ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

ARTIRMA 
"  -…  Bəy,  nə  vaxtsa  demiĢdiniz  ki,  Azərbaycanda  iqtisadi  qurumçün  Ġsveçrə  modelini 

götürməliyik?
 
-Yox,  Ġsveçrəni  iqtisadi  qurumçün  deyil,  milli  münasibətlərçün  örnək  götürməyin 
tərəfindəydim. Mən bu düĢüncələri həbs olunan zamanlarda yazmıĢdım. Məhkəmədə də onu 
oxudular. 
 
Ġsveçrəni biz iki xətdə götürürdük. Birincisi, milli münasibətlərdə. Ġsveçrə dövlətində 3 iĢlək dil 
var. Kim hansında istəyir danıĢsın, yazsın. Yəni dillərə azadlıq verilir. Dövlət dili hansı olacaq - 
ona hələ sonra baxacağıq. Bu, çox maraqlıdır.
 
Ġkincisi, bitərəflik məsələsində. Biz də qabaqlar istəyirdik ki, Asiyanın Ġsveçrəsi olaq - heç kim 
bizə dəyməsin, heç bir müharibəyə qoĢulmayaq. Bu, çox ciddi problemdir. Bu məsələni mən 
hələ  Meydanda  qoymuĢdum.  Türkmənistan  belə  bitərəf  dövlət  oldu.  O,  bloklara  qoĢulmur. 
Sonra fikirləĢdim ki, bu model bizə yaramır - azadlıq mübarizəsi aparırıq, Azərbaycanın Güney 
məsələsi var. Bu model bizə o zaman əl verər ki, Azərbaycan bütöv olsun, sonra onu tətbiq 
edək...
". 
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999, s.38).  
Bəyin 24 noyabrda imzaladığı (1 yanvar 1993-dən qüvvəyə minən) "Qiymətli kağızlar və fond 
birjaları  haqqında"  qanun  23  dekabrda  iĢıq  üzü  gördü.  Onun  24  dekabrda  qolladığı  "Bakı 
Ģəhərində  ĠĢgüzarlıq  Mərkəzinin  yaradılması  haqqında"  və  "Ġnhisarçı  müəssisələrin  və 
birliklərin  məhsullarının  (xidmətlərinin)  qiymətlərinin  (tariflərinin)  dövlət  tərəfindən 
tənzimlənməsi  haqqında"  fərmanları,  xüsusən  15  dekabrda  imzaladığı,  26  dekabrda  dərc 
edilən  və 1 yanvar 1993-dən  qüvvəyə  minən  "Sahibkarlıq  fəaliyyəti  haqqında" qanun  bazar 
iqtisadiyyatının  formalaĢmasına,  azad  sahibkarlığın  inkiĢafına  Ģərait  yaradan  dəyərli  hüquqi 
aktlardı. 
Ölkədə  müxtəlif  səbəblər  üzündən  tikintisi  yarımçıq  qalmıĢ  çoxlu  binalar  vardı.  Onları 
azaltmaq  və  bu  iĢdə  azad  sahibkarlığın  imkanlarından  istifadə  edilməsini  geniĢləndirmək 
məqsədiylə  Əbülfəz  bəy  "BaĢa  çatdırılmamıĢ  tikililərin  ortaqlığına  icazə  verilməsi  haqqında" 
fərman verdi (26 dekabr). 
Azərbaycanla  Ġran  Ġslam  Cümhuriyyəti  arasında  yüksək  səviyyədə  imzalanacaq  müqavilə 
layihəsini müzakirə etməkçün dövlət katibi Pənah Hüseynovun baĢçılığı altındakı nümayəndə 
heyəti 27 dekabrda Tehrana göndərildi və o, Ġranda üç gün iĢlədi. 30 dekabrdasa baĢ nazir 
Rəhim Hüseynov Moskvada Viktor Çernomırdinlə rəsmi görüĢ keçirdi. Bu görüĢdə Rusiyadan 
taxıl alınması məsələsi də müzakirə edilmiĢdi.  
O  zaman  baĢ  referent  kimi  müdafiə  naziri  R.Qazıyevlə  birlikdə  Moskvada  olan 
Arzu  Səmədbəyli  Ģahidi  olduğu  maraqlı  bir  faktı  mənə  söyləyib.  O  deyirdi  ki, 
həmin vaxt baĢ nazir Rəhim Hüseynov və onun müavini Abbas Abbasov Rusiyanın 
baĢ naziri Viktor Çernomırdinlə razılığa gələ bilmədilər. Bu zaman Moskvada olan 
balakənli Əli Ansuxski Çernomırdinin yanına girərək məsələni asanlıqla həll etdi. 
Həm R.Hüseynov, həm də A.Abbasov sevindiklərindən Ə.Ansuxskini qucaqladılar. 
Məni  təəccübləndirən  oydu  ki,  P.Qraçov  və  R.Barannikovla  (yəqin  ki,  Rusiyanın 
baĢqa  rəsmi  Ģəxsləriylə  də)  çox  yaxın  münasibətləri  olan  A.Abbasovun  gücü 
çatmayan  iĢi  məhz  Ə.Ansuxski  düzəltdi.  Maraqlıdır  ki,  Ə.Ansuxski  də  Qraçov  və 
Barannikovun yanında hətta R.Qazıyevdən də nüfuzlu görünürdü...  
Yeri  gəlmiĢkən,  Ġran  Əbülfəz  bəyin  Tehrana  rəsmi  səfər  etməsini  ürəkdən  arzulayır,  bu 
görüĢün  hər  baxımdan  ən  yüksək  səviyyədə  təĢkil  ediləcəyinə  söz  verirdi,  ancaq  Bəy 

bununçün  Güney  Azərbaycanla  bağlı  bir  çox  tələblər  irəli  sürürdü.  O,  ilk  növbədə  burada 
türkcə  məktəblərin  açılmasını  istəyirdi,  nə  qədər  qəribə  görünsə  də  Tehran  buna  razılıq 
vermiĢdi  və  ilk  belə  məktəbin  açılıĢında  Əbülfəz  Elçibəyin  iĢtirak  etməsi  qarĢılıqlı  Ģəkildə 
bəyənilmiĢdi. (Ancaq hadisələrin sonrakı inkiĢafı Bəyin bu ölkəyə səfərini mümkünsüz etdi). 
29  dekabr  tarixli  "Azərbaycan"  qəzeti  "Ġslahatlar  proqramının  yeni  variantı  hazırdır"  baĢlıqlı 
məqaləsində  P.Hüseynova  söykənərək  yazırdı  ki,  bazar  iqtisadiyyatına  keçidçün  prezident 
proqramının yeni variantı üzərində iĢ baĢa çatıb.  
110  səhifəlik  bu  proqramın  ortaya  çıxması  iqtisadiyyatımızda  yeni  reallıqların  yaranmasıyla 
bağlıydı.  Məsələn,  təkcə  son  bir  neçə  ayda  istehsalın  müəyyən  qədər  sabitləĢməsi  meyli 
yaranmıĢdı  -  bir çox  baĢlıca  sahələrdə  istehsalın  həcminin  azalması  sürəti  aĢağı  düĢmüĢdü; 
bir  çox  suveren  dövlətlərlə  ikitərəfli  respublikalararası  saziĢlər  bağlanmıĢdı;  Azərbaycan  bir 
neçə beynəlxalq maliyyə institutunun tamhüquqlu üzvü olmuĢdu və b. Bunlar qəbul edilmiĢ 
ilk proqrama köklü dəyiĢiklik və əlavələr edilməsini irəli sürürdü. 
Dekabrın  27-sində  Əbülfəz  bəy  Prezident  Aparatında  nazirliklərin  və  baĢ  idarələrin,  yerli 
hakimiyyət orqanlarının, bank rəhbərlərinin dəvət edildiyi müĢavirə keçirdi.  
Yığıncaqda  pambıqçılıq,  üzümçülük,  heyvandarlıq  və  b.  baza  sahələrində  istehsalın  aĢağı 
düĢməsi  səbəbləri:  bir  çox  məhsulların  satınalma  qiymətlərinin  ucuzluğu,  kənddə 
özəlləĢdirməyə  hazırlığın  əsassız  ləngidilməsi,  təsərrüfatların  maddi-texniki  bazasının  zəifliyi, 
onların  problemlərinin  həllində  Kənd  Təsərrüfatı  və  Ərzaq  Nazirliyinin,  yerli  hakimiyyət  və 
idarəetmə orqanlarının lazımınca iĢtirak etməməsi və b. üzərində dayanıldı. 
DÖVLƏT DĠLĠMĠZ YENĠDƏN "TÜRK DĠLĠ" ADLANIR! 
ġərqĢünas  professor  Nəsib  Nəsibli  yazır: 
"Elçibəy  təpədən-dırnağadək  milli  idi.  AĢağılıq 
kompleksi  ona  tam  yad  idi.  Mən  onu  milli  məsələlərimizə  münasibətdə  heç  vaxt  yazıq, 
sızıldayan görməmiĢəm. Dostları Bəyin bu xüsusiyyətini sevir, ondan enerji alırdı. Elçibəy milli 
ideala bütün varlığı ilə, bəzən ifrat Ģəkildə sahib çıxan nadir lider idi. O, inamlı türkçü idi. 
 
