ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

ARTIRMA  
"-O  vaxt  bizim  iqtidarı  tənqid  edirdilər  ki,  Amerika  907-ci  düzəliĢi  Elçibəy  dövründə  qəbul 
eləyib. Ancaq bizdən sonra 4-5 il də vaxt keçib, həmin düzəliĢi nəinki ləğv etməyiblər, hətta 
üstünə  Dağlıq  Qarabağa  birbaĢa  yardım  da  əlavə  olunub.  Bəs  burada  Amerikanın  hansı 
marağını təmin etmədik?
 
-907-ci  düzəliĢi  tətbiq  edərkən,  ola  bilsin  ki,  Amerikanın  baĢqa  yolu  yoxdu.  Nəyə  görə? 
Ermənistanla müharibədə Ermənistanı tamam blokadaya salmıĢdıq, onu tamam iflic etmiĢdik. 
Amerikasa  bizə  müharibə  elan  edə  bilməz,  birbaĢa  təzyiq  edə  bilməz.  Bu,  bizə  dolayısı 
təzyiqin  bir  formasıydı.  ĠĢ  burasındadır  ki,  Ermənistan  da  bizi  təcrid  etmiĢdi  və  burada 
Rusiyanın əli vardı. Bizim marağımızdaydı ki, qatarlar Naxçıvana da iĢləsin, Ermənistana da, 
çünki  dəmiryolunun  bağlanmasını  istəmirdik.  Ancaq  Rusiya  onu  Ermənistanın  əliylə 
bağlatdırdı.  Əvəzində  biz  də  Ermənistana  gedən  baĢqa  yolları  kəsdik.  Qazax  -  Ġcevan  və 
baĢqa maĢın yollarını bağlatdırdıq ki, sən də getmə. Bu da bizim cavab təzyiqimizdi. Amerika 
da onu bizə bağıĢlamadı. 
 
Mən o zaman prezident BuĢla danıĢdım ki, bu düzəliĢi niyə qəbul edirsiniz? O, mənə dedi ki, 
onu götürməyə mənim gücüm çatmaz, çünki siz blokada tətbiq eləmisiniz. Biz ədalətli olaraq 
elan  etdik  ki,  Ermənistanla  birgə  Naxçıvan  da  blokadadadır  -  Naxçıvanı  da  yaddan 
çıxarmadıq. Bu düzəliĢi götürmək xahiĢimə BuĢ bildirdi ki, bunu götürməkçün bir neçə məsələ 
var.  Ən  vacibi  budur  ki,  demokratiyanın  inkiĢafını  belə  davam  etdirsəniz  -  demokratik 
parlament  seçkisi  keçirsəniz  məsələ  birdəfəlik  həll  olunar.  Biz  də  1993-ün  oktyabrında  yeni 
parlament seçkisi keçirməyə hazırlaĢırdıq.
 
-Heydər Əliyev dövründə parlament seçkisi keçirildi axı. Bəs niyə 907-ni götürmədilər?
 
-Bu  parlament  demokratik  yolla  seçilmədi  axı!  Ġstəyirsən  10  dəfə  seç.  Seçkinin  özü 
demokratik  olmalıdır.  Xaricilər  də  deməlidir  ki,  demokratik  seçildi,  biz  də  onu  tanımalıyıq. 
Ancaq bu parlamentsə Heydər Əliyevin siyahısıyla təĢkil edilib.
 
-Deməli, bizim hakimiyyətimizə beynəlxalq aləmdə inam vardı. 
 
-Bəli, özü də çox böyük inam".
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999, s.44-45).  
24  oktyabrda  ikinci  mühüm  hadisəsə  Naxçıvanda  baĢ  verdi.  Hələ  sentyabrın  ortalarında 
Ġsgəndər  Həmidov  SəyavuĢ  Mustafayevi  Naxçıvana  daxili  iĢlər  naziri  təyin  etmiĢ  və  Heydər 
Əliyev  bu  təyinatı  yaxına  buraxmamıĢdı.  Ġsgəndər  Həmidovun  əmrini  həyata  keçirməyə 
çalıĢan  Naxçıvan  cəbhəçiləri,  nəhayət,  24  oktyabrda  əməli  iĢə  keçdilər  -  axĢam  yerli 
televiziyaya daxil olaraq müraciət oxudular, rabitə idarəsinin elektrik mərkəzini ələ keçirdilər, 
onlardan  bir  qrupsa  DĠN-nin  növbətçi  hissəsinə  girdi.  SəyavuĢ  Mustafayev  nazirlik  binasına 
gələrək vəzifəsinin icrasına baĢlamağa cəhd göstərdi. 
