ErməNİstanda azərbaycan məNŞƏLİ toponiMLƏRİN İzahli lüĞƏTİ 1

trçun - “птица”, летаюший” (E.Tumanyan, s.149). Sözün “çun” hissəsi türk dillərində alçun, yaxud laçun -  “белый сокол» (E. Nacip, s. 247), Sunqur “kreçet” (93, 508), şunqar “Алтайский кречет” (93, 525) sözlərindəki sun, çun, şun hissələri ilə müqayisə oluna bilər.

tump - “возвышение” (E.Tumanyan, s. 59). Bir sıra türk dillərində tumb, tomb, domb  - “təpə”, “yüksəklik”.

trtur - “гусеница”, “черв” (Е.Туманян. Структура индоевропейских имен в армянском языке, с. 88).Müəllif yazır ki, Hind-Avropa dillərində bu sözün kökü tapılmır (yenə orada). Türk dillərində  tırtıl  - “гусеница” (В.В.Радлов, II, 2 ).

xoy - “baran” (E.Tumanyan, 29). Türk dillərində qoy - “овца” (93, 453). Azərbaycan dilində - qoyun.

xor - “глубокий”, “яма” (E.Tumanyan, s. 249). Türk dillərində  or  - “яма” (147, I, 466-467).

xot - “trava”. Türk dillərində ot  - “rastenie” “trava”. (93, 373).

harum - “бью» (E.Tumanyan, 149). Türk dillərində ur (v1r)  - "ѵить".

het - “sled” (Э.Туманян. Структура индоевропейских имен в армянском языке, с.60). Müəllif bu sözü xet dilində hedan “mesto” sözü hesab edir (yenə orada). Türk dillərində id (iz)   - “sled”.

hur - “пламя” (E.Tumanyan, s.27). Qədim türk dillərində ort  - “огонь” (93, 389). Ermənicə yazılışda başlanğıcında “h” səsi artırılmadır. Qədim erməni dilində bir sıra sözlərin əvvəlində sait səsdən qabaq “h” səsinin əlavə olunması səciyyəvidir. E.Tumanyan yazır ki, bu səsin təbiəti məlum deyil (Э.Туманян. Структура индоевропейских имен в армянском языке, с.235).  Əslində sözün əvvəlində ”h” səsi türk dillərin üçün səciyyəvidir və Azərbaycan dilində də vardır  (aaaba-harrba, indi-hindi və b.). E.Tumanyan qeyd edir ki, hur sözü İran, latın, slavyan və b. hind-Avropa dillərində yoxdur, yalnız qədim yunan dilində hor  - “od” sözü var və bəlkə də ermənicə hur həmin sözdəndir.

çin - “korşun” (E.Tumanyan, 62). Türk dillərində balıqçin (çayda balıq tutan ağ quş), bildirçin, göyərçin, sığırçın və b. quş adlarındakı “çin” sözü ilə eynidir. (xakasca pudurçun quşu, Nacip, 274). Erməni dilində türk dillərindəki quş sözü “hav” sözü ilə ifadə olunduğuna görə çin sözü alınmadır (Bax: yuxarıda: Trçun).

çar - “slovo”.  Türk  dillərində  çarla  - “звать, кричать" (Nacip, 112).

ham - “весь”, "всеобщий” (E.Tumanyan, s. 124). Türk dillərində qamu  - ⁱвесь”, “все в совокупности” (93, 416). Azərbaycan dilində - hamı. E.Tumanyan erməni dilində ham sözünün həm də “подобный”, “тот же самый” mənasında olduğunu yazır (yenə orada, s. 124). Əslində fars mənşəli həm “подобный”, “тот же самый sözü ilə türk mənşəli qamu (azərbaycanca hamı) “весь”, всеобщий” sözləri formaca eyni olduğuna görə müəllifi çaşdırmışdır.

çiçərn-“ласточка” (Э.Туманян. Структура индоевропейских   имен в армянском языке, с. 87).. Müəllifə görə bu söz yunan dilində qiros  - “qolos”, latın dilində qarrio - “болтаю” sözləri ilə bir kökə bağlıdır (yenə orada). Fikrimizcə, bu söz türk dillərində bir neçə quş (alçin, bildirçin, göyərçin, sığırçın və b.) adı üçün səciyyəvi çin və qaranquş adının “qaran” hissəsindən ibarətdir,

Yuxarıda deyilənlərdən əlavə, qədim erməni dilində bir sıra sözlər Azərbaycan dilindən alınmadır:

