Əlyazmasi hüququnda tağizadə KƏnan şAHİn oğLU

2.2. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu. 
Müəssisə və təşkilatlar özlərinin maliyyə-istehsalat fəaliyyətlərini düzgün 
qurmaq üçün debitor və kreditor borclarının vaxtında müəyyən edilməsi və 
ödənilməsini təşkil etməlidir. Başqa müəssisələrin və təşkilatların hər hansı bir 
müəssisəyə olan borcları debitor borcları adlanır. Müəssisənin digər müəssisələrə 
olan borcları isə kreditor borcları adlanır. 
Bu və ya digər müəssisə və təşkilatlar arasında hesablaşmalar I fəsildə qeyd 
etdiyimiz kimi nağd pulla aspektlə, xüsusi hesabların akkreditiv forması, 
limitləşdirilmiş çeklərlə və s. aparılır. Hesablaşmaların vaxtında ödənilməsi, bəzən 
əlaqədar müəssisə və təşkilatların hesabında pul vəsaitinin olmaması borcların 
yaranmasının əsas səbəblərindən biridir. 

---

45 
Bundan başqa yolda olan vəsaitlər, mallar istehlakçıya çatdırılırsa, lakin hələ 
ödənilməyibsə, bunlarda debitor və kreditor borclarına aiddir. Debitor və kreditor 
borcları bir ildən digər ilə keçirilmir. Borc vaxtında qaytarılmayanda gecikmiş hər 
gün üçün peniya, faiz alınır. Debitor və kreditor borclarını vaxtında qaytarılması 
müəssisələrin və təşkilatların öz gəlirlərindən düzgün və səmərəli istifadəyə imkan 
verir. 
Mühasibat uçotunun, o cümlədən pul vəsaitləri və müxtəlif debitor və 
kreditorlarla hesablaşmaların uçotu yeni hesablar planında xeyli təkmilləşdirilməyə 
məruz qalmışdır. Bu yeni hesab planı bazar şəraitində material ehtiyatları pul 
vəsaitləri, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotunun qurulması əsasları, 
qarşısında duran vəzifələr, uçotun bu sahəsinin kompleks mexanikləşdirilməsi və 
avtomatlaşdırılması, pul vəsaitlərinin səmərəli saxlanılması və s. haqqında tədbirlər 
nəzərə almışdır. Həmçinin, ixtisaslı mühasibat İşçilərinin hazırlanması, bu sahəyə 
təcrübəli İşçilərin cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Pul vəsaiti və 
hesablaşmaların uçotu mühasibat uçotunda ən mürəkkəb sahələrdən biridir. Ona 
görə də burada mühasibat hesablaşmalarından geniş istifadə edilməlidir. 
Müəssisədə mühasibat uçotu qismən mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata 
keçirilir. Müəssisədə mərkəzi mühasibatlıqla yanaşı sex mühasibatlıqları da vardır 
ki, onlar da əsas sexlərdə ilkin əməliyyatları sənədləşdirilir, yekunlaşdırır və 
müəssisənin mərkəzi mühasibatlıına təhvil verirlər. Mərkəzi mühasibatlıq baş 
vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının nə dərəcədə qanunauyğun olmasını, sənədlərin 
forma və məzmuna doğru olmasını yoxlayır, daxil olmuş sənədlər əsasında 
məlumatları qruplaşdırır, yekunlaşdırma apararaq sənədlərə işlənir. 
Müəssisədə pul vəsaitləri və hesablaşmaların uçotunun maliyyə İşçisi yerinə 
yetirir və o, müəssisənin baş mühasibat İşçisi hesab olunur. Mühasibat İşçisi kassa 
planını tərtib edir, kassada və hesablaşma hesabında olan vəsaitlərin hərəkətinə 
nəzarət edir, ssudalar üzrə əməliyyatları yoxlayır, bank çıxarışlarına əsasən jurnal-
orderlərdə qeydlər aparır. 

