Əruz vəZNİNİn sadəLƏŞDİRİLMİŞ QƏLİBLƏRİ
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-4-5 bölgüsü ilə:
Dadadah dahda-dadah dahda-dadahdah Misal: Bir ölümlə ayı mən göydə qapardım F. Qoca 8. Fə’ilAtün fə’ilAtün fə’ilün Dada-dahdah dada-dahdah da-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-4-4 bölgüsü ilə:
Dadadah dahda-dadah dahda-dadah Misal: Çevirib laylaya “can” kəlməsini M . Dilbazi
Fə’ilAtün fə’ilAtün Dada-dahdah dada-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-5 bölgüsü ilə:
Dadadah dahda-dadahdah Misal: Səni alqıĢlayır ümmət Ə. Nəzmi
Dada-dahdah da-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-4-4 bölgüsü ilə:
31
Dadadah dahda-dadah Misal: Sənə coĢmaq yaraĢır S. Rüstəm 11. Fə’ilAtü fA’ilAtün fə’ilAtü fA’ilAtün
Dada-dahda dahda-dahdah dada-dahda dahda-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-4-4-4 bölgüsü ilə:
Dadadah dadah-dadahdah dadadah dadah-dadahdah Misal: Nə üzüqaralıq etdim, mənə bu cəfa neçindir? S. Ə. Şirvani
Dada-dahda dahda-dahdah
Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-5 bölgüsü ilə:
Dadadah dadah-dadahdah Misal: Vuracaq düz ortasından B. Pünhan 13. Fə’ilAtü fA’ilün Dada-dahda dah-dadah
Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-5 bölgüsü ilə:
Dadadah dadah-dadah Misal: Bu nə novbahardır M. Ə. Ləli 32
Mütədarik bəhri 1. FA’ilün fə’il fA’ilün fə’il Dah-dadah dadah dah-dadah dadah
Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 5–5 bölgüsü ilə: Dahda-dahdadah dahda-dahdadah Misal: Səndən əl çəkib kəsməm ülfəti M. Ə. Ləli 2. FA’ilün fA’ilün fA’ilün fə’ Dah-dadah dah-dadah dah-dadah dah
Misal: Elm ilə əqli təkmil edək biz Rza Zəki 3. FA’ilün fA’ilün fA’ilün fə’il Dah-dadah dah-dadah dah-dadah dadah Misal: Gövhərim, kövsərim, sağərim gözəl C. Rəmzi 4. FA’ilün fə’il Dah-dadah dadah
Və ya: Dahda-dahdadah
Misal: Olmur olmasın Ə. Nəzmi
33
5. FA’ilün fA’ilün fə’Ul fə’Ul Dah-dadah dah-dadah dadah dadah Misal: Tapmadım, tapmadım macal, macal H. M. Şükuhi
Dah-dadah dadah dah-dadah dadah dah-dadah dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 5–5–5 bölgüsü ilə:
Misal: Gül camalına düĢsə toz əgər, qan olar könül M. Ə. Ləli 7. FA’ilün fə’il fA’ilün fə’il fA’ilün fə’il fA’ilün fə’il Dah-dadah dadah dah-dadah dadah dah-dadah dadah dah-dadah dadah
Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 5-5-5-5 bölgüsü ilə: Dahda-dahdadah dahda-dahdadah dahda-dahdadah dahda-dahdadah Misal:
Nəqdi-canımı xaki-payinə bəzl edim həmən, ey gülüm, gülüm Ö. Kəşfi 8. Fə’ilün fə’ilün fə’ilün fə’ Dadadah dadadah dadadah-dah Misal: Sanasan canımın canısan sən Q. Bürhanəddin 9. Fə’lün fə’lün fə’lün fə’lün Dahdah dahdah dahdah dahdah 34
Misal: Rədd olsun bəy, rədd olsun xan Ü. Hacıbəyli Rəcəz bəhri
Misal: Axır zamanın fitnəsi Ģol gözləri Ģəhla imiĢ İ. Nəsimi 2. Müstəf’ilün müstəf’ilün
Misal: AĢiq olan kamil gərək Ş. H. Rəncur xanım 3. Müftə’ilün məfA’ilün müftə’ilün məfA’ilün Dahda-dadah dadah-dadah dahda-dadah dadah-dadah Misal: Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam İ. Nəsimi 4. Müftə’ilün məfA’ilün Dahda-dadah dadah-dadah Misal: BaĢdan iki, bədəncə bir S. Fazil