1. yatak - “pol” “zemlə” (G.Tumanən. Struktura indoevropeyskix imen v armənskom əzıke, s. 202). Azərbaycan dilində yataq  - “yataq yeri”;

2. gic - “bezumnıy” (E.Tumanyan. 37). Azərbaycan dilində  - gic;

3. par - “blesk” (E.Tumanyan, s. 48). Azərbaycan dilində  - parıltı, par-par parlamaq;

4. tiq - “kuça zerna” (E.Tumanyan, s. 67). Azərbaycan dilində tıq - “xırmanda taxıl topası”;

5. tər - Azərbaycan dilində tər - “təzə”. Türkmən dilində tər - свежий” (Туркменско-русский словарь, М., 1968, с. 628). Eyni söz fars dilində də vardır. (Персидско-русский словарь. М., 1953, с. 114).

6. tap - “rovnoe mesto” (E.Tumanyan, s. 59). Azərbaycan dilində tap - “su çıxmayan hamar yer”, “yüksəklikdə hamar yer”;

E.Tumanyan yazır ki, qədim erməni dilində çi (açi) şəkilçisi vardır. Onun fikrincə, bu şəkilçi Hind-Avropa dilləri üçün bərpa etdiyi a-sk-i-uo показываюшие происхождение, принадлежность к какому-либо идеологическому направлению, учению, определенно группировке людей и т.д. şəkilçisidir. Kaxakaçi - “горожанин”; xorenaçi - “iz Xorena” (s. 143). “Вместе с тем они могут образовывать имена существительные и прилагательные со значением принадлежности, отношения, качества”. (йеня орада).Başqa  əsərində  (Структура индоевропейских слов в армянском языке, с. 190). йазыр ки, “в армянском есть суффикс (а) чи, выражаюшии понятие личности, происхождения” (с. 190).

Qeyd edilməlidir ki, çi (çı, çu) şəkilçisi türk dillərində geniş yayılmışdır. Bu şəkilçi həm müəyyən bir tayfaya (Arançı, Qazançı, Quşçu və b.), sosial zümrəyə (kəndçi), qrupa (partiyaçı, komsomolçu) mənsubiyyəti, həm də peşə  bacarığını (dəmirçi, sınıqçı, zurnaçı, gözətçi, qoruqçu, hamamçı, çörəkçi, dəyirmançı) və s. bildirir.

Ona görə Xorenasi, Şirakasi, Parbesi, Koqvasi və bu kimi  qədim erməni müəlliflərinin  təxəllüsləri məhz Xoren, Şirak, Koğb türk mənşəli yaşayış məntəqələrinin  adlarından, "a" birləşdirici fonemindən və türk mənşəli  "-çi" şəkilçisindən ibarətdir ki, bu da mənsubiyyət bildirən -li, -lü, -lı, -lu şəkilçisinin mənasına yaxındır. Türk dillərində bu şəkilçi barədə E.Sevortyan yazır ki, “существительные на -чу приближается к произнождым на -лы означая как и последние, свойства лица или предмета” (Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. М. 1966. с. 84).  Qeyd edilməlidir ki, yaşayış yeri bildirən "-çi" şəkilçisi karaçay-balkarlarda və tuvalarda indi də var. (Шербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков. Л., 1977, с. 103). Qədim gürcü dilindəki er(i) - "azad icmaçı", "döyüşçü" və bu sözdən yaranmış eristavi - "ərlərin (yəni döyüşçülərin) başçısı", "ordu başçısı" və qədim erməni dilində ayr - "kişi", "döyüşçü" (bu sözün "y" səsi erməni dilində əlavə olunmadır) sözləri məhz türk dillərindəki ər - "kişi", "qoruyucu", "döyüşçü" sözlərindən ibarətdir. Urartuluların dilində ailə başçısı evri adlanırdı (Дьяконов И. М. Предистория армянского языка, s. 77, 200). Bu sözün ev və ər hissələrindən ibarət olması şübhəsizdir.