"Atatürkün  əsgəriyəm"  demək  türklüyə  böyük  sevgi  tələb  edirdi.  Heç  bir  liderin  cürət  edib 
demədiyi  "millətçiyəm"  sözünü  o,  fəxrlə  söylərdi  və  siyasi  həyatında  milli  marağı  digər 
maraqlarından (partiya, Ģəxsi) üstün tutardı. Elçibəyin bu fikri bir neçə kitablıq mətləbi qısa, 
lakonik  Ģəkildə  ortaya  qoyur:  "Millət  yalnız  türklüyünü  dərk  etdikdən  sonra  milli 
problemlərini  həll  etməyə  baĢlayacaq""
.  ("Savalanda  görüĢənədək,  Bəy!".  Bakı,  2000, 
s.93). 
Prezidentliyi  həmin  millətçi  Əbülfəz  Elçibəyə  uğrunda  həyatını  həsr  etdiyi  ideyaları 
gerçəkləĢdirməkçün  Ģərait  yaratmıĢdı.  Yəqin  ki,  oxucular  Bəyin  ana  dilimiz  uğrunda  necə 
inadla  çarpıĢdığını  və  həbsxanaya  atılmasında  bunun  da  az  rol  oynamadığını  unutmayıblar. 
Prezident  vəzifəsinə  baĢladığı  ilk  gündən  dövlət  həyatının  bütün  sahələrində  YALNIZ  ANA 
DĠLĠMĠZĠN iĢlədilməsini, BÜTÜN baĢqa dillərə əcnəbi dil statusunda yanaĢılmasını qətiyyətlə 
tələb  edən  Bəy  həm  də  1937-ci  ildə  Stalinin  qadağan  etdiyi  "TÜRK  DĠLĠ"  adını  xalqımıza 
qaytarmağa  çalıĢırdı.  Milli  Məclis  onun  təĢəbbüsüylə  bu  məsələni  bir-iki  dəfə  müzakirəyə 
çıxarsa da kommunist deputatların Ģiddətli müqavimətiylə qarĢılaĢmıĢdı. Nəhayət, spiker Ġsa 
Qəmbərin də inadcıllığı sayəsində Milli Məclis 22 dekabr 1992-də 
"Azərbaycan Respublikasının 
dövlət  dili  haqqında"
  qanunu  qəbul  etdi  və  elə  həmin  gün  də  prezident  onu  imzaladı  (28 
yanvarda mətbuatda dərc edilərək qüvvəyə mindi). 
Dilimizin  yenidən  "TÜRK  DĠLĠ"  adlanmağa  baĢlanması  millətimizin  mənəviyyat  tarixində  ən 

Ģərəfli  və  sevindirici  hadisələrdən  biridir!  Nə  yazıqlar  ki,  istər  qanunun  qəbulundan  öncə, 
istərsə də bundan sonra onun təbliği yarıtmaz təĢkil edildi, soydaĢlarımıza "türk dili" haqqında 
tarixi gerçəkliklər aydınlaĢdırılmadı, buna görə də çoxları elə baĢa düĢdü ki, biz Türkiyədən dil 
alırıq,  "osmanlılaĢacağıq"  və  s.  Qanun  həm  də  səriĢtəsiz  hazırlandığına  görə  MĠLLƏTĠN  öz 
"TÜRK" adına da rəsmən Ģamil edilmədi. Bu və baĢqa səbəblər üzündən 1995-də Azərbaycan 
Konstitusiyası  qəbul  edilərkən  həmin  qanunun  üstündən  qələm  çəkmək  H.Əliyevə  çox  da 
çətinlik  törətmədi,  o,  qarĢısıalınmaz  xalq  müqavimətiylə  də  üzləĢmədi.  Ancaq  bütün 
çatıĢmazlıqlarına  baxmayaraq  22  dekabr  qanunu  Azərbaycan  Respublikasının  müstəqillik 
yoluyla  irəlilədiyini  bütün  dünyaya  bir  daha  sübut  etdi.  Əlbəttə,  dünya  da  çörəyi  qulağına 
yemirdi və "TÜRK DĠLĠ"  adının  qaytarılmasının  önəmini,  sonrakı  təsirini onu  qaytaranlardan 
heç də pis anlamırdı. Təsadüfi deyil ki, artıq 23 dekabrda (!) Elmira Axundova "Literaturnaya 
qazeta"da "Samur sahillərində ikinci Qarabağ?" baĢlıqlı yazısında "Sadval"ın fəallaĢmasından 
söz açırdı... 
25  dekabrda  M.Rəsulzadə  adına  Bakı  Dövlət  Universitetində  professor-müəllim  heyəti  və 
tələbələrlə görüĢən Əbülfəz bəy respublikanın ali məktəblərində iĢlərin vəziyyəti barədə geniĢ 
və prinsipial söhbət apardı. Prezident göstərdi ki, yalnız təhsil qanununun yerinə yetirilməsi 
bir  müddətdən  sonra  bizim  kadr  hazırlığımızda  DÜNYA  STANDARTLARI  SƏVĠYYƏSĠNƏ 
çatmağımıza imkan verəcək. 
Müxtəlif səbəblər üzündən ölkədə yaranan "beyin axını"na toxunan Bəy dedi ki, bu problem 
bizi də narahat edir, çünki o, milləti zəiflədir və bədxahlarımızın xeyrinədir. 
Müəllimlərin  ĠQTĠSADĠ  ASILILIQDAN  QURTARMASINA  nail  olmağı  zəruri  sayan  prezident 
bunun hər cür sui-istifadə hallarından qurtarmağın baĢlıca yolu olduğunu bildirdi. 
Yeri  gəlmiĢkən,  Əbülfəz  bəy  ali  məktəblərə  qəbul  imtahanlarının  nəticələrinin  dekabrda 
yekunlaĢdırılmasıyla bağlı olaraq, vətəndaĢların həqiqi hərbi xidmətə 1992-ci il payız çağırıĢı 
müddətini 15 yanvaradək uzatmaq haqqında fərman vermiĢdi (24 dekabr). 
Azərbaycanın  dövlət  baĢçısının  sərəncamıyla  dünya  azərbaycanlılarının  qurultayını  keçirmək 
qərara alındı və bu məqsədlə təĢkilat komitəsi yaradıldı (25 dekabr, "Azərbaycan" qəzeti). 
Bu  günlər  iqtidarın  antidemokrat  olduğunu  sübuta  yetirməli  bir  sıra,  doğrudan  da, 
"rəngarəng" hadisələr silsiləsi baĢ verdi. 
Dekabrın 23-ündə XTPD komandiri RövĢən Cavadov mətbuat konfransı keçirərək DĠN-də baĢ 
vermiĢ münaqiĢədən danıĢdı. O, bəyan etdi ki, "əgər daxili iĢlər naziri bu strukturu (XTPD-ni - 
Ə.T.)  ləğv  etmək  fikrinə  düĢərsə  onun  hər  bir  döyüĢçüsü  sıravi  əsgər  kimi  cəbhənin  çətin 
nöqtələrində döyüĢməyə hazırdır". ġəhərdə yayılmıĢ Ģayiələri yalanlayan R.Cavadov bildirdi ki, 
DĠN-də XTPD-çilərlə nazirlik əməkdaĢları arasında atıĢma olmayıb və XTPD nazirliyin binasını 
ələ keçirməyib. (Təəssüf ki, qarĢı tərəf bu qalib tonda danıĢığa susmaqla cavab verdi). 
Naxçıvan  Ali  Məclisinin  sədri  Heydər  Əliyev  24  dekabrda  yerli  televiziyada  çıxıĢ  edərək 
Naxçıvanda  ictimai-siyasi  durumun  gərginləĢməsində  AXC-ni  suçladı.  O  bildirdi,  AXC-nin  II 
qurultayında  Naxçıvan  haqqında  söylənmiĢ  fikirlər  AXC-nin  ZORAKILIQ  TƏRƏFDARI 
OLDUĞUNU bir daha sübut edir. 
25  dekabrda  respublikanın  baĢ  prokuroru  Ġ.ġirinov  bəyanat  verdi.  Sənəddə  deyilirdi: 
"Vətənimizin  xarici  təcavüzə  məruz  qaldığı,  qəhrəman  əsgərlərimizin  doğma  torpaqlarımız 
uğrunda  qanlı  döyüĢlər  apardığı  Ģəraitdə  mövcud  çətinliklərdən  sui-istifadə  edən  ayrı-ayrı 
siyasi  qruplaĢmalar  gənc  Azərbaycan  dövlətinin  qarĢılaĢdığı  problemləri  daha  da 

