Ergashxodjaeva Sh. Dj., Yusupov M. A., G’oyipnazarov S. B., Sharipov I. B. Marketing asoslari

So’z ta’siri va Ovoz marketingi: So’z ta’siri iste’molchi xulqiga ulkan ta’sir 
o’tkazadi. Do’stlar, qarindoshlar, tanishlardan olingan ma’lumot, reklama kabi tijorat 
manbalaridan ishonchliroq hisoblanadi. Ko’p hollarda so’z ta’siri o’z-o’zidan sodir 
bo’ladi: Iste’molchilar o’zlari xush ko’rgan brend haqida gaplashib o’tirishadi.
Guruhlarga kuchli ta’sir o’tkazishni ko’zlagan marketologlar, o’z e’tiborlarini 
boshqalardan bilimi, qobiliyati, shaxsiyati bilan ajralib turuvchi fikr yetakchilariga 
qaratishlari darkor. Ba’zi mutaxasislar ularni ta’sir o’tkazuvchilar yoki yetakchi qabul 
qiluvchilar deb atashadi. Ushbu insonlar nutq so’zlasa, iste’molchilar eshitadi, 
ishonadi. 
Ovoz marketingi kompaniya mahsuloti haqida xabar tarqatuvchi “kompaniya 
elchilari”ni aniqlash va hattoki o’zlari shakllantirishlarizarur bo’ladi. Ko’p korxonalar, 
kunlik iste’molchilarni brend targ’ibotchilariga aylantirishmoqda. Misol uchun, 
ShoeDazzle kompaniyasida jarangli ismlar tanqisligi mavjud emas, kompaniya stilisti, 
boshqaruvchisidantortib tele yulduz Kim Kardashiangacha barchasi taniqli insonlardir. 
Zero, ular, kompaniya uchun eng yaxshi kompaniya yuzi sifatida, oddiy qiz bola bo’la 
olishini o’z tajribasida o’rganishdi. 
Onlayn ijtimoiy tarmoqlar. So’nggi yillarda, onlayn ijtimoiy tarmoqlar 
ko’rinishidagi ijtimoiy muloqotning yangi turi sahnaga chiqdi. Onlayn ijtimoiy 
tarmoqlari, insonlar o’z ma’lumoti va fikrini ulashuvchi onlayn jamiyatlari 
hisoblanadi. Ijtimoiy tarmqolar bloglar (Gizmodo, Zinhabits), xatlar chun (Craiglist) 
kabilardan tortib, veb saytlar (Facebook, Twitter, Foursquare), virtual hayot (Second 
world)larni o’z ichiga oladi. Marketologlar shu iste’molchilar bilan yaqinroq 
munosabat o’rnatish, mahsulotni targ’ibotqilish maqsadida “veb dunyosi”ni o’zlariga 
bo’ysundirishmoqchi. Bir tomonlama ma’lumot yuborish o’rniga, ijtimoiy tarmoqlarda 
iste’molchilar bilan yaqin aloqada bo’lish, suhbatlarida qatnashish, ancha samaraliroq 
deb hisoblashmqodalar. Misol uchun, “Red Bull”ning Facebookdagi a’zolari 8.4 
milliondan ortiq. Twitter va Facebookda yuqori maktab o’quvchilari, talabalar bilan 

