Ər psixologiya elminin sürə

Rorşa
h
ın  şəxsi  üslublar  və
 
xüsusiyyə
tl
ə
r  testidir.  Metodikaya 
ə
sas
ə
n 
müayinə
 
olunana 10 amorf mürə
kk
ə
b l
ə
k
ə
si  t
əsviri göstə
rilir  v
ə
 
onların nə
y
ə
 
b
ə
nz
ə
diyini,  n
əyi  xatırladığını  tə
svir  etm
ə
k  t
ə
klif  edilir.  Cavablar  qeyd
ə
 
alınır 
v
ə
  so
nra  standart  üsullarla  onların  təhlili  keçirilir.  Əldə
  edil
ən  göstə
ricil
ə
r
ə
 
ə
sas
ən  müayinə
 
olunanın  şəxsi  xüsusiyyə
tl
ə
ri,  t
ə
f
əkkürü  və
 
reaksiyası 
müə
yy
ə
n olunur.  
Son  ill
ə
rd
ə
 
Lyuşerin  münasibə
tl
ə
rin  r
ə
ngli  testi 
geniş  yayılmışdır. 
Müayinə
  olunana  8  r
ə
ngli  v
ə
r
ə
q
ə
 
verilir.  Şəxs  üstün  tutduğu  qaydada  onları 
ardıcıl  düzmə
lidir.  Sonra  v
ə
r
ə
ql
ər  qarışdırılır  və
 
müayinə
  olunan  bu  v
ə
  ya 
dig
ər anlayışa və
 obyekt
ə
 
uyğun gə
l
ə
n r
əngi seçir. Sınaq müə
yy
ə
n d
ə
qiqlikl
ə
 
müştə
rinin  emosional  v
ə
ziyy
ə
ti,  dig
ər  adamlarla  münasibəti,  davranışındakı 
meyll
ə
ri bar
ə
d
ə
 
mühakimə
 
yürütmə
y
ə
 imkan verir. 
Qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
  c
ə
dv
ə
ll
ə
ri 
–
 
standartlaşdırılmış  vasitə
l
ə
r  olub, 
müşahidəç
il
ə
r
ə
  (h
ə
kiml
ə
r
ə,  tibbi  psixoloqlara,  sosial  işçilə
r
ə, tibb  bacılara  və
 
b.)  müştə
rinin  v
ə
ziyy
ə
tini  qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
  imkan  verir.  Funksional 
uyğunlaşmanı  müə
yy
ə
n  ed
ə
n  qlobal  c
ə
dv
ə
l  m
əhşur
  qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
 
c
ə
dv
ə
lidir. C
ə
dv
əl pasiyentin müxtə
lif s
ə
viyy
əli sosial funksiyalarını 90
-dan 1-
d
ək azalma qaydası ilə
 qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
 imkan verir. Bu c
ə
dv
əlin kömə
yi il
ə
 
ə
ld
ə
  olunana  m
ə
lumatlar  x
ə
st
ə
nin  h
ə
yat  keyfiyy
ə
ti  bar
ə
d
ə
 
mühakimə
 
yürütmə
y
ə
, 
ə
lilliy
ə
  dair  q
ə
rar  verm
ə
y
ə,  müalicə
  v
ə
 
sağlamlığının  bə
rpa 
etm
ə
y
ə
  aid  m
ə
s
ə
l
ə
l
əri  müzakirə
  etm
ə
y
ə
  d
ə
 
imkan  yaradır. 
Klinik 
psixologiyada  d
epressiyaları  müə
yy
ə
n  ed
ə
n  Hamilton  c
ə
dv
ə
li  az  m
əhşur 
deyildir.  C
ə
dv
əl  depressiyaların  müxtəlif  formalarını(  affektiv,  vegetativ, 
psixotik,  s
ə
b
ə
bli,  koqnitiv-depressiv 
ə
lam
ə
tl
ə
ri) 
ə
hat
ə
  ed
ə
n  17  v
ə
  ya  24 
b
ə
ndd
ə
n  ibar
ə
t
dir.  Onların  təzahür  də
r
ə
c
ə
si  0-dan  4  bala  q
ə
d
ə
r 
qiym
ə
tl
ə
ndirilir.  Yekun  hesablama  depsseriv 
ə
lam
ə
tl
ə
rin  t
əzahür  də
r
ə
c
ə
si 
haqda d
ə
qiq m
ə
lumatlar verir.  