dərinləĢdirmək,  respublikada  siyasi  sabitliyi  nəyin  bahasına  olursa-olsun  pozmağa  çalıĢırlar. 
Son  dövrün  hadisələri  göstərir  ki,  onlar  bu  məqsədlə  SIRF  CĠNAYƏTKAR  ÜNSÜRLƏRLƏ 
BĠRLƏġMƏKDƏN DƏ çəkinmirlər". 
Bu  bəyanat  verilən  gün  -  25  dekabrda ZərdüĢt  və Araz  Əlizadə qardaĢlarının  baĢçılıq etdiyi 
Sosial-Demokrat  Partiyasının  üzvləri  Milli  Məclis  qarĢısında  "TÜRK  DĠLĠ"nin  bərpasına  etiraz 
edərək icazəsiz piketə çıxmıĢdılar (onlar latın əlifbasına qarĢı da beləcə "üsyan" etmiĢdilər). 
Qanunsuz  hərəkətləri  üstündə  partiyanın  43  fəalı  göz  altına  alındı.  Bu  vaxt  N.Pənahovun 
"Meydan"  qəzetinin  redaksiyasını  da  naməlum  Ģəxslər  müəmmalı  Ģəkildə  dağıtdılar  və  26 
dekabrda Pənahov, təbii ki, əlüstü mətbuat konfransı keçirdi. Unutmayaq ki, bu vaxt ayın 15-
ində  əliyevpərəst  professor  Murtuz  Ələsgərovu  naməlum  adamların  yaralaması  ətrafında 
qaldırılmıĢ hay-küy hələ səngiməmiĢdi. ġəxsən mən iqtidarı sevən kimsənin bu hadisələrdə əli 
olduğuna  heç  cür  inana  bilmirəm,  çünki  onlardan  yalnız  "zərərçəkənlər"  xeyir  götürürdü. 
Açığı, onların təxminən eyni zaman kəsiyində baĢ verməsi və təxminən eyni siyasi məfkurəli 
zümrəylə bağlı olması burada düĢünülmüĢ oyun getməsindən soraq verirdi. 
 
Hakimiyyətin  öz  rəqibləriylə  hədsiz  mədəni,  demokratik  rəftarı  artıq  bir  çoxlarını 
ayaqlandırmağa  baĢlamıĢdı.  Məsələn,  Pedaqoji  Xarici  Dillər  Ġnstitutunun  rektoru  Zemfira 
Verdiyeva onun iĢdən azad edilməsi haqqında təhsil nazirinin əmrini 28 dekabrda cırıb atmıĢ 
və bildirmiĢdi ki, mən heç bir dövlət adamını tanımıram. Həmin gün institutda iclas keçirən 
Zemfira Verdiyeva respublika rəhbərliyini də təhqir etmiĢdi. Məncə, bu xanımı cəsarətləndirən 
bir sıra dövlət adamlarının onun qabağından qaçmasıydı (iĢ o yerə çatmıĢdı ki, həmin rektoru 
yalnız  prezidentin  təkidindən  sonra  iĢdən  götürdülər  -  çoxları  özünü  bu  hikkəli  xanımın 
yanında "pis kiĢi" etmək istəmirdi).  
Zemfira  Verdiyevanın  nəinki  cəzalandırılmaması,  əksinə,  onunla  üzrxahlıq  istərcəsinə  rəftar 
edilməsi  də  hakimiyyətin  nüfuzuna  yetərincə  zərbə  endirdi  və  indiyədək  səsini  çıxarmağa 
çəkinən baĢqa dövlət məmurlarını və müxalifəti daha da cəsarətləndirdi. Bir qədər öncə siyasi 
fəaliyyətini dayandırdığını bəyan etmiĢ Nizami Süleymanov da sanki əmrlə hərəkətə gəldi və 
"dilimizin adının dəyiĢdirilməsinə etiraz etdiyinə görə" siyasətə döndüyünü mətbuatda xəbər 
verdi (29 dekabr). 
Artıq  özlərini  təĢkilatlanmıĢ  sayan  müxalif  qüvvələr  hakimiyyəti  devirməkçün  ciddi  hazırlıq 
görürdülər.  Onlar  bu  hərəkətə  qanun  donu  geyindirməkdən  ötrü  kommunistlərdən  ibarət 
köhnə Ali Sovetin sessiyasını çağırmaq və niyyətlərini orada gerçəkləĢdirmək istəyirdilər. Bu 
vaxt  Rusiyanın  baĢlıca  məqsədi  Ali  Soveti  çağıraraq  Ayaz  Mütəllibovu  hakimiyyətə 
qaytarmaqdı  və  bu  istək  ayrı-ayrı  adamların  mətbuatdakı  çıxıĢlarında  özünü  göstərirdi. 
Günbatanpərəstlərsə  bu  sessiyanı  çağırmaqla  H.Əliyevin  hakimiyyətə  qaytarılmasına 
çalıĢırdılar  (ancaq  Ali  Sovetdə  H.Əliyev  tərəfdarlarının  sayı  çox  azdı,  buna  görə  də  orada 
qələbə çalmağa arxayın olmayan H.Əliyev hətta 4 iyundan sonra da Ali Sovetin çağırılmasına 
imkan vermədi. Arif Rəhimzadə və baĢqa əliyevçilərin Ali Sovetin yığılması haqqında tələbləri 
hakimiyyətə  təzyiqdən  baĢqa  bir  Ģey  deyildi).  30  dekabrda  parlamentin  spikeri  Ġsa  Qəmbər 
bildirdi  ki,  Faiq  BaxĢəliyev  (keçmiĢ  cəbhəçi,  keçmiĢ  mütəllibovçu  və  Mingəçevir  Ģəhərinin 
keçmiĢ  icra  baĢçısı)  və  baĢqa  bir  sıra  deputatlar  Ali  Sovetin  sessiyasını  çağırmaq  istəyirlər; 
həmin sessiyanın çağırılması dövlət çevriliĢinə cəhd kimi qiymətləndiriləcək. 
Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi günündə - 31 dekabrda prezident Əbülfəz Elçibəy hərbi 
qospitalda,  Elmi-Tədqiqat  Travmatologiya  və  Ortopediya  Ġnstitutunda  müalicə  olunan  yaralı 
döyüĢçülərimizə  baĢ  çəkdi,  onların  sağlamlığı,  əhval-ruhiyyəsi,  qayğılarıyla  maraqlandı, 

əsgərlərimizi həmrəylik bayramımız və Yeni il münasibətiylə təbrik etdi.  
Bu  müqəddəs  gündə  aranı  qataraq  Azadlıq  meydanında  icazəsiz  mitinq  keçirməyə  çalıĢan 
avantürist  N.Pənahov  tutuqlandı.  Məncə,  Nemətin  tutulması  hakimiyyətin  kobud  səhviydi  - 
birincisi,  onun  özü  də  elə  bunu  istəyirdi  ki,  iqtidarı  sonra  min  günahda  suçlandıra  bilsin; 
ikincisi də, Nemətin tutulması onun ölmüĢ nüfuzuna zəif də olsa yeni nəfəs verdi. 
DÖVLƏT QURUCULUĞU ĠLĠ 
Azərbaycan prezidenti Əbülfəz Elçibəy 1993-ü dövlət quruculuğu ili elan etdi. 
"
-…1993-cü  ili  dövlət  quruculuğu  ili  elan  etmiĢdik.  …  Birinci  tələb  parlamentin  buraxılması, 
demokratik parlamentin seçilməsiydi.
 
