Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

24 noyabr 1988.

…MK (Mərkəzi Komitə - B. T.), Ali Sovet başqa şəkildə istefa verməlidir, xalq özü oğullarını seçməlidir. Xalqa rəhbərlik edənlər seçilməlidir… (T-23, səh. 91).

28 noyabr 1988.

…Yəqin ki, Pyotrun nəsihətləri sizə məlumdur. O öz övladlarına nəsihət eləyib ki, bacardıqca siz ölkələri bir-birinə qatmaqla, bütün ölkəni bir-biri ilə vuruşdurmaqla bir xalqa dünyada ağa olmaq istəyirsinizsə, dünyada xilaskar rolu oynamalısınız. Bütün xalqları bir-birilə elə vuruşdurmalısınız ki, onlar sizə pənah gətirməlidir. Müstəmləkə altında saldığımız xalqda öz simanız görükməlidir. O xalqın içindən satqın övladlar tapıb rütbələr verməlisiniz, vəzifələrə çəkməlisiniz…

İndi mən bilmirəm ki, bugünkü leninizmdir, ya pyotrizmdir? Leninizm bayrağı altında pyotrizm həyata keçirilir, yoxsa həqiqətən Lenin milli prinsipini həyata keçirrlər… (T-23, səh. 139).

…Hanı proletarizm quruluşu? Hanı sosializm quruluşu? Hanı o müti qullar? Bu gün də xalqın başını kəsməklə məşğuldur. Biz and içirik ki, öz Milli müstəqilliyimiz uğrunda son damla qanımıza qədər dayanacağıq. Qoy bütün bu imperializm siyasəti, bugünkü yeridilən sosializm bayrağı altında faşizm siyasəti ifşa olunmalıdır… (T-23, səh. 140).

…Məgər indiyə qədər çar Rusiyası, Lenin özü hiss eləmədimi çar Rusiyasının millətlər arasında yeritdiyi rus şovinizmini? Və bugünlərdə həmin rus şovinizmini biz lənətləyirik. Erməni daşnaklarını biz lənətləyirik. Bütün xalqların haqq-ədalət səsini boğanları lənətləyirik. Bizim heç bir xalqa qarşı nifrətimiz, kinimiz yoxdur. Rədd olsun şovinistlər! Rədd olsun faşizm! Rədd olsun xalqlar həbsxanasına çevrilən ölkəni!..

…Elan etməliyik ki, Azərbaycan xalqı sovet hökumətini tanımır. Öz tərkibindən ayrılır… (T-23, səh. 140).

Qeyd: Nemət Pənahlı məhz həmin günü Azərbaycanın SSridən çıxmalıolduğunu və Milli Azadlıq Hərəkatının başlandığını elan etmişdir. Fəqət mikrofon söndürüldüyündən və o, maqafonla danışmalı olduğundan DTK texniki imkansızlıq səbəbindən onun çıxışının ardını yaza bilməmişdir. Nemət Pənahlının həmin tarixi sözləri Ə. Tahirzadənin qeydləri sayəsində dövrümüzədək ulaşmışdır.

Nəticə
Ötən əsrin 80-ci illərində baş alıb gedən ərzaq qıtlığı, mağazalardakı uzun növbələr, talon sisteminin tətbiqi, boş piştaxtalar insanların şüurunda əsaslı dəyişikliklər yaratmışdı. İnsanlar artıq əski qaydada yaşaya bilmir, belə yaşamaq istəmir, hökumət isə inqilabi şəraitin yaranmaması üçün yeni idarəçilik üsulları arayışı içərisində idi. Böyük dəyişikliklərə getmək, köklü islahatlar keçirmək məcburiyyəti yaranmaşdı. M. Qorbaçovun ifadə etdiyi kimi, «ölkə yenidənqurmaya hamilə idi».

ABŞ-ın rusları məcbur etdiyi «silahlanma yarışı» SSRİ iqtisadiyyatının əsaslarının sarsılmasına səbəb olmuşdu. Belə ki, 1980-ci illərin əvvəllərində maşınqayırma sənayesinin 60 faizini hərbi texnikanın istehsalı təşkil edir, hərbi xərclər isə Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) 23 faizini «yeyirdi». 80-ci illərin sonlarında isə bu rəqəmlər müqabil olaraq 80 faiz və 28 faiz səviyyəsinə qalxmışdı. Və məsələ təkcə bunda deyildi. Sənayenin hərbi sifarişlərin yerinə yetirilməsinə uyğunlaşdırılması ağır sənayenin üstünlük qazanmasına, istehsalatın digər istiqamətlərinin, xüsusən də istehlak bazarına yönəlik istehsalın zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı. Bir sözlə, hərbi xərclərin azaldılması, iqtisadiyattın «silahlanma yarışı»nın ağır yükündən azad edilməsi qarşıda duran bir nömrəli vəzifə idi. Elə bu səbəbdən də Əfqanıstanda aparılan mənasız savaşa da son qoymaq lazım idi.