 
156 
 
 
Kliniki sorğular
 -   t
ə
rkibind
ə
 
müə
yy
ə
n suallar v
ə
 
cavab variantları olan 
yarımstrukturlu  standartlaşdırılmış  üsullar  sistemidir.  Qiymə
tl
ə
ndirm
ə
 
c
ə
dv
ə
ll
ə
rind
ə
n  f
ə
rqli  olaraq,  onlar 
müştə
rinin 
özü 
t
ə
r
ə
find
ə
n  doldurulur.  Bu 
test  cavab  ver
ə
nin  s
ə
mimiliyini  yoxlayan  suallardan  ibar
ə
tdir.    566  sualdan 
ibar
ə
t  olan  v
ə
 
müştə
rinin  v
ə
ziyy
ətinin  13  müxtə
lif  parametrl
ə
rl
ə
  (
şə
sxiyy
ə
t 
tipi,  t
əşviş, depressiya, psixotik ə
lam
ə
tl
ə
r  v
ə
  b.)  qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
  imkan 
ver
ə
n 
şə
xsiyy
ətin  çoxşaxəli  Minesot  sorğusu
 
hamı  tə
r
ə
find
ə
n  q
ə
bul 
edilmişdir. 
 
Son  ill
ər  geniş  yayılmış  nəşrlə
rd
ə
 
oxucuların  asudə
 
vaxtını  keçirmə
k 
üçün  müxtə
lif 
ə
yl
ə
nc
ə
li  psixoloji  testl
ə
r
ə
  rast  g
ə
lm
ək  mümükündür.
  Bu 
testl
ərin çoxu psixi cə
h
ə
td
ə
n 
sağlam 
olan insanlara aiddir.  
Müasir  klinik  psixologiya  təcrübə
sind
ə
 
bir  sıra  metodlardan  da  geniş 
istifad
ə
 
olunur. Bunlar aşağıdakılardır.
 
Test-retest  metodu 
–
  t
ə
krar  testl
əşdirmə
 
keçirilə
rk
ə
n  birinci 
müayinə
d
ən  bir  müddət  keçdikdən  sonra  müayinə
  edil
ən  şə
xsl
ə
rd
ə
 
m
etodikanın nə
tic
ə
l
ə
rinin d
əyişmədiyini öyrə
nm
ə
k m
ə
qs
ədini daşıyır. 
 
Alternativ  testl
əşdirmə
  metodu 
–
eyni 
müştə
rid
ə
  dig
ər  metodikaların 
t
ə
tbiqind
ə
n sonra eyni n
ə
tic
ə
l
ə
rin ver
ə
c
ə
yini t
ə
min etm
ə
k m
ə
qs
ə
dil
ə
 
keçirirlir. 
 
Etibarlılıq 
metodu 
–
 
testin  müqayisə
  edil
ə
  bil
ən  müxtə
lif  hiss
ə
l
ə
rinin 
müə
yy
ə
n etm
ə
k m
ə
qs
ə
dil
ə
 b
ə
rab
ər miqdarda nöqtə
si olan bir b
ə
d
ən üzvünün 
dig
ə
ri  il
ə
  maqayis
ə
  edilm
əsidir.  Etibarlılıq  meyarı
 
başa  düşmə
y
ə
  imkan  verir 
ki,  h
ə
qiq
ə
t
ə
n  d
ə
  metodika  stabil  qiym
ə
tl
ə
ri  t
ə
min  edir  v
ə
 
onun  müxtə
lif 
b
ə
ndl
əri  yaxşı  uyğunlaşır.  Lakin  bu  hə
l
ə
 
metodikanın  tə
dqiq  edilm
ə
si  z
ə
ruri 
olan parametrl
ə
ri 
ə
ks etdirdiyin
ə
 t
əminat vermir. Buna görə
 d
ə
, h
ə
r bir kliniki 
vasit
ə
 h
ə
m d
ə, validlik (etibarlılıq) meyarına
 y
əni, qarşıya qoyulan mə
qs
ə
di n
ə
 
d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 t
ə
min etm
ə
si su
alına cavab vermə
lidir.  
M
əzmunu yoxlama üsulu
 