---

46 
Müəssisədə maliyyə vəziyyətinin xeyli dərəcədə yaxşı olması, onun iqtisadi 
səmərəliliyinin yüksək olması pul vəsaitlərinin, hesablaşmaların uçotunun düzgün
təşkili və aparılmasına asılıdır. Vaxtında aparılan kassa uçotu kassa intizamını 
möhkəmləndirir, artıq pul vəsaiti verilməsi və xərclənməsi hallarını aradan qaldırır, 
özbaşına mədaxil və silinmələrin aradan çıxarılmasına kömək edir. Kassa uçotu 
kassa kitabında vaxtında qeydlər edilməsinə, baş vermiş əməliyyatlar üzrə 
sənədlərin yazılması və kitabda qeyd edilməsi, alınmış pul vəsaitlərin düzgün 
saxlanmasına nəzarətin artırılması, əmək haqqının vaxtında verilməsi və 
deponentləşdirilmiş əmək haqqının vaxtında Dövlət Bankına qaytarılmasına 
nəzarət etməyə imkan verir. 
Debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmalrın vaxtında aparılması müəssisənin 
təsərrüfat fəaliyyətinə ciddi təsir edir. Belə ki, vaxtında aparılmayan əməliyyatlara 
görə müəssisə, cərimə, peniya, dəbbə pulu və s. təsərrüfat hesablı gəlir hesabına 
verməli olur ki, bu da müəssisədə maddi maraq prinsipini xeyli zəiflədir. Ona görə 
də müəssisədə pul vəsaitin hesablaşmaların uçotu vaxtında təşkil edilməli, 
sənədləşdirmə işinin səviyyəsi yüksəldilməsi, bu sahədə baş mühasib və müəssisə 
direktorun məsuliyyəti artırılmalıdır. 
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisələrin müstəqilliyi artdıqca, onların 
debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaları daha dəqiq aparılmalıdır. Belə ki, bazar 
şəraitində müəssisələr əvvəllər olduğu kimi dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına deyil, 
ancaq öz vəsaitləri hesabına yaşayır. 
Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar 76 eyni adlı aktiv-passiv 
hesabda uçota alınır. 
Vaxtı keçmiş debitor borcları müəssisə rəhbərinin qərarı ilə aşaıdakı 
mühasibat köçürməsi vasitəsilə balansdan silinir: 
D-t 
801 “Ümumi mənfəət (zərərlər)” hesabı 
K-t 
431 “Malsatan və podratçıllara uzunmüddətlikreditor borcları” 
hesabı. 

---

47 
Debitorlarla və kreditorla hesablaşmaların uçotunda borcların silinməsinin 
də vacib əhəmiyyəti vardır. Bu hesab aktiv-passiv hesabdır. Bu o zaman bağlanır 
ki, borc olmasın. Lakin bu hal çox nadir halda olduğundan hər iki tərəf açıq qalır. 
Müəssisələrdə ildə bir dəfədən az olmayaraq alıcılarla, malgöndərənlərlə və başqa 
debitorlarla 
və 
kreditorlarla 
hesablaşmaların 
inventarizasiya 
keçirilir. 
İnventarizasiya zamanı müəssisələr və təsərrüfat təşkilatları şəxsi hesablarda 
çıxarışları dəyişdirilər. Kreditorların çıxışlarını debitorlara göndərilir. 
Çıxarışları alandan sonra debitorlar onları yoxlamalı və kreditorun borc 
qalıını təsdiq etməlidir və ya öz etirazını xəbər verməlidir. 
Fikir ayrılıı olan zaman hər 2 tərəf öz balanslarında o, məbləği saxlayırlar ki, 
onların mühasibat qeydlərindən keçir və onun düzgünlüyü müəyyən edilmişdir. 
Maraı olan tərəflər fikir ayrılıını həll etmək üçün dövlət və idarə arbitrajına və ya 
təyinatı üzrə məhkəməyə verirlər. Debitorlar tərəfindən ödənilməyən və bank 
tərəfindən inkassaya qəbul olunmayan borclar üzrə müəssisə debitorlardan onu 
məcburi qaydada tutmaq üçün İddia təqdim edirlər. Aktla birlikdə icra sənədləri 
xalq məhkəməsi tərəfindən təsdiq edilən məcburi borclar borclunun gücü 
çatmayanda və məcburi qaydada almaq mümkün olmayanda, zərərə silinir və 
balansarxası 005 “Ödənilməsi mümkün olmayan debitor borclarının zərərə 
silinməsi” hesabı üzrə uçota qəbul edilir. Bu borclar debitorların əmlak vəziyyəti 
dəyişən zaman İddia olunur. 
Mal-material qiymətlərinin çatışmaması, israf olunması və oğurlanması üzrə, 
tutulması haqqında İddiaların sübut olunmasına görə məhkəmə tərəfindən etiraz 
olunan borclar, əgər çatışmamazlıın konkret günahkarları müəyyən edilməyən 
şəraitdə təbii itki normasından yuxarıdırsa, əmtəə-maddi qiymətlərin çatışmaması 
kimi balansdan silinir. 
İddia müddəti keçən debitor borcları dövlət müəssisələrində nazirliyin 
icazəsi 
ilə zərərə silinir. İddia 
müddəti keçməsində 
günahkar olan
şəxslər məsuliyyətə cəlb olunur. Alınmasına ümid itirilmiş sair borclar adətən 
zərərə silinir. Kreditor və debitor borcları İddia müddətindən keçdikdə,