---

75 
muloqotda bo’lishning eng yaxshi yo’li hisoblanadi. JetBlue o’z xaridorlari bilan, 
Twitterda muloqotda bo’ladi.
Coca – Cola kompaniyasi yaqinda Edition 206 ni yo’lga qo’ydi, bunga ko’ra 
kompaniya uchta “Baxt elchilari”ni tanlab olib, ularga 365 kun davomida 206 ta 
mamlakat bo’ylab yurib, dunyo bo’ylab xaridorlarni nima baxtli qilishini aniqlab 
ma’lumotlarni Facebook, Twitter, Youtube, Flickr kabi ijtimoiy tarmoqlarda va 
Expedition 206 veb saytida ulashishdi. 
Ba’zi kompaniyalar, ijtimoiy tarmqolarda kuchli o’rnashib olishdi. Tabiatga zarar 
yetkazmaydigan har kunlik oyoq kiyim va soatlarni ishlab chiqaruvchi Timberland, 
o’zida tabiatni asrovchilarni birlashtiruvchi onlayn ijtimoiy jamoatchiligini tashkil 
qildi. (community.timberland.com) 
Zero, marketologlar ijtimoiy tarmoqlarda ehtiyotkorlikni unutmasliklari darkor. 
Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilar tomonidan boshqariladi, shu sababdan marketing 
harakatlari salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin.
Xaridor qaroriga uning yoshi, kasbi, iqtisodiy holati, yashash tarzi, shaxsiyati, 
o’zini anglashi kabi shaxsiy faktorlar ta’sir qiladi. 
Shubhasiz, inson hayoti davomida xarid qiladigan tovar va xizmatlar turlari vaqt 
o’tishi bilan o’zgarib boradi. Ovqat, kiyim-kechak, jihozlar tanlashdagi didi hayoti 
davomida shakllanadi. Hayot bosqichi ham xarid xulqiga ta’sir etishi mumkin. Hayot 
bosqichidagi o’zgarishlar-demografiya,hayot o’zgatiruvchi voqea-hodisalar bo’mish: 
oila qurish, ajrashish, bola ko’rish, uy sotib olish, farzandlarining maktabni bitirishi, 
shaxsiy daromadidagi o’zgarishlar, bir uydan boshqa uyga ko’chishi va nafaqaga 
chiqishi kabilar natijasidir. Marketologlar ko’pincha o’zlariga kerak bo’lgan hayot 
bosqichini tanlashadi va shu bosqichga to’g’ri keluvchi mahsulotlar ishlab chiqarishga 
moslashadi. 
Misol uchun “Axioms Personix” kompaniyasi Amerika fuqarolari hayot 
bosqichlariga qarab ularni 70 ta iste’molchi segmentiga va 21 ta hayot bosqichiga 
bo’lgan holda guruhlarga ajratadi. “Axioms Personix”kompaniyasi hayot bosqichiga 
qarab guruhlarni, boshlang’ich, qabul qiluvchilar, pul va karyera, oila, o’tish davri, 
oltin davr kabi nomlar bilan nomlab chiqqan. Qabul qiluvchilar guruhi o’z ichiga yosh, 

---

76 
serg’ayrat, ijtimoiy hayotda faol sport bilan shug’ullanuvchi insonlarni olsa, o’tish 
davri kam daromadlilikdan barqarorlik, daromadli hayotga o’tayotgan, oila qurishni 
ko’zlayotgan insonlarni o’z ichiga kiritadi. 
“Axiom”ga ko’ra insonlar o’z hayot bosqichlari o’zgarishi davomida yuqorida 
keltirilgan gurularning ko’pida bo’linadi. Hayotining o’zgarishi bilan, iste’mol 
xulqining o’zgarishi ham yuz beradi.
Haridorlarning kasbi ham ularning qanday tovar va xizmatlarni iste’mol qilishi, 
xaridiga ta’sir qiladi. Masalan boshqaruvchilar ko’proq jiddiy, sipo kiyimlarni kiysa, 
konchilar esa g’adir-budur kiyimlarda yurishadi. Marketologlar ma’lum bir kasbiy 
guruhning u yoki bu mahsulotga nisbatan o’rtachadan-yuqori qiziqishi bor bo’lsa, 
shuni zudlik bilan aniqlashga intilishadi. Korxona xattoki ma’lum bir kasbiy guruh 
uchungina mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishga o’tishi mumkin. 
Shaxsning iqtisodiy holati uning tanloviga ta’sir o’tkazishi mumkin. 
Marketologlar shaxsiy daromad, omonat va foiz stavkalari haqidagi ma’lumotlarni 
doimiy yig’ib borishadi. Buyuk turg’unlik kabi o’gir paytlarda, ko’p korxonalar 
mahsulot va hizmatlarning dizaynini, narxini o’zgartirishga qaratilgan chora tadbirlar 
ko’rishadi. Masalan Target kompaniyasi shunday paytlarda, mahsulotlar narxlarini 
tushurish orqali, past narxlardagi yuqori sifatdagi mahsulotlarni taklif qiladi. 
Bitta millat, bitta ijtimoiy tabaqaga tegishli, bir xil kasb bajaruvchi insonlar o’z 
yashash tarzi orqali farqlanadi. Yashash tarzi o’z ichiga, faoliyat (ishi, qiziqish, xobbi, 
sport, ijtimoiy tadbirlar), qiziqishlar(ovqat, moda, oila) va fikrlari(o’zlari, ijtimoiy 
muammolar, mahsulotlar). Yashash tarzi ijtimoiy tabaqaga va individuallikdan tortib 
boshqa ko’proq narsani o’z ichiga oladi.U insonning harakati bilan birgalikda tashqi 
olam bilan o’zaro aloqasini aks ettiradi. 
Ma’lumotlardan to’g’ri foydalanilganda, yashash tarzi tushunchasi marketloglar 
uchun ancha asqotishi mumkin. Xaridorlar shunchaki mahsulot sotib olishmaydi, balki 
o’sha mahsulot o’zida aks ettiruvchi qiymatni olishadi. Masalan REI brendi shunchaki 
sport kiyimlarini sotmay, balki aktiv sport hayot tarzini targ’ibot qiladi, qiymatini 
sotadi. 