1988-ci il aprel ayının 15-dən etibarən ruslar 14 aprel 1988-ci il Cenevrə sazişinin şərtlərinə uyğun olaraq, qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmağa başladılar. İlk üç ay ərzində bu ölkəni 50 153 əsgər tərk etdi. Noyabrda mücahidlərin hücumlarının artırması nəticəsində proses bir qədər səngisə də, 1988-ci ilin 15 avqustundan 1989-cu ilin 15 fevralına qədər daha 50 100 nəfər hərbiçi Əfqanıstandan SSRİ ərazisinə qaytarıldı.

1987-ci ilin 28 mayında – SSRİ-də Sərhədçilər gününün bayram edildiyi əlamətdar bir gündə sovet ordusunun qüdrəti, sovet sərhədlərinin sarsılmazlığı barədə mifləri yerlə bir edən hadisə baş verdi. Həmin gün ABŞ istehsalı olan «Sessna» tipli idman təyyarəsi SSRi-nin Havadan Müdafiə Qüvvələrinin gözündən yayınaraq, Moskvanın düz mərkəzində, Qırmızı meydanın yaxınlığındakı Vasilyevsk enişində yerə endi. Daha dəqiq desək, təyyarə Böyük Moskva Körpüsündə enmiş və Vasiliy Blajennıy kilsəsinə qədər gəlib çıxmışdı. Təyyarəçi təyyarədən çıxan kimi heyrətə gəlmiş və ətrafına toplaşmış yerli sakinlərə avtoqraflar paylamağa başlamışdı. 10 dəqiqə sonra onu həbs etdilər və məlum oldu ki, o Almaniya Federativ Respublikasının vətəndaşı olan Matias Rust adlı 19 yaşlı alman bir gəncdir.

Belə bir şəraitdə yeni kurs götürməyə məcbur olan Sov İKP-nin XIX Ümumittifaq Konfransında «Aşkarlıq haqqında» bəyanat imzalandı və 1988-ci ilin avqustunda Latviyaya yola düşən A. Yakovlev oradakı yerli hakimiyyət orqanlarının və qeyri-formal təşkilatların işini dəstəklədiyini bəyan etdi. Məlumat üçün bildirmək lazımdır ki, Yenidənqurmanın ilk illərində SSRİ-nin bütün bölgələrində qeyri-formal təşkilatlar qurulur və onların işinə bir o qədər də maneçilik törədilmirdi. Yenidənqurma illərində Azərbaycanda qurulan ilk belə təşkilat sonradan bir müddət Milli Azadlıq Hərəkatına öndərlik edən və 1987-ci ildən fəaliyyətə başlayan «Çənlibel» Təşkilatı olub.

Həmin dövrdə milli hərəkatlar, demək olar ki, bütün keçmiş sovet respublikalarında – Baltikyanı respublikalarda, Gürcüstanda, Moldovada, Ukraynada, Orta Asiyada baş qaldırmışdı. Bu ölkələrdə müxtəlif qeyri-formal təşkilatlar, o cümlədən xalq cəbhələri yaranırdı. Xalq cəbhələrinin «Yenidənqurmaya dəstək» adı altında qurulsa da, sonradan onların hamisi Milli İstiqlal şüarı ilə çıxış etməyə başladılar. Bu şüar ilk dəfə rəsmən Estoniyada dilə gətirildi. 1988-ci ilin noyabrında bu ölkənin Ali Soveti Estoniya SSR-in Konstitusiyasına SSRİ Konstitusiyası ilə ziddiyyət təşkil edən dəyişikliklər etdi və ölkənin suverinliyini bəyan edən deklorasiya ilə çıxış etdi.

Estoniya, Gürcüstan və Azərbaycanda baş verənlər bütün ölkədə böyük rezonansa səbəb olmuşdu və milli hərəkatların fəalları artıq çəkinmədən milli istiqlal şüarları səsləndirirdilər. 1989-cu ilin may ayında Litvanın Ali Sovetinin deputatları da eston həmkarlarının yolu ilə gedərək, Suverenlik Bəyannaməsini qəbul etdilər. Eyni zamanda SSRİ Konstitusiyasının maddələrinin Yalnız Litva Ali Sovetinin təsdiq etməsindən sonra icra edilə biləcəyi barədə qanun da qəbul edildi.

