Əlyazmasi hüququnda tağizadə KƏnan şAHİn oğLU


İşçilərlə və təhtəhlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu



Yüklə 0,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/34
tarix30.08.2023
ölçüsü0,78 Mb.
#141036
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   34
Taqizade Kenan

2.3. İşçilərlə və təhtəhlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu. 
Müəssisə, hər bir təsərrüfat fəaliyyəti prosesində caqlı əməkdən istifadə edir. 
Belə bir əməyin ödənişini bir tərəfdən istehsal və tədavül xərclərinin bir hissəsi 
kimi, digər cəhətdən hər bir İşçinin əmək ödənişi kimi nəzərdən keçirmək olar. 
Əmək ödənişinə məsrəflərin, əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların və əmək 
ödənişindən tutulmaların uçotu tamamilə başqa bir tədqiqat işinin mövzusudur. Biz 
isə bu bölmədə İşçi heyətlə hesablaşmaların xüsusi formalarını (məs., kreditlə 
satılan mallara görə İşçi heyətilə hesablaşmalar, verilən borclar üzrə hesablaşmalar, 
maddi ziyanların ödənilməsi üzrə hesablaşmalar və s.) araşdırmaı qarşımızda 
məqsəd qoymuşuq. Bu qəbildən olan hesablaşma münasibətlərinin uçotu üçün 202-
3 “Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər” hesabından istifadə 
olunur. Hesabın tərkibində aşaıdakı subhesablar açıla bilər: 
1.
“Kreditlə satılmış mallara görə hesablaşmalar” 
2.
“Verilmiş borclar üzrə hesablaşmalar” 
3.
“Maddi zərərin ödənilməsinə görə hesablaşmalar” 
Hesabın debeti üzrə İşçilərin borcları kreditində isə həmin borcların 
silinməsi qeydə alınır. Analitik uçot müəssisənin hər bir İşçisi üzrə ayrılıqda 
aparılır. 
Məsələn, “Verilmiş borclar üzrə hesablaşmalar” subhesabında onlara fərdi 
mənzil tikintisi, bağ evlərinin satın alınması və s. məqsədlər üçün müəssisə 
tərəfindən verilən borclar uçota alınır. İşçiyə verilən borcun məbləği həmin 
subhesabın debetində və pul vəsaitləri uçota alınan hesabların kreditinə (221 
“Kassa”, 223 “Bank hesablaşma hesabı”) əks etdirilir. Borclar ödənildikdə (qismən 
və yaxud tamamilə) pul vəsaitləri uçota alınan hesablar debetləşir. 