KeçmiĢ KQB generalı, neçə-neçə belə olayları "yoluna qoymuĢ" təcrübəli Heydər Əliyev əlüstü 
cavab  tədbirləri  gördü.  O,  öz  tərəfdarlarını  təcili  bir  yerə  topladı.  Əliyevpərəst  kütlə 
televiziyaya  hücum  çəkdi  və  televiziyaya  gedən  elektrik  enerjisi  də  bir  qədər  sonra  kəsildi. 
Polis  maĢınları  səsgücləndiricilərlə  əhalini  Ali  Məclis  binası  qarĢısına  -  H.Əliyevi  müdafiə 
etməyə  çağırdı.  ToplanmıĢ  kütlənin  təzyiqi  altında  (onların  qarĢısında  qadınlar  irəliləyirdi) 
artıq saat 22-də cəbhəçilər DĠN və televiziya binalarını tərk etməyə məcbur oldular. Bununla 

da  onlar  məğlubiyyət  qapısını  taybatay  açdılar.  H.Əliyev  öncə  aksiyanın  təĢkilatçısı  və 
iĢtirakçısı olanları tutdurdu, sonrasa siyasi tədbirlərə əl atdı. 
25  oktyabrda  Naxçıvan  Ali  Məclisinin  növbədənkənar  sessiyasını  çağıran  H.Əliyev  dünənki 
hadisəyə "muxtar respublikada dövlət çevriliĢi (hansı dövlətin çevriliĢi?! - Ə.T.) cəhdi" siyasi 
qiyməti verdi. AXC-dən olan deputatların qatılmadığı və yetərsayın olmadığı sessiya AXC-nin 
Naxçıvandakı silahlı  qüvvələrinin  3 günədək tərksilah  edilməsi haqqında qərar çıxardı və bu 
hadisəni araĢdırmaqçün komissiya yaratdı.  
Ali  Məclisin  sessiyası  keçirildiyi  vaxt  AM  binası  qarĢısındakı  mitinqdə  Bakıdan  gəlmiĢ  Nemət 
Pənahov  və  Sirus  Təbrizli,  Ġrandan  gəlmiĢ  mollalar  Azərbaycan  hakimiyyətinin,  Ģəxsən 
Əbülfəz Elçibəyin əleyhinə kəskin təhqiramiz çıxıĢlar edirdilər. Bu, mərkəzi hakimiyyətə qarĢı 
asilik,  ona  açıq-aydın  meydan  oxumaqdı  və  dövlət  çevriliĢinə  cəhd  elə  bu  hərəkətlərin  özü 
sayılmalıydı. 25 oktyabrda polis AXC Babək Ģöbəsinə hücum edərək cəbhəçiləri tutdu. 
Naxçıvanda  yaranmıĢ  gərgin  durumla  bağlı  olaraq  Azərbaycan  Ali  Soveti  sədrinin  müavini 
Afiyəddin Cəlilov,  Prezident  Aparatı  dövlət-hüquq Ģöbəsinin  müdiri Fazil Mustafayev  və milli 
təhlükəsizlik nazirinin I müavini Sülhəddin Əkbərov oraya getdilər. Ancaq onlar H.Əliyevlə dil 
tapa bilmədilər. 
26  oktyabrda  Bakıdan  gələn  AXC  nümayəndələri  də  H.Əliyevlə  görüĢdülər.  Artıq  cəbhəçilər 
üzərində ilk qələbəsini qazanmıĢ H.Əliyev bir addım da güzəĢtə getməyərək, ikinci qələbəsini 
təmin edəcək tələbə əl atdı - onun əleyhinə aparılan hər cür təbliğata son qoyulmasını istədi 
(çünki  təbliğatın  necə  güclü  silah  olduğunu  ondan  yaxĢı  bilən  yoxdu!).  Təəssüf  ki,  o, 
məqsədinə nail oldu. 