Bu faktlar, şübhəsiz, indiki Ermənistan ərazisində türk mənşəli əhalinin qədimdən yaşadığını və onun aparıcı rola malik olduğunu göstərir. XIX əsrin ortalarında İrəvan quberniyasının Şərur Dərələyəz qəzasının rus tədqiqatçısının yazdıqlarını elə rusca vermək yerinə düşər: "По давности заселения края, жители его распределяются на старожилов и переселенцев; к первым относятся татары (азярбайъанлылар нязярдя тутулур - Г.Г.), ко вторым принадлежат армянье, преимущественно отселившиеся в пределы Шаруро-Даралагезского уезда из Персии в 30-40 годах" (137, 99). Müəllif həmin qəzada 55 kənddə azərbaycanlıların, 7 kənddə isə ermənilərin yaşadıqlarını qeyd edir (yenə orada). Zəngəzur qəzasının tədqiqatçısı yazır ki, qəzada yalnız üç erməni  (xristian albanlar nəzərdə tutulmalıdır) kəndi ( Trnakot, Axlatiyan) yerlidir, qalanları gəlmədir (103, 10). Novobayazid qəzasının şərq hissəsinin tədqiqatçısı A.V. Parvitski qeyd edir ki, orada 48 azərbaycanlı və cəmi 15 erməni kəndi vardır (136, 5). Bu ermənilər isə İrandan və Türkiyədən köçüb gələnlər idilər.

Qeyd edilməlidir ki, Ermənistanda eradan əvvəlki əsrlərdə hakimiyyətdə olmuş bəzi şəxslərin adları da türk mənşəlidir. Onların bəziləri (Skaordi, Paruyur, Slak, Artaşes, Artasur və b.) haqqında irəlidə demişik.

Ermənistanda türk  tayfaları arasında erkən orta əsrlərdə etnik prosesin gedişini mənbələrin yoxluğu ucbatından izləmək çətindir. Yalnız ehtimal tərzdə belə mülahizə irəli sürmək olar: eradan əvvəl və eranın ilk əsrlərində məskun olan türk tayfaları IV əsrdə ya könüllü və ya zorla xristian dininə keçməli idilər. Bu tayfalar, o sıradan,  III əsrdə gəlmiş cinlilər (erməni mənbələrində - mamikonianlar) erməni qriqorian kilsəsinin təsiri altında V əsrdən sonra erməni yazısına keçərək tədricən erməniləşmişlər. Ermənistan ərazisində onlara mənsub kilsələrin üzərindəki kitabələr də ermənicə olmalı idi (Azərbaycanda məscidlərin üzərindəki kitabələrin ərəbcə olması ilə müqayisə etmək olar). Ehtimal ki, VII əsrdən sonra bu türk xristianların müəyyən hissəsi islama keçmişdir. Bu ehtimal Ermənistandan bəzi azərbaycanlı kəndləri əhalisinin hətta XIX əsrdə xristian məbədlərinə sitayiş etməsi (nəzir demələri, şam yandırmaları və s.) barədə həmin əsrə aid rus dilli ədəbiyyatda olan məlumatlarla  təsdiqlənir.

Etnik mənsubiyyətcə türk mənşəli, dini mənsubiyyətcə xristian tayfalar  Ərməniyə adlanan ölkədə yaşadıqlarına görə ümumi mənada erməni adlanmalı idilər. Deməli "erməni" sözünün iki mənası ayırd edilməlidir: özünü adlandırması "hay" olan ermənilər və Arminidə yaşadıqlarına görə ümumi mənada erməni adlanmış türk dillilər. Bu türk ermənilər məhz xristian olduqlarına və erməni yazısından istifadə etdiklərinə görə assimilyasiyaya uğrayaraq erməniləşmişlər. VIII əsrin əvvəllərində Alban xristian kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe edilməsi xristian türk dillilərinin, o sıradan albanların, nəhayət, erməniləşməsinə səbəb oldu. Dağlıq Qarabağda 1828-ci ildə Alban katolikosluğu ləğv edildikdən sonra erməniləşmiş albanlar Bakı, Şəki və Şamaxıya səpələndilər. Azərbaycanlıların nəzərində onlar artıq erməni idilər.

V-VII əsrlərdə gəlmiş türk tayfaları isə öz bütpərəst dinlərini saxlamalı idilər. Bu əsrlərdə Ermənistan ərazisində mərkəzləşmiş dövlət yox idi və deməli, onların zorla xristian dininə keçmələrini təmin edə biləcək xristian dini mərkəzi də mövcud deyildi. Bu tayfalar VII əsrdən sonra islamı qəbul etməli idilər.

VII-IX əsrlər arasında şimaldan gəlmiş türk mənşəli tayfalar isə islam dinini qəbul edə bilmədilər, ona görə ki, bu əsrlərdə Ərməniyə artıq Ərəb xilafətinin tərkibində idi. Səlcuq oğuzları isə Ermənistana qatı müsəlmanlar kimi gəlmişdilər.

Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, XI-XII əsrlərə qədər (yəni səlcuq oğuzlarının gəlmələrinə qədər) indiki Ermənistan ərazisində yaşamış türk mənşəli tayfaların heç biri "türk" adlanmamışdır. Özünü "türk" adlandıranlar kompakt halda əsas etibarilə XI-XII əsrlərdə gəlmişlər. Ona görə də qədim erməni mənbələrində XII-XIII əsrlərə qədər "türk" etnoniminin adı çəkilmir. Deməli, indiki Ermənistan ərazisində yaşayan hər bir türk dilli tayfanın öz adı vardı. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu tayfalar üçün vahid etnik ad yox idi, çünki onlar vahid xalq kimi formalaşmamışdılar. Bu müddəa eynilə XII-XIII əsrlərə qədər Azərbaycan ərazisinə də aiddir: burada da özünü "türk" adlandıranlar XI-XII əsrlərdə gəlmişdilər. Tarixçilərimizi çaşbaş salan da budur: belə hesab edirlər ki, əgər XI-XII əsrlərə qədər mənbələrdə Azərbaycan ərazisində türk etnonimini daşıyan etnos adı çəkilmirsə, deməli, burada türk mənşəli xalq yaşamayıb (A.P. Novoseltsovun bir fikrini rusca veririk: " Попытка обнаружить тюрок в Азербайджане до нашей эры и в первые века н.э. не основаны на конкретных фактов" - 130, 79).Bu səhv nəticə qədim və erkən orta əsrlər tariximizi tədqiq edən tarixçilərimizin türkologiya sahəsində naşı olmalarından irəli gəlmişdir. Bilmirlər ki, türkoloji ədəbiyyatda "türk" sözünün iki anlayışı vardır: birinci, özünü türk adlandırmış bir qədim etnosun konkret etnik adı (yəni özünü adlandırması); ikinci, Altay-dil ailəsinin türk qoluna mənsub dillərdə danışanların ümumi adı. Azərbaycanda və indi Ermənistan adlanan ərazidə eradan əvvəlki minilliklərdə türk tayfalarının yaşadıqlarını dedikdə, biz heç də özünü "türk" adlandıranları yox, türk dilləri ailəsinə mənsub dillərdə danışanların ulu əcdadlarını nəzərdə tuturuq. Bir sözlə, Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində türk mənşəli tayfalar eradan əvvəlki minilliklərdə də yaşayırdılar, lakin onlar "türk" adlanmırdılar.

VIII əsrə aid erməni mənbəyində Siyunik (Sisakan) və Artsak dilləri ifadələri (bax: 48, 421) məhz türk dillilərə aid edilməlidir. Orta əsr erməni müəllifləri türk mənşəli əhalini "başqa elli" (rusca "inoplemyanin") və çox hallarda "pers"  adlandırırdılar (məs. : bax: 142, 55). Müqayisə üçün deyək ki, Kirakos Qandzaketsi (XIV əsr) də XIII əsrdən - Sultan Cəlaləddinin vaxtından danışdıqda Gəncənin əhalisini "pers" adlandırır (107, 154). XI əsr Gürcü müəllifi (Леонти Мровели. Жизнь картлийских царей. М. 1979, с. 33)  albanları ranlar (aranlar), həm də "persı iz Rana" adlandırır. Bu, fars Sasanlar dövlətinin tabeliyində olan ölkələrin əhalisi üçün ümumiləşdirici "pers" adıdır. Bu göstərir ki, hələ XI-XIII əsrlərdə də "türk" adı azərbaycanlıların etnik özünü adlandırması deyildi, baxmayaraq ki, bu əsrlərdə Azərbaycan və Ermənistan ərazisində artıq "türk" adlanan tayfalar vardı.

XI-XII əsrlərdə Azərbaycan və Ermənistan ərazilərinə özlərini türk adlandıran Səlcuq oğuzları gəldilər. Lüğətdə oğuzların bir sıra tayfalarının (Avşar, Bayat, Bayandur, Bəydili, Dügər, Yaycı, Yivə, Kayı, Karkın, Uregir və b.) adlarını əks etdirən toponimlər verilmişdir. Qeyd edilməlidir ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunda çəkilən yer adlarının çoxu indiki Ermənistan və Şərqi Anadolu ərazisinə aiddir.

Maraqlıdır ki, eposda nə fars mənşəli "Ermənistan", nə də ermənicə "Hayakan" (yaxud "Hayastan") adları yoxdur. Onun əvəzində oğuzların yaşadığı ərazi, 90 tümən (yəni 900 min nəfər) əsgər çıxara bilən "Oğuz eli" adı vardır (IV boy).