-O nə vaxta nəzərdə tutulmuĢdu? 
-Yeni parlament seçkisi 1993-cü ilin oktyabr ayında olmalıydı. Ciddi hazırlıq gedirdi. Bununçün 
hətta  parlamentə  özünü  buraxmağı  təklif  etmiĢdik  -  belə  olsaydı  seçkiyə  yazda  da  baĢlaya 
bilərdik.  Ancaq  parlament  razılaĢmadı.  …  Milli  Məclisdə  bizim  əksimizə  olan  qrup  -  keçmiĢ 
kommunistlər.  Bərk  dirəĢmiĢdilər  ki,  biz  istefa  verəndə  nə  qazanacağımızı  bilməliyik.  Biz 
onlara vəzifə, iĢ, ev verməyə razılaĢdıq. Onlar da bu zaman razı oldular. 
 
-Bəs niyə parlamenti buraxmadınız? 
-Deputatların  hamısı  razı  deyildi  axı.  Belə  razılaĢdıq  ki,  bunlar  iĢləsinlər,  avqustda  tətilə 
çıxanda buraxılsın. Sonra seçkiyə hazırlıq getsin, oktyabrda da seçki olsun. 
 
Yeni  parlament  seçilsəydi  bütün  problemlərimizin  böyük  qismi  həll  olunacaqdı.  Dövlət 
quruculuğu oradan baĢlanır - qanunvericilikdən. Qanunvericilik gərək hərtərəfli iĢlənilsin. Bir 
də  ki,  parlamentə  baxanda  hər  sosial  qrup  öz  adamını  orada  görməlidir.  Hər  qrupun,  hər 
partiyanın gücü çatacaq bir neçə adamı seçməyə. Hərə öz adamını görəndə bu parlamentin 
məhz onun parlamenti olduğuna inanacaq.
 
…Sonra da məhkəmə sistemi tam demokratik yolla seçiləcəkdi. Biz rüĢvətlə məhkəmə hakimi 
təyin  etməyi  aradan  götürəcəkdik.  Nəticədə  nə  alınırdı  -  prezident  demokratik  yolla  seçilib, 
qanunverici orqan demokratik yolla seçilib, nəzarətçi orqan demokratik yolla seçilib. Belə bir 
dövlət istər-istəməz güclü olmalıdır. Bizim son məqsədimiz də elə buydu. 
 
…Demək, dövlətin yuxarı qədəmələri demokratikləĢir. Bundan sonra keçmək lazımdır aĢağıya 
- bələdiyyə seçkisinə.
 
-Onu nə vaxta nəzərdə tuturdunuz? 
-Ġstəyirdik  ki,  parlament  seçkisi  qurtaran  kimi,  ondan  bir-iki  ay  sonra  bələdiyyə  seçkisi 
keçirilsin.
 
"Dövlət  quruculuğu"  dedikdə  bunları  nəzərdə  tuturduq.  Dövlətin  bütün  iĢlək  mexanizmləri 
demokratik əsaslara söykənməlidir. Bundan sonra dövlət öz-özünə iĢləyəcək.
 
…Biz fikirləĢirdik ki, Amerikanın kiçik dövlət modelini Azərbaycanda quracağıq.
 
…Rəhmətlik Turqut Özal bizim dövlət quruculuğu planlarımızla tanıĢ olandan sonra mənə bir 
neçə dəfə bunları demiĢdi: sizin seçdiyiniz yol düzdür, bundan əl çəkməyin; biz indi görürük 
ki,  o  cür  qurumlu  dövlətlər  daha  geniĢ  qərar  qəbul  edir,  daha  fəallaĢır.  Biz  artıq  Türkiyəni 
keçmiĢ  formada  (Ġngiltərə  formasında)  qurmuĢduq.  Prezident  təqribən  oradakı  kral  rolunu 
oynayır,  ancaq  hər  Ģeyi  baĢ  nazir  idarə  edir.  Ġndi  bu  quruluĢdan  imtina  etmək  bizə  çox 

çətindir  -  gərək  onda  bütün  strukturları  neçə  illərə  dəyiĢək.  Sizsə  elə  bu  baĢdan  düz  yolla 
gedirsiniz. 
 
Bunu deməkdə məqsədim odur ki, təcrübəsiz olmağımıza baxmayaraq, dövlət quruculuğunda 
götürdüyümüz xətti çoxları bəyənirdi. Açıq bildirirdik ki, Amerika tipli dövlət qurmaq istəyirik. 
Sadəcə, bizdə parlamentin iki palatası olmayacaqdı - kiçik dövlətdə buna ehtiyac yoxdur. Biz 
dövlət katibi strukturunu ona görə tətbiq etmiĢdik. Gələcəkdə onu inkiĢaf etdirib həm xarici 
iĢlər  nazirini,  həm  də  dövlət  katibini  qovuĢdurmaq  niyyətindəydik.  Sonra  vitse-prezidentlik 
haqqında  düĢünürdük.  Vitse-prezident  seçkilərini  bələdiyyə,  ya  parlament  seçkiləriylə  bir 
yerdə keçirmək olardı.
 
1993-də  dövlət  quruculuğuyla  bağlı  ən  mühüm  qərarları  qəbul  edəcəkdik,  yeni  parlament, 
bələdiyyələr, məhkəmələr seçiləcəkdi. Qalır, məsələn, məmur məsələsi (o, böyük müsabiqələr 
tələb edir), o da 1994-də yerinə yetiriləcəkdi
". 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999, s.36-39).  
Deməli, prezidentin və onun hakimiyyət komandasının öncəgörmələrinə görə, bu il iĢlək icra 
hakimiyyəti formalaĢdırılacaq, yeni Azərbaycan parlamenti seçiləcək, yeni Konstitusiya qəbul 
ediləcək,  dövlətdə  qanunun  aliliyini  təmin  edəcək  məhkəmə  hakimiyyətinin  bərqərar 
olmasından  ötrü  mühüm  addımlar  atılacaq,  bazar  iqtisadiyyatına  keçilməsindən  ötrü  zəruri 
olan  mühüm  islahatlar  gerçəkləĢdiriləcəkdi...  BaĢqa  sözlə  desək,  müstəqil  Azərbaycan 
dövlətinin ayaq üstə Ģax dayana bilməsinin sarsılmaz özülü qoyulacaqdı.  
ARTIRMA 
"
-Bəli, xalqa azadlıq idealını aĢıladıq, indisə dövlət quruculuğuna baĢlamaq lazımdı.
 
Biz  müharibənin  içərisindəydik.  Gərək  öncə  onu  davam  etdirib  uğur  qazanaydıq,  düĢməni 
torpaqlarımızdan geri ataydıq. Biz bütün gücümüzü dövlət quruculuğunun əsasını təĢkil edən 
qanun  və  qərarların  parlamentdə  qəbul  edilməsinə  yönəltdik,  çünki  onlarsız  yeni  dövlət 
qurmaq  mümkün  deyildi.  Ancaq  bütün  zəruri  qanunları  da  birdən-birə  qəbul  etmək  imkan 
xaricindəydi.  Əvvəlcə  ayrı-ayrı  sahələrə  aid  qanunlar  yazılmalı,  sonra  parlamentdə  qəbul 
edilməli,  xalqa  çatdırılmalı,  onların  icrasına  nəzarət  edilməlidir.  Bu  qanunlar  yetərincə 
yaradıldıqdan  sonrasa  onlar  ümumiləĢdirilərək  Anayasa  hazırlanmalıdır. Birdən-birə  Anayasa 
yazmaq  olmaz  -  sən  öncə  kolxozu  ləğv  etməlisən,  bundan  ötrü  xüsusi  mülkiyyət  haqqında 
qanunları ortaya qoymalısan. 
 
