2.2. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu.
Müəssisə və təşkilatlar özlərinin maliyyə-istehsalat fəaliyyətlərini düzgün
qurmaq üçün debitor və kreditor borclarının vaxtında müəyyən edilməsi və
ödənilməsini təşkil etməlidir. Başqa müəssisələrin və təşkilatların hər hansı bir
müəssisəyə olan borcları debitor borcları adlanır. Müəssisənin digər müəssisələrə
olan borcları isə kreditor borcları adlanır.
Bu və ya digər müəssisə və təşkilatlar arasında hesablaşmalar I fəsildə qeyd
etdiyimiz kimi nağd pulla aspektlə, xüsusi hesabların akkreditiv forması,
limitləşdirilmiş çeklərlə və s. aparılır. Hesablaşmaların vaxtında ödənilməsi, bəzən
əlaqədar müəssisə və təşkilatların hesabında pul vəsaitinin olmaması borcların
yaranmasının əsas səbəblərindən biridir.
45
Bundan başqa yolda olan vəsaitlər, mallar istehlakçıya çatdırılırsa, lakin hələ
ödənilməyibsə, bunlarda debitor və kreditor borclarına aiddir. Debitor və kreditor
borcları bir ildən digər ilə keçirilmir. Borc vaxtında qaytarılmayanda gecikmiş hər
gün üçün peniya, faiz alınır. Debitor və kreditor borclarını vaxtında qaytarılması
müəssisələrin və təşkilatların öz gəlirlərindən düzgün və səmərəli istifadəyə imkan
verir.
Mühasibat uçotunun, o cümlədən pul vəsaitləri və müxtəlif debitor və
kreditorlarla hesablaşmaların uçotu yeni hesablar planında xeyli təkmilləşdirilməyə
məruz qalmışdır. Bu yeni hesab planı bazar şəraitində material ehtiyatları pul
vəsaitləri, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotunun qurulması əsasları,
qarşısında duran vəzifələr, uçotun bu sahəsinin kompleks mexanikləşdirilməsi və
avtomatlaşdırılması, pul vəsaitlərinin səmərəli saxlanılması və s. haqqında tədbirlər
nəzərə almışdır. Həmçinin, ixtisaslı mühasibat İşçilərinin hazırlanması, bu sahəyə
təcrübəli İşçilərin cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Pul vəsaiti və
hesablaşmaların uçotu mühasibat uçotunda ən mürəkkəb sahələrdən biridir. Ona
görə də burada mühasibat hesablaşmalarından geniş istifadə edilməlidir.
Müəssisədə mühasibat uçotu qismən mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata
keçirilir. Müəssisədə mərkəzi mühasibatlıqla yanaşı sex mühasibatlıqları da vardır
ki, onlar da əsas sexlərdə ilkin əməliyyatları sənədləşdirilir, yekunlaşdırır və
müəssisənin mərkəzi mühasibatlıına təhvil verirlər. Mərkəzi mühasibatlıq baş
vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının nə dərəcədə qanunauyğun olmasını, sənədlərin
forma və məzmuna doğru olmasını yoxlayır, daxil olmuş sənədlər əsasında
məlumatları qruplaşdırır, yekunlaşdırma apararaq sənədlərə işlənir.
Müəssisədə pul vəsaitləri və hesablaşmaların uçotunun maliyyə İşçisi yerinə
yetirir və o, müəssisənin baş mühasibat İşçisi hesab olunur. Mühasibat İşçisi kassa
planını tərtib edir, kassada və hesablaşma hesabında olan vəsaitlərin hərəkətinə
nəzarət edir, ssudalar üzrə əməliyyatları yoxlayır, bank çıxarışlarına əsasən jurnal-
orderlərdə qeydlər aparır.
