alırlar» kimi fikirləri sürəkli alqışlarla qarşılandı. Sonda səsləndirilən aşağıdakı fikir isə məruzənin kulminasiya hissəsi oldu: «Şimallı-cənublu Azərbaycan xalqı nə qədər ki, müstəmləkə əsarətindən, yadların təpiyi altında tapdalanmaqdan, var-yoxu vəhşicəsinə talanmaqdan xilas olmamışdır, əziz rəhbərin beyinləri yandıran, qanları coşduran bu alovlu çağırışı öz dəyərini itirməyəcəkdir. Bu gün daha aktual və gur səslənən bu çağırışa xalqımız namusla, qeyrətlə cavab verib, ölkəsindəki əcnəbi ağalı-ğına son qoyacaq, azad, qayğısız, xoşbəxt həyata qovuşacaqdır» (4).

Bu məruzədən sonra Hatəmini dərhal DTK-ya çağırdılar: «Məni dərhal DTK-ya çağırdılar. Çağırtdıran DTK-nın sədr müavini polkovnik Namiq Abbasov idi. Onun otağına məni DTK-nın ziyalı agentlərlə işləyən şöbə müdiri podpolkovnik Eldəniz Əliyev apardı. Bu həmin E. Əliyevdir ki, məni gözdə tutaraq, Bəxtiyar Tuncaya deyəcəkdir: "İranlıların dalınca düşüncə, (Əliyev) Əbülfəzin ardınca gedin də"… 

Kef-əhvaldan, iş-gücümlə, dolanışığımla, ailə durumumla ilgili bəzi sual-cavablardan sonra günahlandırılmağa başlandım ki, məşğələdə xalqı silahlanmağa çağırmışam. Məruzədə silah məsələsi başqa cür dilə gətirilmişdi. İttihamı rədd etdim. E. Əliyev başladı mənimlə hədələyici uca səslə danışmağa. Bu vaxt onlara, sonralar rəsmi adamların dilində, qəzetlərdə rast gəldiyim, bu sözləri dedim: "Mən xalqı üçün tabutunu çiynində gəzdirən bir insanam. Mənimlə bu tonda danışmağın nə anlamı var?"  Bundan sonra onlar özlərini mənimlə mülayim apardılar.

Çənlibel Təşkilatının məşğələlərində arvadı erməni olanlar haqqında ara-sıra söz-söhbət qalxırdı. N. Abbasov buna etiraz etdi. Ona cavab verdim ki, biz məhəbbətin əleyhinə deyilik. Arvadı erməni olanların mühüm dövlət vəzifələrində işləmələri əleyhinəyik.  N. Abbasov soruşdu: "Sumqayıt hadisəsinə necə baxırsınız?" Fikrimi gizləməyib, açıq cavab verdim: "həm pis, həm yaxşı". Sual: "Yaxşı cəhəti nədədir?". Cavab: "Başqasını yurd-yuvasından edəndə, isti ocağına su calayanda, şirin canına qıyanda, vətəninə göz tikəndə adamın gözünü tökərlər. Nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına".

Söhbətimizin sonunda N. Abbasova tanışlıq verib dedim: "Biz səninlə jurnalistikada bir yerdə oxumuşuq. Siz Yalçınla, güneyli Səfərlə bir kurs məndən yuxarıda oxuyurdunuz". Üzündəki xoş bir ifadə ilə, əvvəl təəccübləndi, sonra birdən yadına düşdüm. Ayrılarkən mənə öz telefon nömrələrini vermək istədilər ki, nə çətinliyim olsa, onlara zəng edim. Hər ehtimala qarşı imtina etdim ki, birdən zəiflik edib zəng çalaram. Heyrətlə üzümə baxa-baxa qaldılar. Yeriykən qeyd edim ki, görüşümüz zamanı öz vətənsevərliklərindən az danışmayan N. Abbasov, gələcək meydan mitinqlərinin birində məni Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi V. Polyaniçkoya xatalı şəkildə belə təqdim edəcəkdir: "Tanış olun, başımızı çox ağrıdan Hatəmi budur"» (3, s. 25-26).