Əlbəttə ki, söhbət hələlik gələcəkdə tam istiqlala yol açması öngörülən «SSRİ daxilində suverenlik»dən gedirdi ki, bu da respublikalararası münasibətlərin və ölkənin federativ əsaslarının yeni qaydada dəyişdirilməsi anlamına gəlirdi. Elə bu da SSRİ xalq deputatlarının 1989-cu ilin may-iyun aylarında keçirilən I Qurultayına öz damğasını vurdu.

Keçmiş sovet respublikalarında, o cümlədən Azərbaycanda, eləcə də bir vaxtlar Varşava Blokuna daxil olan Şərqi Avropa ölkələırində çoxpartiyalı sistemin kökü, heç şübhəsiz ki, 1986-1988-ci illərdə kütləvi şəkildə yaranmaqda olan qeyri-formal təşkilatların formalaşması dövrünə qədər uzanır. Qərbdəki Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının analoqu olan bu tip təşkilatların ilk dövrlərdə əsas funksiyası üzvlərin bir-biri ilə ünsiyyətinin təşkilindən ibarət idi ki, bu ünsiyyət zamanı siyasi-ictimai həyatın, demək olar ki, bütün sahələri, eləcə də iqtisadi inkişaf planları müzakirə edilirdi.

Sovet sosioloqlarının hesablamalarına görə, həmin dövrdə dövlət, hökumət, partya orqanlarından asılı olmayaraq, müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərən siyasiləşmiş» qeyri – formal təşkilatlar ölkədə mövcud olan qeyri-formal təşkilatların ümumi sayının 10 faizdən bir qədər artıq hissəsini təşkil edirdi. Bununla belə, məhz onlar SSRİ-nin son illərindəki siyasi ab-havasına həlledici təsir göstərə bilmişdilər.

Yuxarıdan yaradılmayan və hətta, bir qayda olaraq, rəsmən heç bir qeydiyyatdan keçməyən belə təşkilatların yaranmasının səbəblərindən biri M. Qorbaçov başda olmaqla, Sov. İKP-nin yeni rəhbərliyi tərəfindən ortaya atılan cəmiyyətin demokratikləşməsi və aşkarlıq siyasəti idi. Bu siyasət ictimai həyatın liberallaşmasına, vətəndaşların özfəaliyyətinə və təbii aktivliyinə yönəlik bir çox siyasi və hüquqi məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına səbəb olmuşdu.

Qeyri-formal təşkilatların yaranmasının başqa bir səbəbi də yenidənqurmanın icrasındakı problem və ziddiyyətlər idi və bütün bunlar ictimai fikirdə belə bir qənaət formalaşdırırdı ki, islahatlara mane olan qüvvələr var. Bu qənaət yenidənqurmaya aşağıdan dəstək verməyin zəruriliyi fikrini möhkəmləndirir və bu da öz növbəsində kütlələrin təşkilatlanmasına gətirib çıxarırdı.

1986-1987-ci illərdə qeyri-formal birliklər SSRİ-də azadlıq hərəkatının lokomotivinə çevrilmişdilər. Bu sözləri tam mənasıyla «Çənlibel» təşkilatına da aid etmək olar. «Çənlibel»in ölkədə baş qaldıran Milli Hərəkatın lokomotivinə çevrilməsində M. H. Tantəkinin müstəsna xidməti olmuşdur.

Azərbaycan Milli Azadlıq hərəkatının beşiyində duran «Çənlibel» təşkilatının yaranması ilə ölkəmizdə rus imperializminə qarşı zaman-zaman gizli və ya aşıq şəkildə davam emiş mübarizə açıq və davamlı şəkil almış oldu. Qarabağ hadisələrinin qızışmağa başlaması bu təşkilatın siyasiləşməsinə təkan verdi.

Azərbaycan milli azadlıq mübarizəsində xüsusi yeri olan Hatəmi alovlu vətənpərvər, dönməz inqilabçı, gözəl insan kimi şöhrət qazanmışdır. Gənclərdə milli şüurun oyanmasında, yeni nəsil mübərizəsinin yetişdirilməsində misilsiz xidmətləri vardır. Represiyalar qılıncının kəshakəs çağında, mənəvi-fiziki terrorlar devrində də M. Hatəmi mübarizə aparmış. Azərbaycanın istiqlalı naminə heç nədən çəkinməmişdir.