Maraqlıdır  ki,  Naxçıvan  təyyarə  limanı  26  oktyabr  günü  günortadan  sonra  müxtəlif 
bəhanələrlə  qapadılmıĢdı.  Bu,  əliyevpərəst  "Real"  məlumat  agentliyinin  Naxçıvanda  dövlət 
çevriliĢinin baĢ verməsi və bununla bağlı olaraq limanın bağlanması haqqında yaydığı xəbərin 
doğruluğuna inandırmaqçün edilmiĢdi. 
Bütün  bu  baĢ  verənləri  nəzərə  alaraq  AXC  Ordubad  rayon  Ģöbəsinin  məclisi  28  oktyabrda 
qərar  çıxararaq  ölkə  hakimiyyətinə  tövsiyə  etdi  ki,  muxtar  respublikada  ictimai-siyasi 
vəziyyətin  gərginləĢməsiylə  bağlı  prezident  üsul-idarəsi  tətbiq  edilsin  və  fövqəladə  vəziyyət 
elan  olunsun.  Qəribədir  ki,  bu  qərarı  H.Əliyevə  uduzan  məğlub  cəbhəçilər  çıxarmıĢdılar  və 
onlar  prezident  idarə  üsulunu  gerçəkləĢdirəcək  insanların,  görünür,  Marsdan  gətiriləcəyini 
düĢünürdülər... 
Beləliklə,  24  oktyabrda  əslində  heç  nə  qazanmayan  cəbhəçilər  gediĢi  və  nəticələri  sonadək 
düĢünülməmiĢ  bu  fərsiz  əməliyyatla  Naxçıvan  rəhbəri  H.Əliyevin  əlindən  tutaraq  onun 
mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı  qəti  hücuma  keçməsinə,  təbliğat  müharibəsi  baĢlamasına  ideal 
bəhanə verdilər və özlərini sonuncuyadək sıradan çıxarmağın baĢlanğıcını qoydular. 
Spikerliyə  baĢladığı  3  oktyabr  1991-dən  bugünədək  məhz  cəbhəçilərin  yardımı  sayəsində 
Naxçıvanda hakimiyyətini yetərincə möhkəmlədə bilmiĢ Heydər Əliyev artıq ona mane olmağa 
baĢlamıĢ  həmin  qüvvədən  birdəfəlik  üzülüĢmək  (ümumiyyətlə,  H.Əliyev  ona  nədəsə  yardım 
etmiĢ insanların bu haqda ona hətta ən yüngül eyham vurmasını belə qətiyyən sevmir, belə 
"günah  iĢləmiĢ"  dünənki  yardımçısının  əməyinin  nə  qədər  böyük  olub-olmamasına 
baxmayaraq onu sıradan çıxarır), Bakıdakı hakimiyyətə doğru yolunu təmizləmək fikrindəydi. 
Bu məqsədlə o həm Naxçıvanda, həm də Bakıda müəyyən iĢlər görürdü. Onun əl buyruqçusu 
N.Pənahov  artıq  Bakıda aranı  qatmaqdaydı.  Elə  24  oktyabr  tarixli  "Azərbaycan"  qəzetindəki 

"Nemət  Pənahov  isə  yenə  mitinqə  çağırır"  baĢlıqlı  yazıda  adını  "azadlıq  aĢiqi"  qoymuĢ  bu 
əsarət vurğununun 17 noyabrda icazəsiz mitinq keçirəcəyi bildirilir, onun "mitinq sırf yubiley, 
təbrik  mitinqi  olmayacaq,  ...  hakimiyyət  orqanlarına  tənqidi  fikirlərimizi,  tələblərimizi  də 
deyəcəyik"  söyləməsi  bəyan  edilirdi.  N.Pənahovun  çıxıĢlarının  H.Əliyevin  istəklərindən 
qaynaqlandığına  yəqin  ki,  heç  kəsin  Ģübhəsi  yoxdu.  Beləliklə,  öncə  Naxçıvanda,  sonrasa 
bütün  Azərbaycanda  cəbhəçilərin  nüfuzunu  məhv  etməkçün  ideal  imkan  qazanmıĢ  H.Əliyev 
ondan heç kəsin bacarmayacağı qədər maksimum yararlandı.  