-Əslində biz bir quruluĢdan digərinə, yəni sosializmdən yenidən kapitalizmə qayıdırdıq... 
-Yox, biz kapitalizm deyil, baĢqa forma düĢünürdük. Biz düĢünürdük ki, gələcəkdə imkanımız 
olsa  Məmmədəmin  Rəsulzadənin  irəli  sürdüyü  təsanüd  cəmiyyəti  quraq.  Yəni  ictimai  sərvət 
elə  bölünməlidir  ki,  xalqın  yoxsul  təbəqələrini  kasıblıqdan  tamam  çıxarsın.  Kapitalizmdəsə 
belə  deyil  -  orada  sənaye  inkiĢaf  edir,  tərəqqini  də  öz  ardınca  aparır.  Bizsə  ümumxalq 
mülkiyyətini də saxlamaqla tərəqqiyə nail olmaq istəyirdik.
 
-Bu düĢüncədə sosial-demokratiya ünsürləri yoxdurmu? 
-Sosial-demokratiya  ünsürlərinin  olması  danılmazdır.  Bunu  XIX  əsrdə  fransızlar  meydana 
çıxarıblar və adını "solidarizm" qoyublar. Milli təsanüd solidarizm deməkdir, yəni iqtisadi baza 
üzərində  cəmiyyət  həmrəylik  əsasında  qurulacaq  ki,  ictimai  sərvətin  paylanmasından  narazı 
qalmasın, hər kəsə o sərvətdən ədalətli pay çatsın
". (Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. 
- "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999, s.31).  

Təəssüf ki, ilin elə baĢlanğıcından nikbin diləkləri qanqaraldıcı gerçəkliklər əvəzlədi. 1993-də 
prezidentin ilk fərmanı Ağdam rayonu ərazisində FV tətbiq edilməsi haqqında oldu (3 yanvar).  
Yeni  ilin  ilk  günlərində  Azərbaycançün  digər  önəmli  hadisə  uzaq  Moskvada  baĢ  verdi.  3 
yanvarda Kremldə RF prezidenti Boris Yeltsinlə ABġ prezidenti Corc BuĢ Dağlıq Qarabağa dair 
birgə  bəyanat  qəbul  etdilər.  Sənəddə  deyilirdi: 
"Rusiya  Federasiyası  və  Amerika  BirləĢmiĢ 
ġtatları  Dağlıq  Qarabağda,  son  vaxtlar  isə  Azərbaycan  və  Ermənistan  arasında  sərhəddə 
qurtarmaq  bilməyən  qanlı  faciə  ilə  əlaqədar  dərindən  narahat  olduqlarını  bildirirlər.  Uzun 
çəkən  kəskin  qarĢıdurma  insan  tələfatını,  həm  də  getdikcə  daha  çox  dinc  əhali  arasında 
tələfatı  artırmaqla,  iki  dövlətin  iqtisadiyyatına  sayagəlməz  ziyan  vurmaqda,  onların 
inkiĢafındakı demokratik meylləri gözdən salmaqda, bütün Zaqafqaziya bölgəsində vəziyyətin 
sabitliyini pozmaqda davam edir".
 
Prezidentlər  "Azərbaycan  və  Ermənistanın  rəhbərlərinə,  münaqiĢənin  bütün  iĢtirakçılarına" 
müraciət  edərək  münaqiĢəni  siyasi  metodlarla  aradan  qaldırmaq  səyi  barədə  bəyanatları 
əməli  iĢlərlə  təsdiqləməyə,  əldə  olunmuĢ  sülh  razılaĢmalarına  hörmət  etməyə  təkidlə 
çağırırdılar.  Sənəddə  Azərbaycanın  adının  Ermənistandan  qabaq  çəkilməsi  göstərir  ki, 
tərəflərin  təkidli  çağırıĢı  ilk  növbədə  məhz  Azərbaycana  aiddir;  deməli,  onlar  iĢğalçı 
Ermənistandansa torpaqları iĢğal edilmiĢ Azərbaycanla sərt danıĢılmasının tərəfdarıdırlar. Bu 
ögey-doğmalıq, görəsən, nədən irəli gəlirdi? Məncə, hər Ģeydən öncə, dini təəssübkeĢlikdən. 
Bu  düĢüncəmə  tanınmıĢ  Rusiya  jurnalisti  Dmitri  Furman'dan  dəstək  tapıram: 
"Avropa  və 
Amerika cəmiyyətlərində və psixoloji baxımdan onlardan asılı olan rus qərbçilərinin beynində 
müsəlmanlara və müsəlman mədəniyyəti cəmiyyətlərinə qarĢı olduqca dərin bir inamsızlıq var 
ki,  o,  həmiĢə  "ikili  standart"la  nəticələnir.  Bunun  üzərinə  erməni  diasporuna  və  elə  həmin 
antimüsəlman  duyğulara  söykənən  erməni  təbliğatının  nəhəng  rolu  gəlir.  Müsəlman 
mədəniyyəti  ölkələri  haqqında  bildiyimiz  bütün  pis  Ģeylər  artıq  mövcud  mənfi  təsəvvürün 
üstünə qalaqlanır, bütün yaxĢı Ģeylərsə bir qırağa atılır. Nəticədə belə alınır: Sumqayıt, Bakıda 
erməni  talanları  "normal"dır,  bunu  artıq  yaranmıĢ  obraz  təsdiqləyir.  Əgər  obiri  tərəfdən 
Xocalıdakı kimi vəhĢilik törədilərsə bu ya, sadəcə, yalandır, ya da nəysə qəribə bir təsadüfdür. 
Əgər  biz  Azərbaycandakı  korrupsiya  haqqında,  azlıqların  təqib  edilməsi  haqqında,  islam 
özülçülüyü  haqqında  (bu  hələ  gerçək  qüvvə  kimi  mövcud  deyil,  ancaq  yəqin  ki,  hər  halda, 
dirçələcək)  eĢidiriksə  bütün  bunlar  "normal"  görünür.  Ancaq  biz  Elçibəyin  və  onun 
silahdaĢlarının  qeyd-Ģərtsiz  səmimi  liberal-demokrat  yönəliĢi  haqqında  "bir  Ģey  eĢitməmiĢik" 
sözlərini eĢitdikdikdə bu ya oyun, ya da, hər halda, nəysə qeyri-ciddi bir Ģey kimi düĢünülür.
 
Özü  də  bu,  sadəcə,  məiĢət  qavrayıĢı  deyil,  gerçək  siyasətə  təsir  göstərən  qavrayıĢdır.  ABġ 
Azərbaycana yardım göstərməkdən erməni lobbisinin təzyiqi altında imtina etdi. Ermənistanın 
Qarabağ  münaqiĢəsindəki  rolunun  Serbiyanın  Xorvatiya  və  Bosniyadakı  roluyla  üst-üstə 
düĢdüyünü  söyləməyə  heç  kəsin  cürəti  çatmadı"
  (D.Furman.  Üçüncü  dünyaya  dönüĢ. 
Azərbaycan demokratiyasının kədərli tarixçəsi. - "Svobodnaya mısl" jurnalı, 1993, N11).  
Bəli,  ikinci  milli  cümhuriyyətimiz  də  1918-1920-dəki  ilk  cümhuriyyətimizin  uğursuz  taleyini 
yaĢamağa məhkum edildi - onda da ABġ və Rusiya Azərbaycanı Ġrəvan xanlığımızın ərazisində 
yeni yaratdıqları Ermənistan dövlətinə güzəĢtə getməyə məcbur edirdilər, indi də üstüörtülü 
Ģəkildə  buna  can  atırlar.  Axı  Azərbaycan  Ermənistana  məhz  NƏYĠ  güzəĢtə  getməliydi? 
Müqəddəs  torpağı  Qarabağımı?  Yox!  ġuĢa  və  Laçınımı?  Yox!  Bəs  nəyi?  O  dövrdə 
Azərbaycanın  NƏZƏRĠ  BAXIMDAN  güzəĢtə gedə  biləcəyi  yeganə  Ģey  Dağlıq  Qarabağın  ilkin 
muxtariyyətinin  bərpası  ola  bilərdi.  Ancaq  ozamankı  ictimai  rəy  bu  fikri  heç  yaxına  belə 