Onun 1987-ci ildə bir qrup gənclə yaratdığı "Çənlibel" elmi-ədəbi birliyi son dövr Şimali Azərbaycan xalq hərəkatinda tarıxı rol oynadı. Zaman-zaman, kəsilə-kəsilə davam edən Azərbaycan savaşı bu cəmiyyət vasitəsi ilə sanki leqallığa vəsiqə aldı. Hərəkatın sonrakı mərhələsində "Çənlibel" ər meydanına dönərək, Azərbaycanın ər oğullarını öz qoynuna yığa bildi.  Hazırda Şimali Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi partiya və cəmiyyətlərin öncülləri "Çənlibel" adlı ustaddan dərs almışlar.

Hatəminin milli hərəkatın sonrakı mərhələləri üçün kadrların yetişdirilməsində, onların formalaşdırılmasında gərgin əməyi olmuşdur.

«Çənlibel» artıq «yuxarı»ları əməlli-başlı narahat etməyə başlamışdı. Və bu narahatçılığın səbəbi məlum idi. Onlar da qarşıda bəzi hadisələrin gözlənildiyini hiss edir və ölkədə baş qaldıra biləcək etirazların önündə getmək potensialında olan tək qüvvənin «Çənlibel» olduğunu bilirdilər. Konkret olaraq, Nemət Pənahlıya gəlincə, onun fəhlə olması onları daha çox qorxudurdu. Çünki ortada Polşada baş vermiş Lex Valensa hərəkatının təcrübəsi vardı. Nemətin Azərbaycanın Lex Valensası ola biləcəyi ehtimalı onları narahat etməyə bilməzdi.

«Çənlibel» təşkilatının tarix səhnəsinə çıxışına qədərki dövrdə də Azərbaycan xalqının, xüsusən də ziyalıların rus-sovet imperializminə qarşı zəngin milli mücadilə tarixi var. Fəqət bu tarixdə yaradılan gizli təşkilatların, görülən işlərin heç biri uğura gətirib çıxmamışdır. «Çənlibel»in tarix səhənəsinə çıxdığı ərəfədə də Semaşko adına xəstəxananın həkimi, əslən Güney Azərbaycandan olan Babək Ədalətinin başçılıq etdiyi gizli «Şah İsmayıl Xətai» adlı bir təşkilat fəaliyyət göstərirdi və üzvlərinin də sayı bir xeyli çox idi. «Çənlibel» yarandıqdan sonra təşkilat, demək olar ki, fəaliyyətini dayandırdı və üzvlərinin çoxu tədricən Məhəmməd Hatəminin ətrafında toplaşmağa başladı. Həmin günlərdə Firudin Cəlilov (Ağasıoğlu), Əbülfəz Əliyev (Elçibəy) və əslən Güney Azərbaycandan olan, Azərbaycan Dövlət Universitetində hüquqdan dərs deyən İsmayıl Təriqpeyma da bir araya gələrək, öncə gizli, sonra isə açıq fəaliyyət göstərən «Varlıq» təşkilatı qurmuşdular. Fəqət bu təşkilat da heç bir ciddi fəaliyyəti ilə yadda qalmadı.

Bəs, nədən «Çənlibel» uğur qazandı?

Çünki bunun üçün tarixi şərait yetişmişdi. Bir yandan M. Qorbaçovun «Yenidənqurma» və «Aşkarlıq» siyasəti açıq fəaliyyət göstərməyə, fikrini, qismən də olsa, açıq şəkildə ifadə etməyə imkan verirdi, digər yandan da ermənilərin təxribatçı fəaliyyətləri xalqımızı birləşərək hərəkətə keçməyə, kütləvi şəkildə siyasi mübarizəyə qoşulmağa sövq edirdi. Üstəlik də iş görmək əzmində olan bütün passionar ruhlu ziyalı və gənclər məhz «Çənlibelin» ətrafında birləşmişdilər.

Həmin dövrdə N. Pənahlı çalışdığı L. Şmidt adına zavodda və «Çənlibel» təşkilatında yetərincə məşhur olsa da, eləcə də respublika rəhbərliyində çalışanlar onu yaxşı tanısalar da, hələ geniş ictimaiyyət tərəfindən kifayət qədər tanınmırdı. Onun ulduzu 1988-ci ilin 21 martında Azad Əligilin «Aktyorlar evi»ndə təşkil etdiyi Novruz şənliyində parlamağa başladı. «Çənlibel»çilərin zəfər bayramına çevrilən həmin tədbirdə ilk çıxış edən M. H. Hatəmi oldu və həmişəki kimi ağzına qədər dolmuş zalı coşdurdu.