50 
İşçinin yazılı ərizəsinə əsasən o, aldıı borcu hissə-hissə öz əmək haqqından 
tutulmaqla ödəyə bilər. Belə əməliyyat aşaıdakı qaydada rəsmiləşdirilir: 
D-t 
202-3 
K-t 
223 
Sənaye müəssisələri alınmış mal-material dəyərlərinin malın, metalın yerinə 
yetirilmiş iş və xidmətlərin dəyərini nəqdsiz qaydada (köçürmə) həyata keçirir. 
Müəssisə və təşkilatların elə xərcləri də olur ki, onları mütləq nağd qaydada 
ödəmək lazımdır. Bunun üçün müəssisədə təchizatçı (ekspeditor) vəzifəsi olur ki, 
həmin şəxslər bu qəbildən məsrəfləri ödəmək üçün kassadan nağd olaraq pul 
götürməklə təhtəlhesab şəxs sayılır. Bu cür vəsaitləri İşçinin ezamiyyətə getməsi 
və yaxud yük göndərilməsi və alınması, təşkilatları xırda xərcləri, poçta, teleqraf 
və başqa inzibati idarə xərcləri ilə əlaqədar olaraq baş verir. 
Təhtəlhesab məbləğlər bir qayda olaraq müəssisənin ştatında olan az 
miqdarda İşçilərə verilir. Bu zaman avansın həcmi tapşırıı yerinə yetirmək üçün 
lazım olan minimum həcmdə müəyyən edilir. Təsərrüfat-maliyyə intizamını 
möhkəmləndirmək məqsədi ilə elə bir qayda müəyyən edilmişdir ki, vəzifəli şəxs 
yalnız əvvəllər ona verilmiş avanslar üzrə hesab verdikdə, təhtəlhesab olaraq pul 
ala bilər. Bir təhtəlhesab şəxsin avansını başqasına (tamamilə və ya qismən) 
verilməsinə yol verilmir. Təhtəlhesab məbləğlərdən əmək haqqı verilməsinə, 
habelə təhtəlhesab şəxslər vasitəsilə debitor borcları, məhsul və yaxud xidmətlərin 
satışından əldə edilən pul vəsaitinin alınmasına icazə verilmir. 
Müəssisələrdə təhtəlhesab məbləğlər ya ezamiyyətə göndərilən şəxsin ərizəsi 
yaxud da kassa məxaric orderi ilə verilir. Hər iki halda sənədlərdə direktorun 
razılıq icazəsi və baş mühasibin imzası olmalıdır. Mühasibat avansı verdikdə sərf 
edilmiş məbləğ haqqında hesabat tərtib etməyin vaxtını müəyyən edir. 
Adətən təhtəlhesab şəxslər ezamiyyət vaxtı xərclər haqqındakı hesabatı 
ezamiyyətdən qayıdandan sonra üç gün ərzində təqdimi edirlər. Əməliyyat və 
təhtəl məqsədləri üçün verilən avanslar üzrə hesabatlar bir qayda olaraq mühasibat 


51 
tərəfindən müəyyən edilmiş vaxtlarda təqdim edilir (avans alınan gündən sonra 6-
10 gün ərzində). Avans hesabatı aşaıdakı formada tərtib edilir. 
Təhtəlhesab şəxs avans hesabatını imzalamış və bütün inandırıcı sənədləri, 
ezamiyyət vərəqəsini, hesabları, qəbzləri və başqa sənədləri ona əlavə etməlidir. 
Daxil olmuş avans hesabatları mühasibatda xüsusi cədvəldə qeyd edilir ki, burada 
təhtəlhesab şəxslərin soyadı, vəzifəsi, hesabatın təqdim edilmə vaxtı, sərf edilmiş 
məbləğ göstərilir. Qeyd edilmiş və yoxlanmış hesabat təsdiq olunmaq üçün 
müəssisənin müdiriyyətinə verilir. Hesabat təsdiq olunduqdan sonra təhtəlhesab 
şəxslərin şəxsi hesabatlarına və istehsalat və təhtəl əməliyyatları uçota alınan başqa 
hesablara mühasibat yazılışı aparmaq üçün əsas sayılır.
Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunun 
hesab planında 244 “Təhtəlhesab məbləğlər hesablaşmalar” adlı aktiv hesabında 
uçota alınır. Həmin hesab üzrə müəssisə avans alan bütün İşçilərinə analitik (şəxsi) 
hesablar açılır. Hər bir hesabda təhtəlhesab, şəxslərin düzgün uçotunu təmin edən 
bütün rekvizitləri doldurmaq lazımdır. Xüsusən şəxsi hesablarda təhtəlhesab şəxsin 
soyadı, adı və atasının adı (tam) tutduğu vəzifə, tabel nömrəsi göstərilməlidir. 
Son vaxtlarda müəssisədə təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaları uçota almaq 
üçün xüsusi formada olan xüsusi cədvəllər tərtib edirlər.
Verilən formadan görünür ki, hər bir təhtəlhesab şəxs üzrə əməliyyatları 
yazmaq üçün bir neçə sətir ayrılır. Əməliyyatlar baş verdikcə müvafiq yazılış 
aparılır. Avansın verilməsi, sərf edilmiş məbləğin silinməsi, avans məbləğlərinin 
verilməsi haqqında növbəti əməliyyat, onların xərclənməsi və istifadə edilməmiş 
vəsaitlərin qaytarılması növbəti sətirdə yazılır və s.
Başqa təhtəlhesab şəxslər üzrə əməliyyatlarda da bu cür hərəkət edirlər.
Ayın axırında cədvəldə müxabirləşən hesablar: 221 “Kassa”, 223 “Bank 
hesablaşma hesabı” və başqaları üzrə (“Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” 
hesabının debeti üzrə) və təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar “Hesabının krediti ilə 
müxabirləşən hesablar” üzrə yekun çıxarılır. 