46
Müəssisədə maliyyə vəziyyətinin xeyli dərəcədə yaxşı olması, onun iqtisadi
səmərəliliyinin yüksək olması pul vəsaitlərinin, hesablaşmaların uçotunun düzgün
təşkili və aparılmasına asılıdır. Vaxtında aparılan kassa uçotu kassa intizamını
möhkəmləndirir, artıq pul vəsaiti verilməsi və xərclənməsi hallarını aradan qaldırır,
özbaşına mədaxil və silinmələrin aradan çıxarılmasına kömək edir. Kassa uçotu
kassa kitabında vaxtında qeydlər edilməsinə, baş vermiş əməliyyatlar üzrə
sənədlərin yazılması və kitabda qeyd edilməsi, alınmış pul vəsaitlərin düzgün
saxlanmasına nəzarətin artırılması, əmək haqqının vaxtında verilməsi və
deponentləşdirilmiş əmək haqqının vaxtında Dövlət Bankına qaytarılmasına
nəzarət etməyə imkan verir.
Debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmalrın vaxtında aparılması müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinə ciddi təsir edir. Belə ki, vaxtında aparılmayan əməliyyatlara
görə müəssisə, cərimə, peniya, dəbbə pulu və s. təsərrüfat hesablı gəlir hesabına
verməli olur ki, bu da müəssisədə maddi maraq prinsipini xeyli zəiflədir. Ona görə
də müəssisədə pul vəsaitin hesablaşmaların uçotu vaxtında təşkil edilməli,
sənədləşdirmə işinin səviyyəsi yüksəldilməsi, bu sahədə baş mühasib və müəssisə
direktorun məsuliyyəti artırılmalıdır.
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisələrin müstəqilliyi artdıqca, onların
debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaları daha dəqiq aparılmalıdır. Belə ki, bazar
şəraitində müəssisələr əvvəllər olduğu kimi dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına deyil,
ancaq öz vəsaitləri hesabına yaşayır.
Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar 76 eyni adlı aktiv-passiv
hesabda uçota alınır.
Vaxtı keçmiş debitor borcları müəssisə rəhbərinin qərarı ilə aşaıdakı
mühasibat köçürməsi vasitəsilə balansdan silinir:
D-t
801 “Ümumi mənfəət (zərərlər)” hesabı
K-t
431 “Malsatan və podratçıllara uzunmüddətlikreditor borcları”
hesabı.
47
Debitorlarla və kreditorla hesablaşmaların uçotunda borcların silinməsinin
də vacib əhəmiyyəti vardır. Bu hesab aktiv-passiv hesabdır. Bu o zaman bağlanır
ki, borc olmasın. Lakin bu hal çox nadir halda olduğundan hər iki tərəf açıq qalır.
Müəssisələrdə ildə bir dəfədən az olmayaraq alıcılarla, malgöndərənlərlə və başqa
debitorlarla
və
kreditorlarla
hesablaşmaların
inventarizasiya
keçirilir.
İnventarizasiya zamanı müəssisələr və təsərrüfat təşkilatları şəxsi hesablarda
çıxarışları dəyişdirilər. Kreditorların çıxışlarını debitorlara göndərilir.
Çıxarışları alandan sonra debitorlar onları yoxlamalı və kreditorun borc
qalıını təsdiq etməlidir və ya öz etirazını xəbər verməlidir.
Fikir ayrılıı olan zaman hər 2 tərəf öz balanslarında o, məbləği saxlayırlar ki,
onların mühasibat qeydlərindən keçir və onun düzgünlüyü müəyyən edilmişdir.
Maraı olan tərəflər fikir ayrılıını həll etmək üçün dövlət və idarə arbitrajına və ya
təyinatı üzrə məhkəməyə verirlər. Debitorlar tərəfindən ödənilməyən və bank
tərəfindən inkassaya qəbul olunmayan borclar üzrə müəssisə debitorlardan onu
məcburi qaydada tutmaq üçün İddia təqdim edirlər. Aktla birlikdə icra sənədləri
xalq məhkəməsi tərəfindən təsdiq edilən məcburi borclar borclunun gücü
çatmayanda və məcburi qaydada almaq mümkün olmayanda, zərərə silinir və
balansarxası 005 “Ödənilməsi mümkün olmayan debitor borclarının zərərə
silinməsi” hesabı üzrə uçota qəbul edilir. Bu borclar debitorların əmlak vəziyyəti
dəyişən zaman İddia olunur.