Ümumiyyətlə, XV-XIX əsrlər üçün nə Ərməniyə, nə Ermənistan adları məlum deyil, onların əvəzində Çuxur-Saad bəylərbəyliyinin, Rəvan və İrəvan əyalətlərinin, İrəvan xanlığının və XIX əsrdə İrəvan quberniyasının adları vardı. Beləliklə, indiki "Ermənistan" adı mənşəcə Kiçik Asiyadakı Fərat çayının yuxarı axınında Arma (Arme) əyaləti adının er.əv. II-I əsrlərdə əsasən türk mənşəlilərin yaşadığı əraziyə şamil edilmiş adıdır. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Urartu ərazisinin bir bölgəsinin adı olan Armini (Arme əyalətinin adından) əvvəlcə madaylar, er.əv. 550-ci ildən sonra fars dilli əhəmənlər tərəfindən Urartu dövlətinə, o sıradan bu dövlətə tabe edilmiş indiki Ermənistan ərazisinə şamil edilmiş addır. Deməli, Armini adı ilə bağlı olan kənardan verilmə "erməni" etnoniminin indi özünü "hay" adlandıranların etnik adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, çünki Arminidə ermənilərin ulu əcdadlarından başqa qədim türk dilli tayfalar da yaşayırdılar, yəni "Armini" ölkə adından ibarət "erməni" adı Arminidə yaşayan müxtəlif dilli adamların hamısına, o cümlədən oradakı qədim türklərə aid edilə bilən etnonimdir. Kürdlərin Ermənistana verdikləri Fıləstan adı da indiki Ermənistanın ərazisinə aid deyil.

Orta əsrlərdə, XIV-XV əsrin əvvəllərindən başlayaraq, İrəvan əyalətində Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfaları, XV əsrdən sonra bəzi Qızılbaş tayfaları da yerləşmişdilər. Ona görə də 1590 və 1728-ci illərə aid mənbələrdə İrəvan əyalətində olan yaşayış məntəqələrinin adlarının hamısı türk mənşəlidir. Lüğətdə həmin kəndlərin adları verilmişdir.

Biz qədimdə, erkən orta əsrlərdə Ermənistan ərazisində türk mənşəli tayfalar barədə bu qısa məlumatla kifayətlənirik. Bu barədə "Qədim türklər və Ermənistan" adlı kitabımızda ətraflı danışıldığına görə təkrar etmirik.

İrəvan xanlığı (1602-1828) vaxtında əhalinin etnik tərkibində Azərbaycan türkləri əksəriyyət təşkil edirdi. XIX əsrin əvvəllərində təxminən iki min kənddə yaşayan oturaq əhalidən başqa maldar həyat tərzi keçirən ellər də vardı: Qarapapaqlar - 840 ailə, Böyük Çobankərə - 159 ailə, Saraşlı - 90 ailə, Dəmirçili - 31, ailə, Kərimbəyli - 55 ailə, Qafarlı - 98 ailə,  Şeyxlər - 34 ailə, Qarabağlı - 12 ailə, Cəfərli - 16 ailə, Əli-Şərurlu, yəni "Şərur eli") - 12 ailə, Gödəkli - 24 ailə, Cəmilli - 10 ailə, Çaxırlı - 57 ailə (159, 535). Bütünlükdə, XIX əsrin əvvəllərində İrəvan xanlığının ərazisində 1451 ailədən ibarət türk dilli maldar tayfalar yaşayırdı. Bu tayfalar əsas etibarilə XI-XIII əsrlərdə gəlmə qıpçaq və oğuz tayfalarının sonrakı nəsilləri idilər.

Bundan əlavə, Anadoluda Koniya sultanlığı XV əsrdə ləğv edildikdən sonra Ermənistan ərazisinə ayrum adlanan türklər gəlmişdilər. Onlar aşağıdakı qollardan ibarət idilər: Ayrımlı - 631 ailə, Seyidli-Axsaqlı - 311 ailə, Taşanlı - 124 ailə, Saatlı - 160 ailə, cəmi - 1226 ailə (159, 536).

XIX əsrin əvvəllərində İrəvan xanlığında mənşəcə qacarlar olan (159, 537) muğanlılar (200 ailə), şahdililər və sədərəklilər  (313 ailə) də maldarlıqla məşğul olurdular.

