Energetika fakulteti

a) 

b) 

v) 

---

14

Buriluvchi yakorli va ko‘ndalang xarakat qiluvchi yakorli relelarda (2.1.b,v
rasm) elektromagnit kuch aylanish momentini xosil qiladi: 
''
2

e


e

rele

M

F l

K

I

 



(6)

bu yerda, 


l
-

e

F
kuchning elkasi. 
'

K
va

''

K
koeffitsentlar 


M

R  ga bog‘liq.
Formulalardan ko‘rinib turibdiki, tortuvchi kuch 


e

F
yoki uning momenti 


e

M
rele chulg‘amidagi tok 


rele

I
ning kvadratiga to‘g‘ri proporsional va shuning uchun 
o‘zgarmas yo‘nalishga ega (ya’ni tokning yo‘nalishiga bog‘liq emas). Xulosa
shuki, elektromagnit releni o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tokda ishlaydigan qilib 
yasash mumkin.

b) Relening ishlash toki, qaytish toki va qaytish koeffitsenti. 
Relening ishlashi uchun, uning elektromagnit kuchi 


e

F
yoki momenti 


e

M
prujinaning qarshilik kuchi 


pr

F
,
ishqalanish va og‘irlik kuchilaridan 


ishq

F
katta 

bo‘lishi shart.

e.

e


ish

pr

ishq

F

F

F

F




yoki

e.

e

ish

pr

ishq

M

M

M

M




.

Moment 

e.ish

M
va kuchning (
e.ish

F
)
ma’lum bir qiymatiga relening ishlay 

boshlashi uchun zarur bo‘lgan ma’lum bir tok to‘g‘ri keladi.

Relening ishlash toki 
.

rele ish

I
deb ishga tushishi uchun zarur bo‘lgan eng 
kichik tokka aytiladi.
.

pr


rele

rele ish

M

rele

M

I

I

R

W





(7) 

Relelarning ko‘p tuzilishlarida ishlash tokini

.

rele ish


I
o‘zgartirish imkoniyati 
bor. Buni (7) ifodadan ham ko‘rish mumkin.

rele

W
o‘zgartirish, prujinaning 
qarshilik momentini o‘zgartirish, xavo oralig‘i

ni o‘zgartirish bilan ishlash 

tokining qiymatiga ta’sir etish mumkin.

2.1-rasmga asosan relening chulg‘amida tok kamayganda tortilgan yakor 
o‘zining boshlang‘ich xolatiga qaytishi prujina 5 ta’sirida amalga oshiriladi.
Relening qaytish toki 


qay

I
deb yakor boshlang‘ich holatga qaytgandagi tokka 
aytiladi. Qaytish tokining ishlash tokiga nisbati
.

qay


rele ish

I

I
qaytish koeffitsenti 


qay

k
deyiladi. 

Tokning oshishiga ta’sir javob beruvchi relelar uchun

.

rele ish


qay

I

I
shuning 
uchun
1

qay


k
.
Ko‘rib o‘tilgan relelar chulg‘amlarida tokning qiymati oshganida xarakatga 

keladi, shuning uchun ular maksimal tok relelari deyiladi.

Tokning kamayishiga ta’sir javob beruvchi relelar minimal tok relelari 
deyiladi. Normal xolatlarda minimal relelarning yakorlari tortilgan bo‘ladi (2.2-
rasm), bunda 


e

pr

M

M  va relening kontaktlari ochiq (uzuq) xolda turadi.

---

15

2.2-rasm. Minimal tok yoki kuchlanish relesining tuzilishi.
Relening ishlashi uchun rele tokini kamaytirish kerak, bunda prujinaning 

momenti elektromagnit moment va ishqalanish momentidan oshib ketadi:

pr

e

ishq

M

M

M


natijada relening yakori qaytadi va relening kontaktlari ulanadi. Minimal relening

ishlash toki deb relening yakori qaytgandagi tokka aytiladi, qaytish toki bu relening
yakorini tortadigan eng kichik tok. Maksimal reledagiday qaytish tokinig 


qay

I
ishlash tokigaga 

.

rele ish

I
nisbati qaytish koeffitsenti deyiladi. Minimal relelarda 
.

qay

rele ish

I

I
, shuning uchun 
1

qay

k
.