24  oktyabrı  göydəndüĢmə,  təsadüfi  hadisə  saymaq  çox  sadəlövhlük  olardı.  O,  incəliklə 
hazırlanmıĢdı  və  uzaqgüdən  məqsədlər  daĢıyırdı.  Belə  ki,  bunun  sonucunda  H.Əliyev  həm 
Naxçıvanda  öz  hakimiyyətini  mütləqləĢdirdi,  həm  də  bütünlükdə  Azərbaycanın  siyasi 
səhnəsinə yenidən çıxaraq "mən gəlmiĢəm ha" deyə özünü niĢan verdi. O, Elçibəy iqtidarına 
düĢmən olan BÜTÜN qüvvələrin baxıĢlarını özünə yönəltməyə, BÜTÜN müxalifətin əsl baĢçısı 
və  koordinatoru  kimi  məhz  ÖZÜNÜ  tanıtmağa  nail  oldu.  Hakimiyyəti  təmsil  edən 
CƏBHƏÇĠLƏRĠN  məğlubiyyəti  bitərəf  sıravi  yurddaĢlarda  bütünlükdə  iqtidarın  gücsüzlüyü, 
bacarıqsızlığı, diĢsizliyi düĢüncəsini bir daha möhkəmlətdi və hakimiyyətin nüfuzuna sarsıdıcı 
zərbə vurdu, "dəmir əl"in onu yıxacağına bəslənən umudlarısa artırdı.  
Bəli,  24  oktyabr  əslində  4  iyuna  aparan  yolun  baĢlanğıcı  və  ona  hazırlığın  kiçik  ölçüdə 
məĢqiydi. 
Bu  əməliyyatdan  Bəyin  xəbəri  vardımı?  Prezident  Aparatı  dövlət-hüquq  Ģöbəsinin  keçmiĢ 
müdiri Fazil Mustafayevdən (Qəzənfəroğlundan) sonralar öyrəndim ki, Azərbaycan rəhbərliyi 
o zaman belə əməliyyatın keçirilməsində maraqlı deyildi və qarĢıdurma yaratmayacaq baĢqa 
tədbir  gerçəkləĢdirmək  niyyətindəydi;  24  oktyabr  aksiyası  həmin  tədbiri  pozdu  və  sonucda 
Elçibəy hakimiyyətinə zərbə vuruldu.  
Naxçıvan  hadisəsinin  iĢtirakçısı  və  Ģahidi  olmuĢ  adamlarla  apardığım  çoxsaylı  söhbətlər 
nəticəsində inandım ki, "nazir" aksiyası yeni hakimiyyətçün ustalıqla qurulmuĢ bir tələydi və 
çox  təəssüf  ki,  cəbhəçilər  bu  tələyə  düĢdülər.  Bunun  belə  olduğunu  çox  Ģey  sübut  edir. 
Məsələn, Bakıdan "vur!" göstəriĢi verən bəziləri eyni vaxtda H.Əliyevə zəng edərək "balalarım 
sənə  qurban,  mənim  bu  iĢdən  xəbərim  yoxdur..."  deyirdilər.  Nə  qədər  qəribə  görünsə  də, 
təxminən  həmin  ərəfələrdə  Rusiyanın  təhlükəsizlik  naziri  R.Barannikovun  ailəsinin 
Azərbaycanda dincəlməsi haqqında yetərincə ciddi xəbərlər alınmaqdaydı və həmin nazirin bu 
tələnin qurulmasında iĢtirak etdiyini düĢünənləri qınamaq fikrindən uzağam. 
ONLARIN  BAġINA  QIZILGÜL  LƏÇƏKLƏRĠ  SƏPĠRDĠLƏR,  yaxud  TÜRK  DÜNYASININ  9 
XOġBƏXT GÜNÜ 
Naxçıvanda 24 oktyabrda yaradılmıĢ gərginlik 28 oktyabrdan yavaĢ-yavaĢ səngiməyə baĢladı. 
Azərbaycan prezidenti Əbülfəz Elçibəy elə həmin gün Türkiyəyə yola düĢdü. O həm Türkiyə 
Cümhuriyyəti  yaradılmasının  69-uncu  ildönümü  Ģənliklərinə  qatılacaq,  həm  30-31  oktyabrda 
türk  cümhuriyyətləri  baĢçılarının  Ankara  zirvə  toplantısının  iĢində  iĢtirak  edəcək,  həm  də 
noyabrın 1-indən 5-inədək Türkiyədə rəsmi səfərdə olacaqdı. 