52 
Göründüyü kimi cədvəl yalnız analitik yazılışlar üçün əsas deyil, o eyni 
zamanda 244 “Təhtəlhesab məbləğlər hesablaşmalar” hesabı üzrə dövriyyə 
cədvəlini əvəz edir. 
Müəssisə və təşkilatlarda ezamiyyətə göndərilmiş şəxslərdin xərcləri vahid 
şəkildə Respublika Nаzirlər Kabinetinin müvafiq Əsasnaməsi ilə qaydada 
salınmışdır. 
Ezam olunma yerinə getmək və oradan daimi iş yerinə qayıtmaq üçün
İşçiyə nəqliyyat xərcləri təqdim edilən sənədlər əsasında ümumi istifadə olan hava, 
dəmir yolu, su və avtomobil (taksidən başqa) nəqliyyatı ilə gedişi dəyəri 
miqdarında ödənilir. Bu vaxt İşçiyə əlavə dəyərin ödənilməsi, nəqliyyatda 
sərnişinlərin dövlət icbari sığortası üzrə sığorta tədiyyələri, biletlərin qabaqcadan 
satışı üzrə xidmətin ödənilməsi, qatarlarda yatacaq ləvazimatından istifadə üçün 
xərclər ödənilir. 
Təsdiqedici sənədlər təqdim olunmayan təqdim olunmayan hallarda gediş-
gəliş üzrə nəqliyyat xərcləri dəmir yolu, avtomobil və su nəqliyyatının ən aşaı 
qiymətləri miqdarında ödənilir. 
Müəssisələrdə təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotunu aparmaq, 
mühasibat uçotunun hesab planında 244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” adlı 
hesabı” nəzərdə tutulmuşdur. Hesab balansa görə aktiv hesabdır. Hesabın 
debetində kassadan 
götürülmüş pullar, kreditində 
isə həmin pulların 
xərclənməsinin silinməsi qeydə alınır.
Təhtəlhesab şəxs kassadan nağd olaraq pul götürüldükdə: 
Debet –244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” hesabı 
Kredit – 221
“Kassa” hesabı 
Ezamiyyətə gedən şəxs, ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra gördüyü iş və 
götürdüyü pul haqqında hesabat verməlidir. Təhtəlhesab şəxs ezamiyyəti 
qurtardıqdan 3 gün keçmişə qədər hesabatını mühasibatlığa təqdim etməlidir. 
Hesabat diqqətlə yoxlandıqdan sonra, təhtəlhesab şəxsin hesabından nağd 
xərclənmiş pulun dəyəri aşaıdakı qaydada silinir: 