Dadah-dadah dahda-dadah Misal: Koroğlunun bir atı var Ü. Hacıbəyli 35
6 . Müftə’ilün müftə’ilün müftə’ilAtün Dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadahdah Misal: Köhnə fikir, tazə libas geysə cəhalət! F. Sadıq
MüfA’ilAtün
müfA’ilAtün Dadah-dadahdah dadah-dadahdah
Və ya: Dadahda-dahdah dadahda-dahdah Misal: Üzün görəydim, çıxaydı canım M. H. Səhhaf
Dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadah Misal: Ey dediyin cümlə yalan qovlu qərarın yox imiĢ İ. Nəsimi Müzare bəhri 1. Məf’Ulü fA’ilAtü məfA’İlü fA’ilün Dah-dahda dahda-dahda dadah-dahda dah-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 1-4-4-5 bölgüsü ilə:
Dah dahda-dahda dahda-dadah dahda-dahdadah Misal: Bilməm bu nazənin kimin istəkli yarıdır Ə. Vahid
36
2 Məf’Ulü fA’ilAtün məf’Ulü fA’ilAtün Dah-dahda dahda-dahdah dah-dahda dahda-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 1-4-2-1-4-2 bölgüsü ilə:
Misal: Nemət ki, getdi əldən, qan ağlamaq rəvadır M. Ə. Sabir 3. Məf’Ulü fA’ilAtün Dah-dahda dahda-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 1–4–2 bölgüsü ilə:
Misal: AçmıĢ bənövĢə, sünbül H. Cavid 4. Məf’Ulü fA’ilün məf’Ulü fA’ilün Dah-dahda dah-dadah dah-dahda dah-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 1–5–1– 5 bölgüsü ilə:
Misal: Yaran, gəlin bu gün, fürsət məqamıdır N. Vəfa 5. Məf’Ulü fA’ilün Dah-dahda dah-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 1 – 5 bölgüsü ilə: 37
Dah dahda-dahdadah Misal: Bir carə tapmıĢam Ə. Raci
Münsərih bəhri
Dahda-dadah dah-dadah dahda-dadah dah-dadah Misal: Oğlumuz ay Xansənəm, bir yekə pəlvan imiĢ M. Ə. Sabir 2. MəfA’ilün fA’ilün məfA’ilün fA’ilün Dadah-dadah dah-dadah dadah-dadah dah-dadah Misal: UĢaq mənimdir əgər, oxutmuram əl çəkin M. Ə. Sabir
Dahda-dadah dah-dadah dadah-dadah dah-dadah
Misal (Ģərti): Bilməz idim bir belə ağır olar ayrılıq 4. MəfA’ilün fA’ilün müftə’ilün fA’ilün Dadah-dadah dah-dadah dahda-dadah dah-dadah
Misal (Ģərti): Unutmaram heç zaman söylədiyin sözləri 5. Müftə’ilün fA’ilün Dahda-dadah dah-dadah Misal: Çəkdi niqabın günəĢ Seyid Zərgar 38
6. MəfA’ilün fA’ilün Dadah-dadah dah-dadah Misal (Ģərti): Qayıtmaram bir daha
Misal: Daği-firaqına ehtimal nə mümkün M. Füzuli 8. Müstəf’ilün fə’Ulün Dahdah-dadah dadahdah Misal: Çox yatma, dur, a tənbəl A. Səhhət
Müctəs bəhri 1. MəfA’ilün fə’ilAtün məfA’ilün fə’ilAtün Dadah-dadah dada-dahdah dadah-dadah dada-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3–4–4–5 bölgüsü ilə:
Dadahda dahda-dadah dahda-dahda dahda-dadahdah Misal: Könüldə nuri-məhəbbət, gözümdə pərdeyi zülmət H. Cavid 2. MəfA’ilün fə’ilAtün məfA’ilün fə’ilün Dadah-dadah dada-dahdah dadah-dadah da-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3–4–4–4 bölgüsü ilə:
Dadahda dahda-dadah dahda-dahda dahda-dadah 39
Misal: Öyünmə, çox gözəlim, çox da gözlərin qaradır Ə. Vahid 3. MəfA’ilün fə’ilAtün Dadah-dadah dada-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3–5 bölgüsü ilə:
Dadahda dahda-dadahdah Misal: Yolunda sərsəriyəm mən C. Rəmzi 4. MəfA’ilün fə’ilün Dadah-dadah da-dadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3–4 bölgüsü ilə:
Dadahda dahda-dadah Misal: Ucundadır dilimin Dəli şair
Mütəqarib bəhri 1. Fə’Ulün fə’Ulün fə’Ulün fə’Ulün Da-dahdah da-dahdah da-dahdah da-dahdah Misal: Bu il bizdən ayrıldı istəkli Sabir Ə. Nəzmi 2. Fə’Ulün fə’Ulün fə’Ulün fə’Ul Da-dahdah da-dahdah da-dahdah da-dah 40
Misal: Qəzəl bildirir Ģairin qüdrətin M. Füzuli 3. Fə’lün fə’Ulün fə’lün fə’Ulün Dahdah da-dahdah dahdah da-dahdah Və ya:
Dahdahda-dahdah dahdahda-dahdah Misal: Ahu baxıĢlı bir nazlı dilbər Rza Zaki 4. Fə’lün fə’Ulün Dahdah da-dahdah Və ya:
Dahdahda dahdah Misal: Hər Ģey sənindir H. Cavid
. Fə’ilAtün məfA’ilün fə’ilün Dada-dahdah dadah-dadah dadadah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3–4–4 bölgüsü ilə:
Dadadah dahda-dahda dahda-dadah Misal: Qoca Qafqaz, adında bir əzəmət İ. Cəfərpur 41
2. FA’ilAtün məfA’ilün fə’ilAtün Dahda-dahdah dadah-dadah dada-dahdah Azərbaycan əruzuna daha uyğun olan 3-4-5 bölgüsü ilə:
Dah-dadah dahda-dahda dahda-dadahdah Misal: DüĢməni-duni nabəkarə bəlayəm M. Füzuli
Səri bəhri 1. Müftə’ilün müftə’ilün fA’ilün Dahda-dadah dahda-dadah dahdadah Misal: Məclisi-əyanda vurur tək səbir M. Ə. Sabir
Dahda-dadah dahda-dadah Misal: Sönməz iĢıqlarda vətən S. Rüstəm
Kamil bəhri 1. MütəfA’ilün mütəfA’ilün mütəfA’ilün mütəfA’ilün
Dadadah-dadah dadadah-dadah dadadah-dadah dadadah-dadah Misal: Yetər, ey fələk, bu cəfa, yetir məni-zarə sərvi-rəvanimi M. Füzuli 42
2. MütəfA’ilün mütəfA’ilün Dadadah-dadah dadadah-dadah Misal: Məni axiri bu qəm öldürür M. Ləli
Müqtəzəb bəhri FA’ilAtü məf’Ulün fA’ilAtü məf’Ulün Dahda-dahda dah-dah-dah dahda-dahda dah-dah-dah Və ya:
Dah-dadah dadah-dahdah dah-dadah dadah-dahdah
Misal: Zülfün olsa aĢüftə bağrımı kəbab eylər M. Ləli
Yeni əruz qəliblərinin yaradılması imkanları Nəzərə alsaq ki, şeirlər əsasən 5÷16 hecalı olur və Azərbaycan əruzunda hecaların iki növü (uzun və qısa haecalar) var, onda nəzəri cəhətdən əruz qəliblərinin mümkün variantlarının sayını aşağıdakı riyazi düsturla hesablaya bilərik:
43
Göründüyü kimi, 5-hecalıdan 16-hecalıyadək olan misralardan nəzəri cəhətdən 131040 (yüz otuz bir min qırx) variantda ritmik qəlib düzəltmək mümkündür. Bu o deməkdir ki, yeni əruz qəliblərinin yaradılması imkanları qeyri- məhduddur və ona görə də daim yeni qəliblər yaradılmlş və yaradılmaqdadır. Lakin, aydındır ki, nəzəri cəhətdən yaradılması mümkün olan qəliblərin hamısı oxunaqlı olmayacaq. Yalnız oxunaqlı, ahəngdar qəliblər əruz qəlibi kimi qəbul oluna bilər. Bəs Azərbaycan əruzunda yeni qəlibləri hansı əsaslarla yaratmaq olar? Burada folklorumuzdakı (ritmik aşıq havaları, xalq mahnıları, oyun havaları, diringilər və s.) ritmik vahidlər əsas götürülə bilər. Bu məsələdə ritmik aşıq havaları xüsusən geniş imkanlar açır. Belə ki, ritmik aşıq havalarınin demək olar ki, əksəriyyətinin ritmik quruluşu Azərbaycan əruzu üçün hazır qəlibdir. Bəzi əruz qəliblərinin ritmik quruluşunun xalq musiqimizin bir çox nümunələrinin ritmik quruluşu ilə eyniliyini öncə qeyd etmişik. İndi isə, aşıq havaları və digər ritmik xalq musiqisi nümunələrinin ritmik quruluşu üzərində yeni əruz qəliblərinin yaradılması imkanlarına baxacağıq. Onu qeyd edək ki, yeni qəliblər yaratmaq üçün xalq musiqisi nümunələrinin instrumental (çalğı) variantını əsas gö- türmək daha məqsədəuyğundur. Çünki, oxunuşda mu- siqinin ritmik quruluşu şeirin ritmik quruluşunun təsirinə məruz qalaraq müəyyən qədər dəyişilə bilir. Bu da çoxvariantlılıq yaradır. Düzdür, çalğıda da çoxvariantlılıq ola bilər, lakin adədən ən çox işlənən variant əsas götürülür və nota salınır. Biz də yeni qəliblərin müəyyən olunmasında məhz bu variantları əsas götürürük. İndi isə xalq musiqimizin bəzi nümunələrinin ritmik vahidləri üzərində yaradılması mümkün olan bir neçə yeni əruz qəlibinə baxaq. 1. “Cəlili” aşıq havasında oxunan şeirlərin ritmik quruluşunun təsirindən bu havanın nəinki oxunuş 44
ritmlərində, hətta çalğı ritmlərində də çoxvarianlılıq yaranır. Bu havanın ritmlik quruluşunun not yazısına əsasən (bax, Eldarova Ə., Azərbaycan aşıq sənəti, Bakı- 1996, səh-145) aşağıdakı yeni əruz qəlibini (şərti olaraq “Cəlili” qəlibi) müəyyən edə bilərik:
ġərti misal: Canım çəkər cəfa sənin yolunda
X. İ Əhməd təfilələri ilə: MəfA’ilün məfA’ilün fə’Ulün “Şəşəngi” (“Sarıköynək”) və “Qarabağ qaytar- ması” aşıq havalarının ritmik quruluşları (bax, yenə həmin kitabda səh.-145-ə) “Cəlili” ritmlərindən cəmi 1-2 hecaya görə fərqlənir. Belə ki, “Şəşəngi”-nin ritmik quruluşu – Dahda-dadah dadah-dadah dahdadah/Müftə’ilün məfA’ilün fA’ilün, “Qarabağ qaytarması”-nın ritmik quruluşu isə – Dahda-dadah dadah-dadah dadahdah/Müf- tə’ilün məfA’ilün fə’Ulün kimidir. Göründüyü kimi bu ritmik formulların Həzəc, Rəcəz, Səri və b. bəhrlərin qəlibləri ilə xeyli oxşarlığı var.
başqa bir çox xalq musiqisi nümunələrində ortaq ritmə malik parçalar var (bu ritm ortaqlığı muğamda oxunan şikəstələrin aşıq musiqisinə əsaslandığını və ümu- miyyətlə muğamla aşıq musiqisinin ortaq köklərə malik olduğunu bir daha təsdiq edir!). Ortaq ritmə malik həmin parçalar üzərində aşağıdakı əruz qəlibini (şərti olaraq
Və ya:
45
Dahda-dadah dadadah dadadah ġərti misal: Sanma ki, mən bunu bilməmiĢəm X. İ Əhməd təfilələri ilə: Müftə’ilün fə’ilün fə’ilün 3. “Müxəmməs”, “Baş sarıtel” və xeyli sayda digər aşıq havalarının ortaq ritmik vahidləri üzərində aşağıdakı qəlibi (şərti olaraq “Müxəmməs” qəlibi) müəyyən etmək olar:
Dada-dadah dahda-dadah ġərti misal: Gələcəyəm, gözlə məni
Burada çox önəmli bir məsələyə diqqət yetirmək yerinə düşər. Qəlibdə ilk üç heca dalbadal qısa hecalardır. Azərbaycan əruzunda istifadə olunmuş 266 qəlibin heç birində dalbadal gələn üç qısa hecaya rast gəlinmir (ərəb əruzunda belə təfilə mövcud olsa da istifadə olunmur (1)). Bu da Azərbaycan türkcəsində üç ardıcıl qısa hecaya malik bir çox sözlərin (gələcəyəm, gedəcəyəm, alacağam və s.) əruzda işlədilməsini mümkünsüz etmişdir və şairlər məcburən bu sözlərin yerinə gələcəm/gedəcəm, gələrəm/gedərəm kimi ifadələr işlətmişlər. Müəyyən etdiyimiz “Müxəmməs” qəlibi üzərində isə, bu kimi sözlərin istifadəsinə imkan yaranır.
quruluşları üzərində aşağıdakı əruz qəlibi alınır:
Bu
qəlibə real misal elə “Bilmirdim–bileydin” xalq mah
nısının sözləridir: 46
GözləmiĢəm, gəlməmisən, mən də niĢanlanmıĢam X. İ. Əhməd təfilələri ilə: Müftə’ilün müftə’ilün müftə’ilün fA’ilün Bu qəlib səri-1 qəlibinin “uzadılmış” variantıdır, h əmçinin, rəcəz-8 qəlibindən cəmi bir hecanın azlığı ilə fərqlənir.
Bu qəlıb Ə. Cəfərin müəyyən etdiyi 266 qəlibin (o cümlədən yuxarıdakı 74 qəlibin) içərisində yoxdur, deməli o dövrə qədər istifadəsi aşkar olunmamışdır. Lakin, son illər həmin qəlibdə yazılmış şeirə artıq rast gəlmişik:
Cərxi-fələk, sal buların canına bir vəlvələ Əvəz Qurbanlı
“Cəngi” havasının ritmləri üzərində aşağıdakı qəlibi müəyyən etmək olar:
Dada-dahdah dahdada-dahdah ġərti misal: Qarı düĢmən məhv olacaqdır
X. İ. Əhməd təfilələri ilə: Fə’ilAtün müftə’ilAtün 6. “Yallı” nağara ritmi üzərində aşağıdakı qəlibi (şərti olaraq
“Yallı” qəlibi) müəyyən edə bilərik:
Və ya:
Dahda-dadahdah dahda-dadahdah 47
ġərti misal: Sən də keçərsən bir gün o yoldan
X. İ. Əhməd təfilələri ilə:
Müftə’ilAtün müftə’ilAtün Göründüyü kimi “Dahdada-dahdah” (Müftə’ilAtün) ritmik vahidi həm “Cəngi”, həm də “Yallı” qəlibində var. Bu da xalq musiqimizin ümumi ritmik sistemə malik olduğunu bir daha təsdiq edir. Sonda bir daha qeyd edirik ki, müəyyən etdiyimiz yeni qəliblər sırf nəzəri xarakter daşıyır. Onların praktikada özlərini nə dərəcədə doğruldacaqlarını isə zaman göstərər.
48
Ədəbiyyat 1. Cəfər Əkrəm, Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu. Bakı-1977. 2. Quliyev Tərlan, Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi. Bakı-1998. 3. Quliyev Tərlan, Azərbaycan şeirinin qədim dövrü. Bakı- 2001.
4. Rəhimova Aytac, Azərbaycan musiqisində meyxana janrı. Bakı-2002. 5. Hacıbəyov Üzeyir, Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı-1985. 6. İsmayılov M, Azərbaycan xalq musiqisinin janrları. Bakı-1984. 7. İsazadə Ə, Məmmədov N, Azərbaycan xalq mahnıları və oyun havaları. Bakı-1984. 8. Namazəliyev Qafar, Azərbaycan xalq mahnı və təsnifləri. Bakı-1985. 9. Azərbaycan xalq mahnıları, 2 cilddə. Bakı-2005. 10. Eldarova Əminə, Azərbaycan aşıq sənəti. Bakı-1996. 11. Məmmədov Tariyel, Azərbaycan xalq-professional musi- qisi–Aşıq sənəti. Bakı-2002. 12. Məmmədov Tariyel, Azərbaycan klassik aşıq havaları. Bakı-2009. 13. Zöhrabov Ramiz, Muğam. Bakı-1991. 14. Zöhrabov Ramiz, Zərbi-muğamlar. Bakı-2004. 15. İmrani Rafiq, Muğam tarixi. Bakı-1998. 16. Bədəlbəyli Əfrasiyab, Musiqi lüğəti, Bakı-1969. 17. Фролов, Д. В., Классический арабский стих. История и теория аруда. Москва-1991.
49
Mündricat Əruz vəzni bizə yaddırmı? ....................................................... 3
-Əruz vəzni və Azərbaycan xalq musiqisi ...................................... 9 -Əruz vəzni və meyxana .................................................................... 13
-Əruz vəzni və rep .............................................................................. 16
17
X. İ. Əhməd sisteminin öyrənilməsinin çətinliyi nədədir? .................................................................. 18
Əruz vəzninin Azərbaycan şeirində işlənən bəhrlərinin sadələşdirilmiş qəlibləri ............................. 24
......................................................................................... 24
......................................................................................... 28
................................................................................. 32
......................................................................................... 34
...................................................................................... 35
................................................................................. 37
....................................................................................... 38
............................................................................... .39
............................................................................................ 40
............................................................................................. 41
......................................................................................... 41
.................................................................................. 42
Ədəbiyyat ..................................................................................... 48
50
Ədilli Şirvani Kamil oğlu
ƏRUZ VƏZNĠNĠN SADƏLƏġDĠRĠLMĠġ QƏLĠBLƏRĠ
Fil. el. d., prof. Nəsir Əhmədli
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|