–
 m
ə
tnin m
ə
zmununun t
ə
dqiqat sah
ə
sini n
ə
 
d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
dolğun  ə
hat
ə
 
etdiyini  müə
yy
ə
n  edir.  M
ə
s
ə
l
ə
n, 
ə
qli  qabiliyy
ə
ti 

 
157 
 
 
yoxlayan  m
ə
tn  t
ə
kc
ə
 
sözlə
ri  bilm
ə
yi  deyil,  h
ə
m  d
ə
  hesablama  v
ə
  ya 
mücə
rr
ə
dl
əşdirmə
 
bacarığını da 
t
ə
min etm
ə
lidir.  
Müqayisə
-
yoxlama  üsulları
  -    m
ə
tnin  dig
ə
r  qeyri-test 
metodikaların 
kömə
yil
ə
 
ə
ld
ə
 
edilmiş  nə
tic
ə
l
ə
rl
ə
 
müqayisə
ni  t
ə
min  edir.  M
ə
s
ə
l
ə
n,  testin 
n
ə
tic
ə
l
ə
ri t
əcrübə
li h
əkimin müşahidə
l
ə
riyl
ə
 
uyğun gə
lirmi? 
Qabaqcadan  x
ə
b
ə
r  verm
ə
 
üsulu
  vasit
ə
sil
ə
  g
ə
l
ə
c
ə
k  d
əyişikliklə
rin 
mümkünlüyünün  proqnozlaşdırılmasını  öyrə
nir.  M
ə
s
ə
l
ə
n,  x
ə
st
ə
 
sınaqların 
n
ə
tic
ə
l
ə
ri 
əsasında seçilmiş xüsusi müalicə
y
ə
 
uyğun cavab verə
c
ə
kmi?  
Konstruktivliyin yoxlanılması üsulu
 
–
 
müxtə
lif elmi istiqam
ə
tl
ə
ri olan 
müstəqil  müşahidəç
il
ərin  uyğun  nə
tic
ə
l
ərinin  nümayişinə
  nail  olunur.  Ancaq 
bu n
ə
tic
ə
l
ə
r 
ə
vv
ə
lc
ə
d
ən quraşdırılmamalıdır. 
 
 
 
 
Kliniki-
psixoloji müayinə
n
ən başlıca və
zif
ə
l
ə
ri 

 
Müayinə
 edil
ə
nin v
ə
ziyy
ə
tinin qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si; 

 
Pozuntuların diferensial diaqnostikası
; 

 
Ə
lam
ə
tl
ə
rin t
əzahürünün müə
yy
ə
nl
əşdirilmə
si; 

 
Psixikanın müə
yy
ə
n sah
ə
l
ə
rinin v
ə
 
şə
xsi keyfiyy
ə
tl
ə
rinin t
ə
tqiqi; 

  Terapevtik  prosesin nikbinl
əşdirilmə
si; 

  V
ə
ziyy
ə
t
ə
 
dinamik müşahidə
 
müalicə
nin monitorinqi; 

  Psixoterapevtik istiqam
ə
t; 
Qeyd  etm
ə
k 
lazımdır  ki,  psixoloji  diaq
noz  psixiatrik  diaqnozla  tam 
m
ə
nada  eyni  deyil.  Psixoloji  testl
ə
r 
eyni  adamda  geniş  və
  ya  kompleks 
şə
kild
ə
  tamamil
ə
 
müxtəlif  psixi  xüsusiyyə
tl
əri  müə
yy
ə
n  etm
ə
y
ə
  imkan  verir. 
Kliniki t
əcrübə
d
ə
  konkret  x
ə
st
ə
y
ə
 
ünvanlanan müalicənin şəxsi xüsusiyyə
tl
ə
r 
n
ə
z
ə
r
ə
 
alınmaqla  düzgün  terapevtik  tə
dbirl
ərinin  seçilmə
si  d
ə
  az 
ə
h
ə
miyy
ə
t 
k
əsb  etmir.  Psixoloji  metodları  tə
tbiq  etm
ə
kl
ə
  klinisistl
ər  standart  bayağı 
sxeml
ə
ri  t
ə
yin  etm
ə
kd
ən  yayına    və
 
terapevtik  prosesin  düzgün  mə
craya 
yönə
lm
ə
sin
ə
 nail ola bil
ə
rl
ə
r. 

 
158 
 
 
N
ə
hay
ə
t, p
sixoloji müayinə
 
ə
m
əliyyatının özü psixoterapevtik baxımdan   
böyük  ə
h
ə
miyy
ə
t  k
ə
sb  edir.  X
ə
st
ənin  sınaqdan  keçirilmə
si  onunla 
psixoterapevtik  ünsiyyət  yaratmağa  imkan  verir.  Sorğu  prosesi 
x
ə
st
ə
y
ə
 
öz  
v
ə
ziyy
ətini başa düşmə
y
ə
 
şərait yaradır, onun müayinə
nin n
ə
tic
ə
l
ə
ri il
ə
 
tanış 
olması və
 
ə
ld
ə
 edil
ə
n m
əlumatların birgə
 
müzakirəsi psixoterapevtin işini xeyli 
yüngülləşdirir.  Testləşdirmə
nin  m
ə
qs
ə
dl
ə
rind
ən  asılı  olaraq,  tibbi  psixoloq 
x
ə
st
ə
nin  v
ə
ziyy
ə
tinin  adekvat  t
ədqiqi  üçün  münasib  miqdarda  zə
ruri  olan 
metodl
arı seçmə
lidir. 
Sorğu  keçirilə
rk
ə
n  x
ə
st
ə
 
düzgün  nə
tic
ə
l
ər  almaqda  maraqlı  olmalıdır. 
Bu da öz növbə
sind
ə
 psixoloji t
ə
dqiqata obyektiv v
ə
 s
əmimi münasibə
tl
ə
rd
ə
n 
asılıdır. Tibbi psixoloq tədqiqata başlamazdan ə
vv
ə
l h
ə
r bir konkret metodun 
qaydaları  ilə
 
ə
traf
lı  tanış  olmalıdır.  Test  keçirilə
rk
ə
n  x
ə
st
ə
nin  intellektual-
m
ə
d
ə
ni s
ə
viyy
ə
sin
ə
 diqq
ə
t yetirm
ə
k vacibdir. 
Psixoloqlar  qohumlarla  ünsiyyət  zamanı  tam  məlumatın  ə
ld
ə
 
olunmasına  çalışmalı,  eyni  zamanda  mövcud  olan  problemlə
r  v
ə
 
yardım 
prosesi  haqqında  mə
lumat  verm
ə
lidir.  T
əbii  ki,  qohumların  verdiyi  hə
r  bir 
m
ə
lumat  x
ə
st
ə
nin t
ə
l
ə
bi olarsa, ona bildirilm
ə
lidir. B
ə
z
ən qohumların özlə
rin
ə
  
d
ə
 
psixoloji yardım ehtiyacı duyulur, belə
 halda psixoloqun m
ə
sl
əhıtləri faydalı 
ola  bil
ər.  Psixoloqun  verdiyi  tövsiyə
l
ə
r  aras
ında  aşağıdakılar  xüsusi 
ə
h
ə
miyy
ə
t k
ə
sb edir: 

 
Çalışın  ki,  psixoloji  sağlamlıq  mə
s
ə
l
ə
l
əri  haqqında  daha  çox  mə
lumat 
ə
ld
ə
 ed
ə
siniz; 

  X
ə
st
ənizin qohumuna mümkün qə
d
ə
r d
ə
st
ə
k verin; 

 
Ə
g
ə
r  n
ə
  is
ə
 
qıcıqlanma  yaradırsa,  unutmayın  ki,  bu  xə
st
ənin  özü  ilə
 
yox, x
ə
st
ə
liyin 
ə
lam
ə
tl
ə
ri il
ə
 
bağlıdır
; 

 
Öz xə
st
ə
l
ə
rin
ə
 
qarşı qohumların hövsə
l
ə
li v
ə
 diqq
ətli olmalarını tö
vsiy
ə
 
edin; 

  X
ə
st
ənin öz problemlə
ri v
ə
 t
ə
l
ə
bl
ə
ri bar
ə
d
ə
 
danışmasına imkan yaradın
; 

 
159 
 
 

 
Optimist olun. Psixi sağlamlıqla bağlı olan problemlərin uğurla hə
ll oluna 
bil
ə
c
ə
yin
ə
 nikbinlikl
ə
 
yanaşın
; 

 
Özünə
 v
ə
 
başqalarına yardım qrupları və
 t
əşkilatları yaradın.
 
M
ə
lum  v
ə
ziyy
ə
td
ə
  ail
ə
d
ə
 
münaqişə
  m
ə
nb
əyi  olarsa,  psixoloq  onları 
t
ə
nziml
ə
m
ə
k    v
ə
  x
ə
s
ə
t
ə
y
ə
 
real  yardım  göstə
rm
ək  üçün  ən  lazımlı  adam  ola 
bil
ər. Qohumlarla ünsiyyə
t vasit
ə
sil
ə
 x
ə
st
ə
y
ə
 t
ə
sir etm
ək mümkün olmadıqda
, 
psixoterapiya 
ən  faydalı  üsuldur.  Mə
hz  psixoterapiya 
ətrafdakıların  iştirakı 
olmadan real n
ə
tic
ə
 ver
ə
 bil
ən müalicə
 
formasıdır.    
 
Uşaqlar  və
  yeniyetm
ə
l
ə
rl
ə
 
ünsiyyətin  öz  xüsusiyyə
tl
əri  vardır.  Bu, 
yaşından  asılı  olaraq
, 
onlarla  aparılan  kliniki  müsahibə
 
müxtə
lif  taktiki 
gedişlə
rd
ə
n  istifad
ə
  etm
ə
yi  t
ə
l
əb  edir.  Prof.  N.İsmayılovun  fikrincə
,  
böyüklə
rd
ə
n f
ə
rqli olaraq,
uşaqlarla aparılan söhbət zamanı aşağıdakı amillə
r
ə
 
diqq
ə
t yetirilm
ə
lidir: 

   
Uşağı, adə
t
ə
n,   
razılığı olmadan mütə
x
əssisin yanına gə
tirirl
ə
r  v
ə
 
heç 
d
ə
  h
əmişə
  g
əlişin  sə
b
əbi  düzgün  izah  olunmur.  Ona  görə
  d
ə,  uşaqlar 
çox  vaxt  tibb  müə
ssis
ə
sind
ə
 
saxlanılmaqdan,  yaxud  da  hə
kimin  iyn
ə
 
vurmağından qorxurlar;
 

 
Uşaq, ə
ks
ə
r hallarda,  m
ə
lumat  m
ə
nb
ə
yi ola bilmir; 

 
Bur  qayda    olaraq,  uşaq  sualları  düzgün  başa  düşmür  və
 
ünsiyyə
t 
yaratmağa can atmır
; 

 
Bur  çox  uşaqlar  üçün  fasilə
siz  diqq
ə
t  t
ə
l
ə
b  ed
ən    müsahibə
 
h
ə
y
ə
canlanmaya s
ə
b
ə
b olur.  
Kiçik  yaşlı  uşaqlarla  müsahibə
 
zamanı  qeyri
-
verbal  ünsiyyət  böyük 
ə
h
ə
miyy
ə
t  k
əsb  edir.  Müsahibə
  prosesind
ə
 
uşağın  və
  yaxud  valideynl
ə
rinin  
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rini  qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
kd
ən  çə
kinm
ək  lazımdır.  Müsahibə
 
aparılarkə
n 
sükut və
 
ya uşağı bezdirə
n  monoton s
ə
s m
ə
qs
ə
d
əuyğun deyildir. 
 
Yeni  işlə
m
ə
y
ə
 
başlayan  psixoloqlar  uşaqlarla  ünsiyyə
td
ə
  b
ə
z
ən  çoxlu 
s
ə
hvl
ə
r
ə
  yol  verirl
ə
r.  Birincisi, 
onlar  uşaqların  xoşuna  gə
lsin  dey
ə,  ―çətin‖ 
mövzudan  qaçırlar.  İkincisi,  onlar  öz  sualları  ilə
 
uşaqları  istə
dikl
ə
ri,  lakin 

 
160 
 
 
düzgün  olmayan  cavablar  vermə
y
ə
 
sövq  edirlə
r. 
Üçüncüsu,  onlar  uşağın 
başını yellə
m
ə
yin
ə
, yaxud  dig
ər reaksiyalarına  əsaslanaraq yanlış nə
tic
ə
y
ə
 
g
ə
l
ə
  bil
ə
rl
ər.  N.İsmayılov  yazır  ki, 
m
ə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ər  yaşlı
,  y
əni,  altı  yaşına 
q
ə
d
ər  uşaqlarla  kliniki  müsahibə
 
zamanı  qo
r
xu,  şübhə
 
yaranmasın  deyə
, 
onlarla daha s
ə
rb
ə
st r
ə
ftar etm
ək lazımdır. Yaxşı olar ki, uşağın yaşından və
 
cinsind
ən  asılı  olaraq,  düzgün  seçilmiş  oyuncaqlar,  maşınlar,  gə
lincikl
ə
r, 
kubikl
ə
r,  flamasterl
ə
r,  plastelinl
ə
r  v
ə
 
s.  olan  otağa  daxil  olub,  söhbə
ti  orada 
aparasınız. 
 
Kiçik  mə
kt
əb  yaşlı  uşaqlara  başa  salmaq  lazımdır  ki,  siz  onların 
probleml
ə
rinin  h
ə
llin
ə
 
kömə
k  ed
ən  mütə
x
əssissiniz,  müə
llim  deyilsiniz. 
Azyaşlı uşağa hə
qiqi  maraq  v
ə
 
hörmə
t 
göstə
rm
ək üçün  bu yaxınlarda  baş 
ver
ə
n  hadis
ə
l
ə
ri,  h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri,  d
ə
rsl
əri,  oyunları  və
  g
ə
l
ə
c
ək  planları    ondan 
soruşmaq  lazımdır.  Söhbətin  mövzu
su  n
ə
  q
ə
d
ər  canlı  emosiya  xarakterində
 
olsa, onun s
ə
m
ə
r
əsi daha yüksə
k olar.  
Yeniyetm
ə
l
ə
rl
ə
 
kliniki müsahibə
l
ə
r aparark
ən bu yaş dövrünün  ―çətin‖, 
―böhranlı‖  və
  ziddiyy
ətli,  keçici  bir  dövr  olduğunu nə
z
ə
r
ə
 
almaq  lazımdır.  Bu 
yaş dövründə
 g
ə
nclik maksimal
izmi öz hüququ barə
d
ə
 imtiyazlar t
ə
l
ə
b etm
ə
k,  
h
ə
l
ə
 
formalaşmamış  dünyagörüşü,    ətrafdakı  adamlarla    münaqişə
l
ə
r
ə
 
meyllilik  yeniyetm
ə
l
ərin  spesifik  xüsusiyyə
tl
ə
ridir.  Yeniyetm
ə
l
ə
r  psixoloqun 
simasında  onları  anlayan,  özlə
rin
ə
  h
ə
mfikir  v
ə
 
kömə
k  ed
ə
  bil
ə
c
ə
k 
bir  şə
xs 
tapmağa çalışırlar. 
 
Uşaq və
 yeniyetm
ə
l
ə
rl
ə
 
işlə
y
ən psixoloq bu yaş dövründə
  
hansı maraq 
v
ə
 meyll
ərin üstünlük təşkil etmə
sini bilm
ə
lidir. Yeniyetm
ə
l
ər qarağan olunan 
h
ər  şeyə,  eyni  zamanda  kompyuter  oyunlarına,  internetə
,  mobil  telefonlara, 
g
ə
nc 
musiqi  ifaçılarına,  ə
yl
ə
nc
əli  şou  proqramlara,  modaya  və
  dig
ər  bir  çox 
şeylə
r
ə
 
xüsusi maraq göstə
rirl
ər. Xeyrxahlıq, səmimilik, hazırcavablıq uşaq və
 
yeniyetm
ə
l
ə
rl
ə
 
ünsiyyə
td
ə
 
çox vacib keyfiyyə
tl
ə
r hesab olunur.