53 
Debet – 721 “İnzibati xərclər” hesabı 
Kredit – 244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” hesabı 
Bütün haqq-hesab qurtardıqdan sonra təhtəlhesab şəxs pulun qalıını kassaya 
qaytarmalıdır və qaytarılmış pul üçün: 
Debet – 221 “Kassa” hesabı 
Kredit – 244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” hesabı kimi razılıq verilir. 
Müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilən avans hesabatları əsasında həyata 
keçirilən aşaıdakı hesablara aid edilir: 
D-t 
201 “Material ehtiyatları”, 205 “Mallar”, 721 “İnzibati xərclər”,
711 “Kommersiya xərcləri” və s. hesablar 
K-t 
244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” hesabı 
Satın alınan material dəyərləri, iş və xidmətlərin dəyəri üzrə əlavə dəyər 
vergisi təhtəlhesab məbləğdən ödənildikdə, aşaıdakı köçürmə tərtib olunur: 
D-t 
521 “Vergi öhdəlikləri” hesabı 
K-t 
244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” hesabı 
İstifadə olunmuş avans məbləği vaxtında müəssisəyə qaytarılmadıqda onun 
müəssisələrə vurulan ziyan kimi qiymətləndirmək olar. TƏhtəlhesab şəxs 
tərəfindən qanunsuz (müəssisə rəhbərinin icazəsi olmadan) istifadə olunan 
məbləğləri də şəxslərə aid etmək lazımdır. Mühasibat uçotu hesablarında bu 
aşaıdakı qaydada əks olunur:
D-t 
217 “Dİgər qısamüddətli debitor borcları” hesabı 
K-t 
244 “Təltəllhesab məbləğlər hesablaşma” hesabı 
Günahkar şəxsdən tutulası məbləğ aşaıdakı köçürmə ilə rəsmiyyətə salınır: 
D-t 
202-3 “Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər” 
hesabının
“Maddi zərərin ödənilməsinə görə hesablaşmalar” subhesabı 
K-t 
217 “Dİgər qısamüddətli debitor borcları” hesabı 


54 
İşçilər xarici ölkəyə ezam olunduqda ona müəyyən limit həddində həmin 
ölkənin valyutası ilə avans verilir. Bankdan alınan valyuta belə əks etdirilir: 
D-t 
221 “Kassa” hesabı “Xarici valyuta ilə kassa” subhesabı 
K-t 
223 “Bank hesablaşma hesabı” 
Valyuta vəsaiti İşçiyə təhtəlhesab qaydada verildikdə belə yazılış aparılır: 
D-t 
244 “Təhtəlhesab məbləğlər hesablaşmalar” hesabı. 
K-t 
221 “Kassa” hesabı “Xarici valyuta ilə kassa” subhesabı 
Valyuta vəsaitinin hərəkəti mühasibat uçotunda Respublika Milli Bankının 
həmin günə müəyyənləşdirdiyi məzənnə ilə manatla əks etdirilir. 
Ezamiyyətdən qayıtdıqdan və avans hesabatını təhvil verdikdən sonra 
(xidməti xarici ezamiyyətin qurtardıı müddətdən keçən 10 gün ərzində) təhtəlhesab 
şəxsin borcu Respublika Milli Bankının hesabat verildiyi günə məzənnəsi ilə qeydə 
alınır: 
D-t 
721 “İnzibati xərclər” hesabı, 711 “Kommersiya xərcləri” hesabı 
Sutkalıq hesablamaların düzgünlüyünü əsaslandırmaq üçün avans 
hesabatına əlavə olunan bəraətləndirici sənədlərin tərkibinə xarici pasportun 
kserosurətini də əlavə etmək lazımdır. 
Ezamiyyə müddətində valyutanın məzənnəsi dəyişikliyə uğradıqda baş verən 
kurs fərqi belə əks etdirilir: 
D-t 
244 “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı. 
K-t 
442 “Gələcək dövrlərin gəlirləri” – müsbət fərqi 
D-t 
442 “Gələcək dövrlərin gəlirləri”
K-t 
244 “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – mənfi fərqi 
Yuxarıda göstərilən hesablaşma münasibətlərindən başqa 244-ci hesabda 
İşçilərə verilən çek kitabçaları ilə hesablaşmalar da əks etdirilir. İşçilərə 
təhtəlhesab qaydada verilən çek kitabçaları mühasibat uçotunda belə qeydə alınır: 
D-t 
244 “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı 
K-t 
217 “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabı 


55 
İşçi tərəfindən çeklərin istifadəsi haqda hesabat təqdim olunduqdan sonra 
əks müxabirləşmə tərtib edilir. Ümumiyyətlə, 244 və 217-cı hesabların, habelə çek 
kitabçalarındakı qalıın məbləği bir-birinə bərabər olmalıdır. Əgər, fərq əmələ 
gələrsə, onda arasındakı fərq 223 “Bank hesablaşma hesabı” hesabının 2-ci “Çek 
kitabçaları” subhesabının debetində əks etdirilir. 

Yüklə 0,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin