Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov

Individual tanlashda
— foydali sifatga ega ayrim shaxslar tan- 
lab olinadi. Ularning o‘simliklarda o ‘z-o‘zidan changlantirish, 
hayvonlarda yaqin avlodlarni chatishtirish (inbriding) yo‘llari bilan 
sof liniyalarni keltirib chiqariladi.
S o f liniyalar
— seleksiya uchun foydali belgilarga ega bo‘lgan 
irsiy jixatdan bir xil (gomozigot) organizmlar guruhlaridir.
Duragaylanish
ikki xil bo‘ladi:
1. 
Yaqin qarindoshlar orasida
— retsessiv genlarning gomozi­
got holda o ‘tishiga (gomozigotizatsiya) olib keladi.
2. 
Begonalar orasida
— har xil shakllardagi foydali belgilar 
genlarini bir organizmda to ‘planishga imkon beradi.
Inbridingda
(inglizcha inbreeding, in — ichida, breeding — 
ko‘paytirish) — gomozigotalar chastotasi ortib boradi. Natijada 
ko‘p marta takrorlanuvchi inbriding avlodlar xususiyatlarining to- 
bora yomonlashib, kuchsizlashib borishida olib keladi.
Yuqorida biz odamlar orasida yaqin qarindoshlar orasidagi 
inbriding nikohlarning zararli tomonlarini, irsiy kasalliklar, bolalar 
o‘limi ortib borishini aytib o ‘tgan edik.
Autbriding
(inglizcha out — tashqari, breeding — ko‘paytirish) 
duragaylash ham ikki xil bo‘lishi mumkin.
1. 
Tur ichida
— bir turga kiruvchi navlar va zotlarni duragay­
lash.
2. 
Chetdan (uzoqdan) duragaylash
— har xil turga va avlodga 
kiruvchi organizmlarni duragaylash.
Autbriding
natijasida geterozigotalanish kuzatiladi. Olingan 
duragaylar o‘z xususiyatlari jixatidan ota-onalardan ustunlikka ega 
bo‘ladi. Bunday holatlarda 
geterozis
yoki duragay kuchi effekti 
kuzatiladi. Chunki geterozigot holatidagi duragaylarda zararli re­
tsessiv allellar ta ’siri kuzatilmaydi.
Geterozis effektidan makkajo‘xori, bodring, qand lavlagisi kabi

---

139
madaniy o‘simliklarning foydali navlarini olishda foydalaniladi. 
Parrandachilikda tovuqlarni liniyalararo duragaylash natijasida 
geterozis jo ‘jalar — broylerlar olinadi. Lekin geterozis effekti keyin- 
gi avlodda kamayib ketadi.
Insonlar orasida autbriding (begonalar orasida) nikohlar 
geterozigotalikni oshirgani uchun populyatsiyaning tibbiy-genetik 
holatini yaxshilashga imkon beradi.
Chetdan duragaylash ancha qiyinchilik bilan amalga oshiriladi. 
Chunki bunda irsiy nomoslikni maxsus metodlar bilan bartaraf etish- 
ga to ‘g‘ri keladi. Gametogenez jarayonlari buzilgani uchun turlararo 
duragaylar bepusht bo ‘ladi. Lekin bunday duragaylarda xo‘jalik 
uchun foydali belgilar namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, ot va 
eshakni chatishtirish natijasida olingan xachirlar bepusht bo‘lishiga 
qaramasdan chidamli, kuchli va uzoq yashash qobiliyatiga ega bo‘la- 
di. Bir o‘rkachli va ikki o‘rkachli tuyalar duragaylari — norlar ham 
juda chidamli bo‘ladi. K o‘rsatilgan an’anaviy seleksiya usullari orga- 
nizm genotiplari orasidagi farqlar tufayli ancha qiyinchiliklarni 
keltirib chiqaradi.
Hozirgi davrda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan hujayra va 
gen injeneriyasi usullari yangi, hatto tabiatda uchramaydigan irsiy 
belgilarga ega organizmlarni yaratishga imkon beradi.