Binə hava limanında jurnalistlərə 20-yədək sənədin imzalanacağını bildirən prezident sözarası 
dedi:  "Yeri  gəlsə  Türkiyə  ilə  gələcəkdə  hərbi  münasibətlər  qurmaq  barədə  də  danıĢıqlar 
aparacağıq".  
Prezident  Elçibəyin  saat  15-də  göyə  qalxan  təyyarəsi  Türkiyənin  hava  sərhədini  keçən  kimi 
hörmət əlaməti olaraq Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin qırıcı təyyarələri onu hər iki tərəfdən 

müĢayiət etməyə baĢladı.  
../../images/Arxiv/1992_1028_Ankara01.JPG
Ankara hava limanında Əbülfəz bəyi ən əziz, ən 
hörmətli qonaq kimi bayramsayağı təntənəylə qarĢıladılar. Burada onu Türkiyənin prezidenti 
Turqut  Özal  və  baĢ  nazir  Süleyman  Dəmirəl,  böyükelçi  Altan  Karamanoğlu,  nazirlər,  millət 
vəkilləri, baĢqa çoxlu rəsmi Ģəxslər, azərbaycanlı tələbələr və b. gözləyirdilər. 
Əbülfəz  bəy  və  Turqut  Özal  fəxri  qarovulun  qarĢısından  keçdilər.  Qonağın  Ģərəfinə  salam 
yaylım atəĢləri açıldı. 
Hava limanında iki prezident mətbuat konfransı keçirdi. 
Elçibəy  "Esenboğa"  hava  limanından  vertolyotla  Turqut  Özalla  birgə  "Çankaya"  köĢkünə, 
oradan  avtomobillə  "Hilton"  otelinə  gedərək  Kral  dairəsinə  düĢdü.  Qalan  4  türk 
cümhuriyyətinin prezidentlərisə "ġeraton" otelində yerləĢdirilmiĢdi.  
Ədalət  Məmmədov  danıĢır  ki,  "Hilton"  "ġeraton"dan  üstün  sayılırdı,  çünki  onun  üzgüçülük 
hovuzu  və  rahatlıqçün  baĢqa  bir  sıra  Ģəraiti  də  vardı.  Həm  də  "Hilton"un  yiyəsi  prezident 
Turqut  Özalın  dostu  olan  məĢhur  türk  milyonçusu  Sabançıyla  ortaqdı,  Əbülfəz  bəy  də  otel 
xərclərinin  məhz  türk  iĢ  adamlarına  çatmasını  istəyirdi.  Yeri  gəlmiĢkən,  Türkmənistan 
prezidenti Səpərmurad TürkmənbaĢı da tez-tez bu otelin hovuzunda çimməyə gəlirdi.  
Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  "Esenboğa"  hava  limanından  avtomobillə  "Hilton"a  yollandı. 
Ülküçülər  və  tələbələr  yolda  qabağımıza  çıxaraq  Elçibəyə  qurban  kəsmək  istədiklərini 
bildirdilər,  ancaq  bu  vaxt  Bəy  artıq  "Hilton"daydı.  Ona  görə  də  baĢ  nazir  Rəhim  Hüseynov 
nümayəndə heyətinin ağsaqqalı kimi qabağa çıxaraq kəsilən qurbanları qəbul etdi. Yolun hər 
iki  tərəfini  sarmıĢ  on  minlərcə  türk  qardaĢımız  böyük  coĢquyla  bir  ağızdan  "Elçibəy!", 
"Elçibəy!" qıĢqırırdı...  
Türkiyə  Cümhuriyyətinin  yaradılıĢ  günü  -  29  oktyabrda  bayram  törəni  Cümhuriyyətin  ulu 
qurucusu,  dünya  türklərinin  öndəri  Mustafa  Kamal  PaĢa  Atatürkün  uyuduğu  Anıtqəbri 
ziyarətlə baĢlandı. Əbülfəz bəy burada və bütün baĢqa tədbirlərdə Türkiyə dövlətinin baĢçıları 
Turqut Özalla Süleyman Dəmirəlin arasında addımlayırdı. 