Əsasən Naxçıvanda və qismən İrəvan xanlığının ərazisində yaşayan ən böyük tayfa Kəngər idi. Bu tayfa birləşməsinin XIX əsrin əvvəllərində aşağıdakı qollarının adları məlumdur: Yurdcu, Qızıllı, Sarvanlar, Xalxallı, Pirhəsənli, Salağa, Ağabəyli, Kemai, Qarabağlar, Çaqatay, Qaraxan, Hacılar, Cəmşidli, Bilici, Qızılqışlaq, Qurtlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfir, Ərəfsəli, Qaracallı, Qara Kövsərli, Pənahlı, Əlixanlı, Sofulu, Bəydili, Əli Əkbərli, Didəvarlı, Bulqarlı, Kürd Mahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı və Bərgüşadlı (159, 537).

Orta əsrlərdə indiki Ermənistan ərazisində yaşayan qədim türk mənşəli  böyük bir el Qarapapax adlanırdı. 1826-1828-ci illərdə Rusiyanın İrandan erməniləri həmin ərazilərə köçürməsi ilə əlaqədar olaraq  əhali İsmayıl xan və Nağı xan başda olmaqla Türkiyəyə və İrana köçüb getdi. Hazırda Türkiyədə 40 min nəfər, İranda 20 min nəfər Qarapapax yaşamaqdadır (bax: Брук С.И. Этнический состав страны Передней Азии. "Советская этнография"  jurnalı, 1955, № 2).

XIX əsrin əvvəllərində İrəvan xanlığı ərazisində 1346 ailədən ibarət kürd tayfaları da yaşayırdılar: Milli, Qaraçorlu, Həsənəlili, Küləkanlı, Şadmanlı, Şeylanlı, Təhməzli, Bərgüşad, Babalı, Əliyanlı, Kulukçu, Kəlovci, Fərruxxanlı, Sisyanlı, Tərtərli, Hacılı, Sultanlı, Quluxanlı, Bozlu, Əlikyanlı, Kolanı, Püsyan. Bunlar şiə məzhəbli kürdlər idilər. Sünni məzhəbli kürd tayfaları isə aşağıdakılar idi: Calallı, Buruklu, Radikanlı, Əzizanlı, Şeyx-Bizanlı, Kəlturi, Qaraçorlu, Dil-Xeyrimli, Banuki, (159, 528-529). Orta əsrlərdə İrəvan əyalətində Dumbuli kürd tayfası da yaşayırdı. (90, 77). Naxçıvan əyalətini və Ordubad mahalını çıxmaqla İrəvan əyalətində XIX əsrin ortalarında 521 kənddə 999 ailə yaşayırdı ki,  bunların da əksəriyyəti türklər idi (159, 599).

Müxtəlif vaxtlarda İrandan və Türkiyədən gəlmiş kürdlərin böyük bir hissəsi keçmişdə Naxçıvanda və Dərələyəzdə maldar həyat tərzi keçirmişlər. Keçən əsrə aid məlumata görə bu bölgələrdə kürdlər aşağıdakı kəndlərdə məskun idilər. Milli (Şahgəldi - Qışlaq və Vartanes kəndləri), Hacısamlı (Sallı, Qozluca, Xorbadlı, Hacısamlı, Alagöz, Güneyvəng, Qaraqaya, Qotur, Qovuşuq, Aysası, Qabaqlı kəndləri), Əliyanlı (Paratun, Oqbin, Köhnə İtqıran, Təzə İtqıran kəndləri), Şadmanlı (Qurdbulaq kəndində), Püsyan (Almalı, Gelovlu, Ağkilsə, Ardaraz, Drdic, Qız-qışlağı; Qurban kəsilən, Ərgəz, Bilək, Ziryan kəndləri) Küləkanlı (Kömür, Qobut, Dərəkənd, Fərruxxanlı (Gərgər kəndi), Bozlu (Tart, Məmmədrzaqışlaq, Arınc, Ağkənd, Gidbaz, Komuşxana, İstisu, Qaralar kəndləri), Həsənalı (Dəmirçilər, Maratuz, Qoçbəy, Çaykənd, Göyərçin kəndləri) (Сборник сведений о Кавказе, tom VII, s.247-248). Lakin orada qeyd olunur ki,  Milli, Hacısamlı, Əliyanlı və Şadmanlı tirələri Azərbaycan dilində danışırlar.