buraxmazdı və buna razılıq verən iqtidarı xalq, sadəcə, ayaqları altına salıb məhv edərdi. 
Görünür,  bunları  nəzərə  alan  Azərbaycanın  xarici  iĢlər  naziri  Tofiq  Qasımov  bu  sənədi 
"mənasız bəyanat" adlandırdı. Onun fikrincə, ABġ, Türkiyə və Rusiya münaqiĢənin həlliyçün 
gələcək  razılaĢmalara  təminat  vermək  vəzifəsini  öz  üzərinə  götürə,  tərəflərdən  biri  saziĢi 
pozduqda  onlar  müvafiq  sanksiyalar  tətbiq  edə  bilərlər.  Gerçəkliksə  bundan  ibarətdi  ki,  öz 
aralarında strateji hücum silahlarını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq barədə Kremldə müqavilə 
imzalayan  Rusiya  və  ABġ-ı  Tofiq  Qasımovun  Azərbaycanın  xeyrinə  olan  məntiqi  qətiyyən 
maraqlandırmırdı - onlar yalnız öz çıxarlarını düĢünürdülər. Bu fövqəldövlətlər onlara kiminsə 
ağıl  öyrətməsini  qətiyyən  sevmirdilər.  Fikrimcə,  Tofiq  bəyin  verdiyi  qiymət  diplomatcasına 
söylənməmiĢdi və yanılmıramsa, xüsusən ABġ-ın Azərbaycana münasibətində P.Hüseynovun 
Ġran  səfərindən  sonra  yaranmıĢ  nisbi  sərinlik  bu  vaxtdan  gücləndi.  Vəziyyəti  düzəltməyə 
çalıĢan  prezident  diplomatik  davranıĢ  örnəyi  göstərdi.  Əbülfəz  Elçibəy  Yeltsinə  və  BuĢa 
göndərdiyi məktubda yazırdı ("Azərbaycan" qəzeti, 8 yanvar): 
"Sizin birgə bəyanatınız... ƏN 
YÜKSƏK  QĠYMƏTƏ  LAYĠQDĠR.  Eyni  zamanda,  Azərbaycan  xalqı  baĢ  verən  hadisələrin 
mahiyyətinə  istər  beynəlxalq  təĢkilatların,  istərsə  də böyük  dövlətlərin  münasibətindən  SON 
DƏRƏCƏ  NARAZIDIR.  Azərbaycanın  hamı  tərəfindən  tanınmıĢ  ərazilərini  zorla  ondan 
qoparmaqçün Ermənistanın Azərbaycana qarĢı açıq təcavüzə əl atdığı göz qabağındadır. Hamı 
tərəfindən  Azərbaycan  ərazisi  kimi  tanınan  Dağlıq  Qarabağı  Ermənistana  birləĢdirmək 
haqqında  Ermənistan  Ali  Sovetinin  qərarı  Ermənistan  tərəfinin  əsl  niyyətini  sübut  edən 
RÜSVAYÇI FAKTDIR və nədənsə, BU UTANDIRICI FAKTIN ÜSTÜNDƏN SÜKUTLA KEÇĠLĠR və 
ona müvafiq siyasi qiymət verilməmiĢdir".
 
Elçibəy sonra yazır: 
"Bütün hərbi əməliyyatların YALNIZ AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ getdiyi, 
nədənsə, HEÇ KƏSĠN diqqətini cəlb etmir".
 
Əbülfəz  bəy  prezidentliyi  çağında  yarım  addım  belə  geri  çəkilmədiyi  bu  prinsipi  bir  də  irəli 
sürür: 
"TƏCAVÜZKARIN SĠMASINI MÜƏYYƏNLƏġDĠRMƏDƏN QANLI QIRĞINA SON QOYMAQ 
ÇƏTĠN OLACAQ. Zənnimcə, müharibənin uzun sürməsinin səbəbi də məhz budur"
. 
Prezidentimiz  ən  sonda  bəyan  edir:  "...Göstərdiyiniz  səylərə  tərəfdar  olduğumuzu  və  bu 
sahədə keçirilən bütün tədbirlərdə fəal iĢtirak etməyə hazır olduğumuzu bildiririk". 
Ancaq Rusiya və ABġ "təcavüzkarın simasını müəyyənləĢdirmək" istəyindən xeyli uzaqdılar və 
Azərbaycanı öz əraziləri hesabına hökmən güzəĢtə getməyə məcbur etməyə çalıĢırdılar. 
Görünür,  məhz  bu  "mənasız  bəyanat"dan  sonra  Qarabağdakı  qoĢunların  komandanı  Surət 
Hüseynov yanvarın baĢlanğıcında Xankəndinin bir neçə kilometrliyində qələbəni gözlədiyimiz 
anda  (əslində  Yeltsinlə  BuĢun  bəyanatı  da  bu  həssas  dönəmdə  verilmiĢdi)  qoĢunlarımızı 
Ağdərədən  geri  çəkməyə  baĢladı.  Bundan  sonra  Rusiya  (daha  doğrusu,  Rusiyanın  müdafiə 
naziri Pavel Qraçov) bir çoxlarıyla yanaĢı, S.Hüseynova da prezident olmaq iĢtahı aĢıladı və o, 
Qarabağı  ermənilərə  "əlborcu"  verməklə  öz  millətinə  və  ona  Milli  Qəhrəman  adı  vermiĢ 
dövlətinə xəyanətini 4 iyun qiyamıyla baĢa çatdırdı. 
Artıq  5  yanvarda  Milli  Məclisdə  Füzulinin  Veysəlli  kəndinin  ermənilərə  verilməsi,  Qazaxda 
sərhədyanı  kəndlərin  boĢaldılması  səbəbləri  müzakirə  edilirdi.  Deputat  Ġsmayıl  ġıxlı  bildirirdi 
ki,  Laçındakı  əhvalatlar  Qazaxda  da  təkrarlanır  -  kimlərinsə  göstəriĢiylə  gələn  avtobuslar 
sərhəd kəndlərindəki əhalini Ceyrançölə köçürməyə cəhd göstərib. 
Bu  zaman  ölkə  yenə  taxıl  çatıĢmazlığı  nigaranlığını  yaĢayırdı.  Türkiyə  Azərbaycana  ötənilki 
qiymətlərlə 500 min ton taxıl göndərmiĢ, yaxın vaxtlarda bir o qədər də göndərməyi qərara 