../../images/Arxiv/1992_1029_Ankara01.JPG
Türklərin  adlandırdığı  kimi,  "Ġppodrom"da  hərbi 
parad keçirildi. ġərəf tribunasında T.Özal, S.Dəmirəl, Ə.Elçibəy, baĢqa türk cümhuriyyətlərinin 
prezidentləri: N.Nazarbayev, Ġ.Kərimov, Ə.Akayev, S.TürkmənbaĢı dayanmıĢdılar.  
Günortadan  sonra  prezident  Turqut  Özal  prezident  Əbülfəz  Elçibəyi  qəbul  etdi.  Bu,  onların 
hər  ikisinin  çoxdan  intizarla  gözlədiyi  ilk  görüĢdü.  ĠĢ  burasındadır  ki,  Bəyin  Türkiyəyə  ilk 
gəliĢində görüĢmək onlara nəsib olmamıĢdı. Ancaq türk dünyasının inkiĢafına, demək olar ki, 
eyni görüm bucağından baxan və 21-inci yüzilin türklərin yüzili olacağına inanaraq bu yolda 
hər  Ģeyi  etməyə  hazır  olan  bu  iki  böyük  türk  öndəri  ilk  dəfəydi  ki,  iki  qardaĢ  kimi diz-dizə, 
göz-gözə otururdu. Elə bu ilk qısa görüĢdəncə onlar bir-birinə hədsiz doğmalaĢdılar.  
Oktyabrın 30-unda türk cümhuriyyətlərinin tarixində ən mühüm hadisələrdən biri baĢ verdi. 
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin (TBMM) ġərəf salonunda Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, 
Özbəkistan, Türkiyə və Türkmənistanın prezidentləri ilk dəfə olaraq bir araya gəldilər. BaĢlıca 
olaraq iqtisadi əlaqələrə həsr edilən bu zirvə toplantısında türk dövlətləri arasında birliyə nail 
olmaqçün  də  müəyyən  məsələlər  müzakirəyə  çıxarıldı.  Toplantıya  həmin  ölkələrin  baĢ 
nazirləri də qatılmıĢdı. 
Yığıncağa  gələn  Azərbaycan  prezidenti  Əbülfəz  Elçibəy  baĢqalarından  seçilərək  ayrıca 

təntənəylə qarĢılandı. O 
../../images/Arxiv/1992_1030_Ankara01.JPG
gəlməzdən öncə TBMM-
nin  binası  üzərində  Türkiyə  bayrağıyla  yanaĢı  Azərbaycan  bayrağı  da  dalğalanırdı.  Bina 
önündə fəxri qarovul düzülmüĢdü. Əbülfəz Elçibəyi Turqut Özalın özü qarĢıladı və prezidentlər 
Ģərəf kürsüsünə qalxdılar. Fəxri qarovulun rəisi Bəyə raport verdi. Azərbaycanın dövlət himni 
çalındı.  QardaĢ  prezidentlər  fəxri  qarovulun  önündən  keçdilər.  Əbülfəz  bəy  türk  əsgərini 
salamladıqdan sonra Turqut Özalla birgə binaya girdi.  
BaĢlıca məqsədi türk dövlətlərinin siyasi, iqtisadi və mədəni birliyinin yaradılması olan sammiti 
açan Turqut Özal dedi ki, Ankarada belə bir toplantı keçirildiyinə görə sevinc və həyəcanımızı 
gizlədə bilmirik. Burada təmsil olunan hər bir dövlətin inkiĢafıyçün böyük imkanlar vardır. Biz 
əl-ələ verib bu imkanlardan istifadə edərək onları XALQIMIZIN rifahına yönəltməliyik. 
DanıĢıqlar  çox  maraqlı  və  gərgin  keçərək  gecə  saat  2-nin  yarısınadək  (!)  sürdü.  Əsasən  2 
sənəd  müzakirə  edildi:  Ankara  Bəyannaməsi və mətbuatçün  bəyanat.  Hər iki  sənədin  ortaq 
bəyənilmiĢ variantı hazırlandı. 