---

77 
Marketologlar yashash tarziga yaqindan nazar tashlagan holda insonlarning 
qiziqishlaridan tortib uy hayvoni boqishiyu boqmasligi kabi mayda detallarni hisobga 
olgan holda o’z mahsulotlarini shakllantirishadi. Masalan, uy hayvonlarini boqishni 
olsak, bu omil hayvonlar uchun mo’ljallangan oziq-ovqat bozoridan tortib, ularga 
bo’lgan xizmatning turli xizmat ko’rsatish kabi ulkan bozorning shakllanishiga sabab 
bo’ladi, desak adashmagan bo’lamiz. 
Har bir insonning shaxsiyati uning his tuyg’ulariga, xaridor xulqiga bevosita ta’sir 
o’tkazadi. Shaxsiyat bu insonni farqlantiruvchi ruxiy xususiyatdir. Shaxsiyat ko’pincha 
o’ziga ishonch, kirishimlilik, ko’nikuv-chanlik kabi insonlarning o’ziga xos 
husuiyatlarini o’z ichiga oladi. Shaxsiyatni o’rganish insonlarning turli xil mahsulot va 
brendlarga bo’lgan qarashi, iste’molchi xuqlini o’rganishda foydali bo’lishi mumkin. 
Asosiy fikr shuki, brendlar ham o’zida shaxsiyatni aks ettiradi va shuning uchun 
iste’molchilar o’z shaxsiyatiga to’g’ri keluvchi brendlarni tanlashga urinadi. Brend 
individualligi bu shaxs va brend o’ziga xos husuiyatlari jamlanmasidir. Bir tadqiqotchi, 
brend individualligining besh turi mavjudligini aniqlagan bo’lib, ular Samimiylik 
(haqiqatgo’y, xush-chaqchaq), ruxlanish(jasur, matonatli), qobiliyat (ishonchlilik, 
donolik va muvaffaqiyatlilik), nafslilik (o’ziga jalb etuvchi), bardoshlilik kabilarni o’z 
ichiga oladi.Sizning shaxsiyatingiz nimani iste’mol qilishingiz, qanday ko’rsatuvlarni 
ko’rishingiz va qanday qarorlarni qabul qilishingizga ta’sir o’tkazadi.
Xaridor tanloviga avvalombor 4 ta asosiy ruxiy omil ta’sir qiladi: maqsad, qabul 
qilish, anglash, ishonch va munosabat. 
Insonda doimo biron narsaga ehtiyoj mavjud bo’ladi. Ayrimlarda yegulik va 
ichimlik suviga bo’lgan hayotiy ehtiyoj mavjud bo’lsa, boshqalarda tan olinish, 
hurmatga sazovor bo’lish kabi ruxiy ehtiyojlar bo’ladi. Ehtiyoj ma’lum daraja-ga 
yetgandan keyin maqsadga aylanadi. Psixologlar inson maqsadi haqida ma’lum 
nazariyalarni ishlab chiqishgan. Jumladan ikki taniqli faylasuflar bo’lmish Zigmund 
Freyd va Avraam Maslovlarning bu haqidagi nazariyalari birbiridan ancha farq qiladi. 
Zigmund Freydning ta’kidlashicha inson hatti harakatlariga asos bo’luvchi 
haqiqiy omillarni anglatmaydi. Masalan, BMW usti ochiq sport versiyasini olgan 
xaridor, xaridining sababi qilib shunchaki unga shamol esib turishi istagi deb keltirishi 