almıĢdı (həmin taxılın 50 min tonu Azərbaycana hədiyyə olacaqdı). Əbülfəz bəy 5 yanvarda 
Türkiyənin kənd təsərrüfatı naziri Nəcməddin Cövhəri'ni qəbul edərkən söhbət əsasən bunun 
üzərində getdi. Bu fakt ölkəmizdə çörək qıtlığı təhlükəsinin sovuĢmadığını göstərirdi.  
Respublikada  maliyyə  vəziyyəti  də  hələ  sabitləĢməmiĢdi.  Bunun  mühüm  səbəbi  vardı. 
"Azərbaycan"  qəzeti  8  yanvarda  yazırdı:  "Respublika  Sənaye-Ġnvestisiya  Səhmdar 
Kommersiya Bankı üzrə debitor borcları 16 milyard rublu ötüb. Bunun 9 milyard rublu Rusiya 
müəssisələrinin  payına  düĢür".  (DəqiqləĢdirmə:  8  yanvar  1993-də  417  rubl  1  ABġ  dolları 
dəyərindəydi). 
Türkiyədən  ölkəmizə  taxılla  yanaĢı,  xoĢagəlməz  xəbərlər  də  gəlirdi.  Azərbaycan  prezidenti 
mətbuat  xidmətinin  məlumatında  ("Azərbaycan"  qəzeti,  12  yanvar)  bildirilirdi  ki,  Türkiyənin 
"Sabah"  qəzeti  6  yanvar  tarixli  sayında  baĢ  nazir  Süleyman  Dəmirəllə  "Elçibəyi  KQB  təhrik 
edir" sərlövhəli müsahibə dərc edib. Prezidentin mətbuat xidməti qəzetin S.Dəmirəlin sözlərini 
təhrif etdiyini göstərsə də bu sözlərin ortaya çıxmasının özü baĢ nazirin Azərbaycan liderinə 
"əziz dostum, qardaĢım" deyəcək səmimiyyətdə olmadığından soraq verirdi. 
ELÇĠBƏY ĠQTĠDARININ ġĠKƏST ÖVLADI 
Elçibəy  iqtidarında  həm  icraedici,  həm  də  qanunverici  hakimiyyətlər  çox  çətinliklə  olsa  da, 
vaxtın və Ģəraitin imkan verdiyi dərəcədə öz iĢlərini qaydaya sala bilmiĢ, hədsiz müqavimətlə 
üzləĢərək  cəmiyyəti  irəli  apara  biləcək  çox  ciddi  tarixi  iĢlər  görməyə  baĢlamıĢdılar.  Həm 
prezidentin  baĢçılıq  etdiyi  icraedici  hakimiyyət,  həm  Ġsa  Qəmbərin  rəhbərliyi  altındakı 
qanunverici hakimiyyət qısa zaman içində dövlət müstəqilliyimiz yolunda xeyli vacib yeniliklər 
etmiĢdilər.  Ancaq  üçüncü  hakimiyyət  -  məhkəmə  sistemi,  təəssüf  ki,  nəinki  yeniləĢməyə 
baĢlamadı,  əksinə,  bu  iĢin  baĢında  duranların  (ilk  növbədə  Ali  Məhkəmənin  sədri  Tahir 
Kərimlinin)  səriĢtəsizliyi  ucundan  o,  yenilik  yolunda  əngələ  çevrildi.  Belə  ki,  rüĢvətxorluqla, 
korrupsiyayla,  iqtisadi  maxinasiyalarla,  müxtəlif  baĢqa  cinayətlərlə  dövləti  sarsıtmağa 
çalıĢdığına  görə  vəzifədən  uzaqlaĢdırılan  kriminal  səciyyəli  Ģəxslərin  əksəriyyəti  xilas  yolunu 
məhkəmələrdə  tapır,  onların  vasitəsilə  yenidən  iĢə  bərpa  edilərək  hakimiyyətə  meydan 
oxuyur,  onu  devirmək  istəyənlərin  sosial  bazasına  çevrilirdi.  Ġqtidarın  vəzifədən 
kənarlaĢdırdığı 63 "xüsusi əhəmiyyətli" Ģəxsdən 59-u məhkəmədə bəraət qazanaraq yenidən 
öz iĢinə qaytarılmıĢdı və onlar, təbii ki, bu hakimiyyəti, yumĢaq ifadəylə desək, sevmirdilər.  
Üçüncü hakimiyyət sahəsində görülən yeganə dəyərli iĢin təĢəbbüsçüsü də məhz prezidentin 
özüydü! Belə ki, ölkədə QANUNUN ALĠLĠYĠNĠ təmin etmək arzusunda olan dövlət baĢçısının 
fərmanıyla  məhkəmə  qərarlarının  icrası  sistemini  təkmilləĢdirmək,  bu  sahədə  iĢin  təĢkilini 
yaxĢılaĢdırmaq və cəza-tərbiyə iĢini humanistləĢdirmək məqsədilə DĠN-nin Ġslah ĠĢləri Ġdarəsi 
tabeliyindəki  bütün  müəssisələrlə  birgə  (istintaq  təcridxanalarından  baĢqa)  daxili  qoĢun 
hissələri  də  dünyanın  digər  demokratik  dövlətlərində  olduğu  kimi  Ədliyyə  Nazirliyinin  (ƏN) 
tabeliyinə verildi. Bununla bağlı olaraq ƏN-də Məhkəmə Qərarlarının Ġcrası BaĢ Ġdarəsi təsis 
edildi  və  onun  sıravi  heyəti  "ədliyyə  polisi"  adlandırıldı.  Rayon  və  Ģəhər  məhkəmələrinin 
tərkibində də ədliyyə polisi bölməsi yaradıldı ("Azərbaycan" qəzeti, 12 yanvar). 
Məhkəmə  hakimiyyətinin  baĢçısı  -  Ali  Məhkəmənin  sədri  Tahir  Kərimli  13  yanvarda 
"Azərbaycan"  qəzetinə  müsahibə  verərək  "ona  görə  hakimiyyətə  gəlmiĢik  ki,  cəmiyyəti 
qanunlarla idarə edək" söyləsə də indiyədək bu yolda konkret hansı iĢi ərsəyə gətirdiyini deyə 
bilmədi.  Onun  sözlərindən  aydınlaĢdı  ki,  yerlərdə  Ali  Məhkəmənin  çıxardığı  qərarların  icra 
edilməməsi  halları  var.  Ümumiyyətlə,  Tahir  bəyin  baĢlıca  fəaliyyəti  araverməz  səmərəsiz 
Ģikayətlərdən,  bir  də,  həyat  verməyə  gücü  çatmadığı  müxtəlif  sənədlərin  ölü  layihələrini 

hazırlamaqdan  ibarət  oldu.  Çox  heyf  ki,  onun  həm  Prezident  Aparatına,  həm  Milli  Məclisə, 
həm  baĢqa  dövlət  qurumlarına,  həm  də  öz  tabeliyindəki  məhkəmə  sisteminə  nüfuz  edə 
bilməməsi  nəticəsində  üçüncü  hakimiyyət  Elçibəy  iqtidarının  ayaq  aça  bilməyən  Ģikəst 
övladına çevrildi.  
Dövlət  katibi  Pənah  Hüseynovun  köməkçisi  iĢləmiĢ  Elçin  PaĢayev  söyləyir  ki,  T.Kərimli  bir 
xarici ölkəyə  gedərkən  məndən  xahiĢ etmiĢdi ki,  mən  burada olmayanda müavinimi çağırıb 
ondan  iĢdən  çıxmaq  haqqında  ərizə  al,  çünki  o,  mənim  sözümə  baxmır.  Təsadüfi  deyil  ki, 
məhz belə kəsərsizliyin nəticəsidir ki, 1993-ün iyunundan sonra Elçibəydənqalma icraedici və 
qanunverici  qurumlar  öz  simalarını  pis-yaxĢı  qoruyub  saxlaya  bilsələr,  irticaya  müqavimət 
göstərsələr də yenilik ruhu aĢılanmamıĢ məhkəmələr çox asanlıqla yeni iqtidarın qisas alətinə, 
dəyənəyinə  çevrildi  və  ölkədə  avtoritar  rejimin  yaradılmasına  müstəsna  yardım  göstərərək 
onun heç bir sifariĢindən boyun qaçırmaq cəsarətində bulunmadı.  
Hakimiyyət  bölgüsünün  qanunçuluqla  tənzimlənməsindəki  problemlər  Naxçıvanla  mərkəzi 
hakimiyyət  arasındakı  münasibətlərdə  də  yenə  kəskinliklə  üzə  çıxmaqdaydı. 
12  yanvarda 
"Azərbaycan"  qəzetinə  müsahibə  verən  AXC  Ordubad  rayon  Ģöbəsinin  baĢçısı,  millət  vəkili 
Fərəc  Quluyev  bildirirdi  ki,  Naxçıvanda  ayrıca  Dövlət  Müdafiə  Komitəsinin,  Dövlət  Gömrük 
Komitəsinin,  Xarici  Ġqtisadi  Əlaqələr  Komitəsinin  yaradılması  Azərbaycanın  vahid  dövlət 
atributlarına uyğun deyil. Yəni bütün bunlar Naxçıvanı ayrıca dövlət Ģəklinə salmaq niyyətində 
olan  simptomlardır.  Müxbirin  "Bu  il  dekabr  ayının  7-sində  çıxan  "Ordubad"  qəzetində 
yazmısınız  ki,  Sirus,  Nemət  və  Heydər  üçlüyü  fövqəladə  sessiya  vaxtı  deyiblər  ki,  ĠRAN, 
RUSĠYA,  ERMƏNĠSTAN  VƏ  DQR  NAXÇIVANI  MÜSTƏQĠL  DÖVLƏT  KĠMĠ  TANIYIB"  sualını 
Fərəc bəy belə cavablandırırdı: "Düz deyirsiniz, bu sözlər sessiya vaxtı deyilməyib, mitinqlərin 
birində söylənilib. Əgər onlar bunu sübut etsələr ki, belə bir fikir heç bir yerdə səslənməyib, 
qoy  onda  məni  məhkəməyə  versinlər.  Mən  isə  məhkəməyə  videokasetlər  təqdim  edərəm". 
(Onlar  ermənilərə  qarĢı  mərdliklə  vuruĢmuĢ,  Naxçıvanı  alınmaz  qalaya  çevirmiĢ  Fərəc  bəyi 
nəinki məhkəməyə verdilər, hətta ona 10 ildən artıq iĢ də kəsərək zindanlara atdılar).
 