Mal-material qiymətlərinin çatışmaması, israf olunması və oğurlanması üzrə,
tutulması haqqında İddiaların sübut olunmasına görə məhkəmə tərəfindən etiraz
olunan borclar, əgər çatışmamazlıın konkret günahkarları müəyyən edilməyən
şəraitdə təbii itki normasından yuxarıdırsa, əmtəə-maddi qiymətlərin çatışmaması
kimi balansdan silinir.
İddia müddəti keçən debitor borcları dövlət müəssisələrində nazirliyin
icazəsi
ilə zərərə silinir. İddia
müddəti keçməsində
günahkar olan
şəxslər məsuliyyətə cəlb olunur. Alınmasına ümid itirilmiş sair borclar adətən
zərərə silinir. Kreditor və debitor borcları İddia müddətindən keçdikdə,
48
İddia müddəti keçən aydan sonrakı ayın 15-i tarixdən gec olmayaraq
müəssisənin mənfəəti hesabına mütləq ödənilməlidir. Dövlət müəssisələri
arasındakı mübahisələr üzrə, habelə dövlət və kooperativ müəssisələri və
təşkilatları arasındakı mübahisələr üzrə İddia müddəti, borc əmələ gələndən bir il
sonra keçir, nəqliyyat təşkilatları ilə mübahisələr üzrə İddia müddəti 6 aydan sonra
keçir.
Dəmir yolu, su və hava üzrə qarşılıqlı hesablaşmalar uçotunda İddia müddəti
bir ildən sonra keçir.
Göstərilmiş hesabla qarşılıqlı hesablaşmalar uçotun jurnal-order formasında
8 №-li jurnal-orderdə və 8a, 8b, 8v, 8q cədvəllərində aparılır. Hesablaşma
əməliyyatlarının hər bir qrupuna ayrıca 8a №-li cədvəl açılır.
8a saylı cədvəlin daxilində hər bir debitora (kreditora) əməliyyatların
sayından asılı olaraq bir və ya bir neçə sətir ayırırlar. Kredit qeydlərini
müxabirləşən hesablar üzrə cədvəldə qeyd edirlər. Ayın axırında cədvəldə
bütün dövriyyələr üzrə yekun çıxarılır və analitik uçot üzrə növbəti ayın
əvvəlinə saldo çıxarılır. Bütövlükdə dövriyyələrin yekun qeydləri müxabirləşən
hesablar üzrə müəyyən qaydada 8 saylı jurnal-orderə keçirilir. 8b saylı cədvəldə
icra sənədləri üzrə əmək haqqından tutulan hissələr uçota alınır. 8b saylı cədvəli
listlərdən istifadəyə görə ildə bir dəfə açırlar. 8v saylı cədvəldə mənzilin və
kvartiraların sahibləri ilə hesablaşmaların analitik uçotu həyata keçirilir. 8q saylı
cədvəldə uşaq müəssisələrinə qəbul olunmuş uşaqların valideynləri ilə analitik
uçot aparılır. Cədvəlləri illik açırlar. 8 saylı jurnal-orderdə kredit dövriyyəsinin
tutuşdurulması digər reyestrlərin məlumatları ilə aşaıdakı kimi həyata keçirilir.
Debitor
və
kreditorlar
uçota
alınan
hesabların
kredit
dövriyyələrini
yekunlaşdırırlar: 221 saylı hesab üzrə 1a saylı cədvəlin məlumatları ilə; 223 saylı
hesab üzrə - 2a saylı cədvəldə; 224 saylı hesab üzrə 3a, 3b saylı cədvəl üzrə; 431
saylı hesab üzrə - 6 saylı jurnal-order ilə; 202-3 saylı hesab üzrə - 21 saylı İşçi
cədvəl ilə; 202 saylı hesab üzrə - 4a saylı cədvəl ilə müvafiq hesabın kredit
dövriyyəsini 20 saylı cədvəlin məlumatları ilə yekunlaşdırırlar; hesabların
49
yekunlaşdırılmasında və 8 saylı jurnal-orderdə təsvir olunmuş hesabların kredit
dövriyyəsini tutuşdurduqdan sonra baş kitaba köçürülür.
Dostları ilə paylaş: |