---

78 
mumkin. Balki u boshqalarda taassurot qoldirishni yoki o’zini yana yosh his qilishni 
istaydi.
Maqsad tadqiqoti tushunchasi iste’molchi sababmaqsadlarini kelib chiqishi, sifat 
tadqiqoti hisoblanadi. Iste’molchilar o’z hatti harakati sababini ko’p hollarda tushuntira 
olishmaydi. Shuning uchun maqsad tadqiqotchilari iste’molchilarning biron-bir brend 
yoki mahsulotga bo’lgan fikr, qarashlarini o’rganadilar.
Ko’p korxonalar psixolog, ijtimoiy tadqiqotchilarni ayni shu maqsadda ya’ni, 
jamoat tadqiqotchilari, iste’molchilarning qaroriga sabab bo’luvchi omillarni 
o’rganishadi. Ayrimlari so’rovnoma o’tkazsa, boshqalari, o’zlari xush ko’rgan 
brendlarning nufuzini aniqlash uchun ularni hayvon nomlari yoki avtomobillar nomi 
kabi ta’riflashni so’rashadi, boshqalari tadqiqot maqsadida gipnoz, uyqu-terapiya, 
musiqalarini ishlatishadi. 
A. Maslou esa muhimligi darajasiga qarab inson ehtiyojlarini bir-biriga o‘zaro 
bo‘ysinish bosqichlari tartibini ishlab chiqadi. Bu tartib quyidagicha: 
-fiziologik ehtiyojlar (ochlik, tashnalik); 
-o‘z-o‘zini muhofaza qilish ehtiyojlari (xavfsizlik, himoyalanganlik); 
-ijtimoiy ehtiyojlar (ma’naviy yaqinlik, his-tuyg‘u, muhabbat); 
-hurmat izzatga ehtiyojlar (obro‘ darajasi, maqomi); 
-o‘z-o‘zini qaror toptirishga ehtiyojlar (o‘zini namoyon etish). 
Inson birinchi navbatda eng muhim ehtiyojlarini qondirishga intiladi, bu 
ehtiyojlar qondirilgandan keyin harakatlantiruvchi motivlar so‘nadi, so‘ngra qolgan 
ehtiyojlarni qondirish harakati yuzaga keladi (4.2-rasm.) 
A. Maslouning fikricha ehtiyojlarni ahamiyati bo‘yicha saralash mumkin: biz 
keyingi toifaga o‘tishdan avval asosiy ehtiyojlarni qondirishga urina boshlaymiz. Quyi 
tabaqadagi ehtiyojlarni qondirish yuksakroq ehtiyojlarga - xulq-atvor uchun motivator 
bo‘lib xizmat qilish va unga ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi. Qondirilgan ehtiyojlar 
intensivligi susayib boradi va hali qondirilmagan yuksak ehtiyojlar intensivligi ortadi. 
Shaxs umumiy yashab qolish yoki hayot minimumini ta’minlash kabi maqsadlardan 
turmush tarzi yoki sifatiga taalluqli yuksakroq maqsadlarga o‘tganda uning 
rivojlanishiga bog‘liq ravishda ehtiyojlar tarkibining evolyusiyasi yuz beradi. 

---

79