Azərbaycan-türk mənşəli böyük tayfaların bəziləri Zəngəzur qəzasında yaşayırdı. XIX əsrin ortalarında qəzada Sofulu (onun 19 qışlağının 5-i Sisyan sahəsində, 4-ü Cəbrayıl sahəsində yerləşirdi), Sarallı (13 qışlağı Qafan sahəsində), Puşanlı (7 qışlağı Qafan və Meqri sahələrində), Kiqili (4 qışlağı Qafan sahəsində "Qığı dərəsi" adlı yerdə), Xocamusaxlı (3 qışlağı Sisyan və Qafan sahələrində) tayfaları yaşayırdı (103, 11). Qəzada kürd mənşəli Püsyan tayfasının Babalı (878 ailə), Sultanlı (240 ilə), Zodbanlı (133 ailə) və Potanlı (142 ailə) qolları və Qaraçorlu tayfasının Hacısamlı (211 ailə), Kəloxçu (418 ailə), Təhməzli (407 ailə), Şadmanlı (315 ailə), Şeylanlı (232 ailə) və Əliyanlı (110 ailə) qolları da yaşyırdı (103, 11). Bunlardan başqa, qəzada Ağkörpü (qolları: Ağbulaq, Müsəlləm, Tünüs və Şotalı ) və Baharlı tayfaları maldarlıqla məşğul idilər (103, 146). Bu məlumatdan görünür ki, Zəngəzur qəzasının əhalisi binadan azərbaycanlı olmuşdur. S.P.Zelinski yazır ki, Zəngəzur qəzasında Axlatian, Prnakot və Şinətaq adlı cəmi üç erməni kəndi yerlidir, qalan erməni kəndləri 1826-28-ci illərdən sonra gəlmədir (103, 10).

1828-1830-cu illərdə Cənubi Qafqaza İrandan 40 min, Türkiyədən 84 min erməni köçürülmüşdü (bax: 158, c.59-61). 1877-1879-cu illərdə Qars əyalətinə Anadoludan, Kiçik Asiyadan 50 min nəfər erməni, İrəvan xanlığının Sürməli mahalına Türkiyədən 35 min erməni köçürülmüşdür (Yenə orada). 1893-1895-ci illərdə isə oradan indiki Ermənistana 900 min nəfər erməni köçüb gəlmişdi (yenə orada). Bundan sonra Cənubi Qafqazda 1896-cı ildə ermənilərin sayı 1 milyon 300 min nəfərə çatmışdı (yenə orada). Yalnız bundan sonra İrəvan quberniyasında azərbaycanlılara nisbətən ermənilərin sayı artmışdı. 1897-ci ilə aid məlumata görə İrəvan quberniyasında 829 min 556 nəfər əhalinin 313 min 176 nəfəri (37, 8%) azərbaycanlı, 441 min nəfəri (53, 1%) erməni idi. Lakin İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında 150 min 879 nəfər əhalinin 77 min 491 nəfəri azərbaycanlı idi.

XIX əsr müəllifi yazır ki, Zəngəzurda XIX əsrə qədər cəmi üç erməni kəndi vardı (103, 10).

Deyilənlərdən görünür ki, indiki Ermənistan ərazisi ermənilərin yox, er.əv. VIII-VII əsrlərdən başlayaraq türk mənşəli tayfaların yaşadığı ölkə olmuş və XIX əsrin əvvəllərinə qədər burada türklər aparıcı rol oynamışlar. Mənbələrdə elə bir tarixi məlumat yoxdur ki, Ermənistan ərazisində azərbaycanlılar erməniləri kəndlərindən qovub yerlərini tutsunlar. Lakin adları türkcə olan yaşayış məntəqələrində hələ orta əsrlərdə ermənilərin yaşaması halları istənilən qədərdir. Kimin gəlmə, kimin yerli olduğunu müəyyən etmək üçün bu faktın özü kifayətdir.

Oxucu lüğətlə tanışlıqdan sonra yəqin edə bilər ki, 1590-cı ildən 1826-1828-ci illərə qədər indiki Ermənistan ərazisində yaşayış məntəqəsi adlarının, demək olar, hamısı türk mənşəlidir. Ermənilərin indiki Ermənistan ərazisinə axışması tarixi XI-XII əsrlərdən başlayaraq oğuzların Anadolu yarımadasının işğalı, oradakı erməni knyazlıqlarını ləğv etmələri, qatı müsəlmanlar olan oğuzların xristianları sıxışdırmaları ilə bağlı olmuşdur. Lakin gəlmə ermənilərin yaşayış məntəqələrinin adları ermənicə yox, türkcə səslənirdi. Deməli, orta əsrlərdə indiki Ermənistan ərazisində ermənilərin yaşadıqları kəndlərin də adları türkcə idi. Bu fakt bir tərəfdən türk dilinin ermənilər içərisində geniş yayıldığını, digər tərəfdən türk dillilərin çoxluq təşkil etdiyini göstərir.