Ordubadın  niyə  muxtar  respublikanın  hakimiyyət  qurumlarına  tabe  olmaması  haqqında 
sorğusuna  F.Quluyev  orijinal  cavab  verir:  "Naxçıvan  Azərbaycana  etinasızlıq  göstərir.  Biz 
buna  etiraz  əlaməti  olaraq  birbaĢa  Azərbaycanla  hesablaĢmaq  istəyirik.  Lakin,  təəssüflər 
olsun ki, hələlik buna nail ola bilməmiĢik". 
Əbülfəz  bəy  sabitliyin  qorunmasında  ən  çox  marağı  olan  Ģəxs  kimi  ölkədə  vətəndaĢ 
həmrəyliyi  yaratmağı  ən  ümdə  vəzifələrdən  biri  sayırdı.  13  yanvar  1993-də  onun 
respublikadakı siyasi partiyaların nümayəndələriylə görüĢü də bu istəkdən doğmuĢdu. GörüĢə 
həm iqtidarpərəst, həm də müxalifət partiyalarının təmsilçiləri qatılaraq çıxıĢ etdilər. 
BaĢlıca mövzusunu dövlət quruculuğu problemləri təĢkil edən görüĢdə prezident bəyan etdi 
ki, MAY AYINDA PARLAMENT SEÇKĠLƏRĠNĠN KEÇĠRĠLMƏSĠ NƏZƏRDƏ TUTULUR. 
"Sovet  dövründən  qalmıĢ  iyrənc,  betonlaĢmıĢ  aparatı  dağıtmaq  lazımdı.  Dağıtmaq,  sadəcə, 
sökmək deyil - gərək çoxlu qanunlar yaradılsın ki, o, ləğv edilsin. Yeni aparatın qurulmasıyçün 
də müxtəlif qanunlar verilməlidir. Deməli, iki iĢ eyni vaxtda görülməlidir. Özü də bu ağırlığın 
hamısı  parlamentin  üstünə  düĢür.  Parlamentimiz  bu  məsələ  üzərində  gecə-gündüz  iĢləyirdi, 
amma tam gücüylə iĢləyə bilmirdi - mane olanlar çoxdu; onlar keçmiĢ parlament üzvləriydi. 
KeçmiĢdə  bir  çox  millət  vəkillərini  parlament  fəaliyyətindən  uzaqlaĢdırdığımıza  görə  onlar 
müqavimət  göstərirdilər  ki,  parlamenti  yenidən  bərpa  etsinlər,  o,  "Milli  Məclis"  adıyla  yox, 
keçmiĢ Ali Sovet kimi fəaliyyət göstərsin. Bir tərəfdən, bu müqavimət normal iĢləməyə imkan 

vermirdi  və  biz  bu  sahədə  çətinlik  çəkirdik.  BaĢqa  tərəfdən,  yenini  qurarkən  ortaya  suallar 
çıxırdı:  biz  bunu  tələsik  edəkmi,  yoxsa  zamana  buraxaraq  tədricən  edəkmi?  Deyək  ki,  5  ilə 
görəcəyiksə  ilk  növbədə  nələri  etməliyik?"
.  (Ə.Elçibəyin  Ə.Tahirzadə  ilə  söhbətindən.  - 
"Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999, s.34).  
AMĠP-in  sədri  Etibar  Məmmədov  bildirdi  ki,  indiki  parlament  qanuni  olmadığından  o, 
Konstitusiya  qəbul  edə  bilməz.  Qanuni,  demokratik  Konstitusiyanı  qanuni,  demokratik 
parlament təsdiqləməlidir. Etibar bəyə etiraz edən Sabir Rüstəmxanlısa dedi ki, Azərbaycanda 
demokratik dövlətin yaradıldığını elan edənlər çar dumasının deputatlarıydı, ancaq o vaxt heç 
kəs onların qərarlarını qeyri-qanuni saymamıĢdı. 
Ali  Sovetin  ozamankı  sədri  Ġsa  Qəmbər'in  dedikləri  bu  məsələni  ən  obyektiv  Ģəkildə 
aydınlaĢdırır: "Bunu bilirəm ki, o bir ildə parlamentdə qəbul edilən qanun və qərarların istər 
kəmiyyət,  istər  keyfiyyət  göstəriciləri  çox  yüksəkdi.  Ġstər  baĢqa  dövlətlərin  parlamentlərinin 
birillik dövrüylə, istərsə də bizdən sonrakı parlamentin bir neçə ildə gördüyü iĢlə Azərbaycanın 
ozamankı  parlamentinin  fəaliyyəti  arasında  paralellər  aparılsa  əməyimiz  bizdən  sonrakı 
hakimiyyətlə  müqayisədə  birmənalı Ģəkildə, digər  dövlətlərin  parlamentləriylə  müqayisədəsə 
xeyli dərəcədə müsbət qiymətləndirilə bilər. 
Ancaq  gərək  heç  nəyi  ideallaĢdırmayaq,  çünki  həmin  parlament  -  Milli  Məclis  cəmi  50 
nəfərdən ibarətdi ki, onlardan 25-i keçmiĢ partnomenklatura nümayəndəsi, 25-i demokratdı. 
Sözsüz  ki,  bir  dövlətin  parlamenti  üçün  50  nəfər  azdır.  Məsələləri  həll  edib  çatdırmaq 
olmurdu.  Həm  də  bu parlamenti  əslində  xalq  seçməmiĢdi.  Doğrudur,  onların  içində  nüfuzlu 
adamlar da vardı (partnomenklaturaçıları da kənara qoymuram - onların arasında da elələri 
vardı ki, normal seçkidə seçilə bilərdilər), ancaq, hər halda, o parlament xalqın seçdiyi tam 
legitim qurum yox, eksperimental bir qurumdu. Milli Məclisin yaranması Azərbaycan xalqının 
uğurlarından  biri  kimi  qiymətləndirilməlidir.  Mürəkkəb  durumda  vəziyyətdən  belə  çıxıĢ  yolu 
tapılmıĢdı  ki,  360  nəfərlik  parlamenti  50  nəfərlik,  paritet  əsasında  formalaĢmıĢ  Milli  Məclis 
əvəz etsin. Bəli, həmin parlamentin qüsurları da vardı, iĢ qabiliyyəti də həmiĢə arzu olunan 
səviyyədə deyildi, bir sıra komissiyaların baĢçıları keçmiĢ partnomenklaturaçılardı və məncə, 
onların bəziləri qanun layihələrinin müzakirələrini Ģüurlu Ģəkildə sabotaj edirdilər (təəssüf ki, 
belə  hallar  vardı).  Bütün  deyilənlərlə  yanaĢı,  görülən  iĢin  həcminə,  keyfiyyətinə  və 
kəmiyyətinə bütövlükdə müsbət qiymət verməmək mümkün deyil". 
(Müsavat Partiyasının baĢqanı Ġsa Qəmbərlə Ədalət Tahirzadənin söhbətindən). 
Siyasi  partiyalarla  bu  görüĢü  milli  birlik  yolunda  uğurlu  addım  sayan  Bəy  bir  daha  belə 
tövsiyədə bulundu ki, Vətən təəssübü bütün siyasi mənafeləri üstələməlidir.  
Yanvarın ortalarından Azərbaycanın müstəqilliyi baxımından fərəhli hadisələr meydana çıxdı. 
13  yanvarda  mətbuat  xəbər  verirdi  ki,  artıq  Azərbaycanın  ilk  poçt  zərfləri  hazırdır  və  bu 
günlərdə  Bakı  köĢklərinə  göndəriləcək.  Ġlk  zərflərimiz  Əhməd  Cavadın  100  illiyinə  həsr 
olunmuĢdu.  
14 yanvardan üzübəri Lənkəran sərhəd dəstəsi respublikanın öz tabeliyinə keçdi. 
Azərbaycandan Rusiya sərhədçilərinin təmizlənməsi Əbülfəz bəyin strateji məqsədlərindəndi. 
O,  1999-un  martında  məsləkdaĢları  qarĢısında  çıxıĢ  edərkən  bildirdi  ki,  rus  sərhədçilərini 
sərhədlərimizdən  götürməklə  biz  Rusiyanın  türk  dünyasına  qarĢı  yönəldilmiĢ  möhtəĢəm 
kəĢfiyyat  sistemini  darmadağın  etdik,  Rusiyanın  PKK-ya  yardımının  qarĢısını  aldıq  və  s.  Rus 
qoĢunu daha Ġrana girə, oradakı inqilabı yatıra bilməyəcək.