---

48 
İddia müddəti keçən aydan sonrakı ayın 15-i tarixdən gec olmayaraq
müəssisənin mənfəəti hesabına mütləq ödənilməlidir. Dövlət müəssisələri 
arasındakı mübahisələr üzrə, habelə dövlət və kooperativ müəssisələri və
təşkilatları arasındakı mübahisələr üzrə İddia müddəti, borc əmələ gələndən bir il 
sonra keçir, nəqliyyat təşkilatları ilə mübahisələr üzrə İddia müddəti 6 aydan sonra 
keçir. 
Dəmir yolu, su və hava üzrə qarşılıqlı hesablaşmalar uçotunda İddia müddəti 
bir ildən sonra keçir. 
Göstərilmiş hesabla qarşılıqlı hesablaşmalar uçotun jurnal-order formasında 
8 №-li jurnal-orderdə və 8a, 8b, 8v, 8q cədvəllərində aparılır. Hesablaşma 
əməliyyatlarının hər bir qrupuna ayrıca 8a №-li cədvəl açılır. 
8a saylı cədvəlin daxilində hər bir debitora (kreditora) əməliyyatların 
sayından asılı olaraq bir və ya bir neçə sətir ayırırlar. Kredit qeydlərini 
müxabirləşən hesablar üzrə cədvəldə qeyd edirlər. Ayın axırında cədvəldə
bütün dövriyyələr üzrə yekun çıxarılır və analitik uçot üzrə növbəti ayın
əvvəlinə saldo çıxarılır. Bütövlükdə dövriyyələrin yekun qeydləri müxabirləşən 
hesablar üzrə müəyyən qaydada 8 saylı jurnal-orderə keçirilir. 8b saylı cədvəldə 
icra sənədləri üzrə əmək haqqından tutulan hissələr uçota alınır. 8b saylı cədvəli 
listlərdən istifadəyə görə ildə bir dəfə açırlar. 8v saylı cədvəldə mənzilin və 
kvartiraların sahibləri ilə hesablaşmaların analitik uçotu həyata keçirilir. 8q saylı 
cədvəldə uşaq müəssisələrinə qəbul olunmuş uşaqların valideynləri ilə analitik
uçot aparılır. Cədvəlləri illik açırlar. 8 saylı jurnal-orderdə kredit dövriyyəsinin 
tutuşdurulması digər reyestrlərin məlumatları ilə aşaıdakı kimi həyata keçirilir. 
Debitor 
və 
kreditorlar 
uçota 
alınan 
hesabların 
kredit 
dövriyyələrini 
yekunlaşdırırlar: 221 saylı hesab üzrə 1a saylı cədvəlin məlumatları ilə; 223 saylı 
hesab üzrə - 2a saylı cədvəldə; 224 saylı hesab üzrə 3a, 3b saylı cədvəl üzrə; 431 
saylı hesab üzrə - 6 saylı jurnal-order ilə; 202-3 saylı hesab üzrə - 21 saylı İşçi 
cədvəl ilə; 202 saylı hesab üzrə - 4a saylı cədvəl ilə müvafiq hesabın kredit 
dövriyyəsini 20 saylı cədvəlin məlumatları ilə yekunlaşdırırlar; hesabların 

---

49 
yekunlaşdırılmasında və 8 saylı jurnal-orderdə təsvir olunmuş hesabların kredit 
dövriyyəsini tutuşdurduqdan sonra baş kitaba köçürülür.