İndiki Ermənistan ərazisində ermənilər tarix boyu türk dilli əhaliyə nisbətən azlıq təşkil edirdilər. Təsadüfi deyil ki, bütün XVII-XIX əsrlər boyu ermənilərin yaşadığı kəndlərin adları azərbaycanca idi. Oxucu bu faktı lüğətdən aydın görə bilər. Ermənilər həmişə azərbaycanlıların mədəni təsiri altında olmuşdur. Toy adətləri hər bir xalqın ənənəvi mədəni fonduna daxildir. Heç bir yerli xalq başqa xalqın toy adətlərini mənimsəyə bilməz. Lakin ermənilər azərbaycanlıların bir sıra toy adətlərini olduğu kimi işlətməkdədirlər; ha demasi (elçilik vaxtı qızın ailəsinin "hə deməsi"), behtal (elçilik vaxtı oğlan tərəfin qızgildə beh qoyması), nişan (qıza nişan aparılması), şal (nişanda qız üçün şal aparılması), qlaxçik ("başlıq" sözünün ermənicə tərcüməsi, ermənicə qlux "baş" sözündən), vekilper (gəlinin nigah üçün vəkil verməsi), qalankrel (toydan əvvəl tərəflərin qalan, yəni kalım haqda razılığa gəlməsi), makarbaşi (mağarbaşı), xalat, plov, zurna, tamada, bucaq, arakəsmə və s.

Qeyd edilməlidir ki, orta əsrlərdə Anadoludan ermənilərin indiki Ermənistan ərazisinə köçüb gəlmələrində Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu hökmdarlarının, I Şah İsmayılın və sonrakı Səfəvi şahlarının, I Şah Abbasın və Nadir şahın fərmanlarla Eçmiadzin kilsəsinə kəndlər bağışlamaları (onların içərisində əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olan kəndlər də vardı) və onları vergidən azad etmələri (bax: 134) də müəyyən dərəcədə rol oynamışdır. Erməni kilsəsi bütün əsrlər boyu türk hökmdarlarını, XIX əsrin əvvəllərindən sonra rus çarlarını çox məharətlə ələ almaq bacarığına malik olmuşdur.

Ermənilərin İrəvan əyalətində çoxalması dalğası XVI əsrin axırları və XVII əsrin ortalarına təsadüf edir. Bu, göstərilən vaxtlarda baş vermiş bir tarixi hadisə ilə əlaqədardır. 1588 və 1727-ci illərdə Türkiyə İrəvan əyalətini işğal etmişdi. Səfəvilər dövləti ilə düşmənçilik siyasəti (bu siyasət səfəvilərin şiəlik və Türkiyənin sünnilik təriqətləri ilə bağlı idi) ilə əlaqədar olaraq İrəvan əyalətinin nahiyələrindən çoxlu miqdarda şiə məzhəbli əhali kəndlərini tərk etməli olmuşdu. Məsələn, Türkiyənin 1727-ci ildə bu əyalətə dair müfəssəl dəftərində Sisyan nahiyəsində Haksı, Ağcakənd, Kömür, Kamiyab, Horenduz, Kələdək, Bazarçayı, Dərələyəz nahiyəsində Rind, Qozluca, Kərəkor, Keşişviranı, Urnut, Cəfərli, Qaşqa, Əngüz, Telsin, Ərdalas, Əyrili, Külküt, Ağcavəng, Tərətüm, Ağkimə, Qızqalası, Sədərək qışlağı, Mədrvanis, Dibi, Şahyurdu, Kərəkəlük, Vartapol, Dədəli, Amağu, Toduk, Birək, Pirhəsənli, Salçı, Qalabəyli, Birək, Qoçubəy, Quşçu, Kolanı və b. kəndlərin əhalisinin şiə (qızılbaş) olduqlarına görə köçüb getdikləri qeyd olunmuşdur (bax: 32). Boş qalmış kəndlərdə Türkiyənin şərqindən gəlmə  erməni ailələri yerləşdirilirdi. Müxtəlif vaxtlarda həmin kəndlərdə azərbaycanlı ailələr də məskunlaşırdı. Nəticədə adları türkcə olan kəndlərin əhalisi ermənilərdən ibarət olurdu. XVIII-XIX əsrə aid mənbələrdə İrəvan əyaləti və İrəvan quberniyasının bəzi kəndlərində ermənilərin azərbaycanlılarla qarışıq yaşamaları da bununla izah olunur.