Onu da deyim ki, Elçibəy bu toplantıdakı söhbətlərin nəinki rəsmi hissəsində, hətta fasilələrdə 
də  türk  birliyi  xeyrinə  iĢlər  görməyə  can  atırdı.  Belə  ki,  türk  cümhuriyyətlərinin  baĢçılarıyla 
qeyri-rəsmi,  protokoldankənar  söhbətlərində  o,  türk  dilinin  BMT-nin  iĢlək  dili  olması 
məsələsini  qaldırdı  və  onların,  demək  olar  ki,  hamısını,  hətta  Qazaxıstan  prezidenti 
Nazarbayevi də bununla razılaĢdırdı, ancaq Nazarbayev təklif etdi ki, gəlin bu məsələni iĢləyib 
hazırlamağı  öncə  xarici  iĢlər  nazirlərimizə  tapĢıraq.  Beləliklə,  onlar  bu  məsələni  xarici  iĢlər 
nazirlərinin ayrıca toplantısında müzakirə etməyi qərara aldılar. Özü də, BMT-nin iĢlək dili kimi 
götürüləcək həmin rəsmi dil, ümumi razılığa görə, Anadolu türkcəsi olmalıydı. 
../../images/Arxiv/1992_1031_Ankara01.JPG
Ertəsi  gün  -  31  oktyabrda  Türkiyə  Böyük  Millət 
Məclisinin  salonunda  Turqut  Özal,  Əbülfəz  Elçibəy,  Nursultan  Nazarbayev,  Əsgər  Akayev, 
Ġslam  Kərimov,  Səpərmurad  Niyazov  və  Süleyman  Dəmirəl  zirvə  toplantısının  birgə  Yekun 
Bəyannaməsini imzaladılar.  
Əbülfəz  bəy  zirvə  toplaniısının  istər  rəsmi,  istərsə  də  qeyri-rəsmi  hissələrində  ardıcıl  olaraq 
ümumtürk  birliyinin  möhkəmlənməsi  mənafeyindən  çıxıĢ  edir,  baĢlıca  diqqəti  türk 
cümhuriyyətləri  arasında  mədəni-mənəvi-iqtisadi  inteqrasiyanın  sarsılmaz  Ģəkildə 
gücləndirilməsinə  yönəldirdi.  Bu  zaman  o,  həmin  ölkələrin  bəzi  prezidentlərinə  öz  Ģəxsi 
antisimpatiyasını  belə  boğmağa  məcbur  olurdu.  Elçibəyin  cangüdəni  Ədalət  Məmmədovun 
mənə söylədiyi bir əhvalat deyilənə ən yaxĢı örnəkdir. O danıĢır ki, Türkmənistan prezidenti 
Səpərmurad  TürkmənbaĢıyla  Özbəkistan  prezidenti  Ġslam  Kərimov  arasında  qeyri-rəsmi 
söhbətdə mübahisə düĢdü. Kərimov TürkmənbaĢına dedi ki, sən Türkmənistanın sərhədlərini 
möhkəm  bağla,  çünki  əfqanlar  sizdən  bizə  uyuĢdurucu  maddələr  gətirir.  TürkmənbaĢı  da 
qayıtdı ki, mən bağlamıram, istəyirsənsə sən öz sərhədlərini möhkəmlət. Kərimov bununçün 
xeyli  vəsait  lazım  olduğunu  bildirdi.  Mübahisənin  yoğunladığını  görən  Əbülfəz  bəy  həmiĢə 
olduğu  kimi  bu  dəfə  də  barıĢdırıcılığı  öz  boynuna  götürdü.  Onlara  dedi  ki,  niyə  mübahisə 
edirsiniz?  Bundansa  bir-birinizə  kömək  edin,  sərhədlərinizi  gücləndirin,  uyuĢdurucunun 
keçməsinin qarĢısını alın, ancaq sərhədi bağlamağa ehtiyac yoxdur.  
Bəyin  əslində  bu  iki  Orta  Asiya  prezidentindən  heç  xoĢu  gəlmirdi,  çünki  TürkmənbaĢı 
demokratiyanı boğurdu, Kərimovsa həm despotdu, həm də arvadı rus olan bir tacikdi. Onları 
bir-biriylə  müqayisə  edəndə  Bəy  az-çox  TürkmənbaĢına  üstünlük  verirdi  ki,  heç  olmazsa 
türkdür.  

Ankara  Bəyannaməsi  və  mətbuatçün  bəyanat  imzalandıqdan  sonra  Turqut  Özal  bildirdi  ki, 
əldə olunmuĢ razılığa əsasən, türk cümhuriyyətləri prezidentlərinin növbəti zirvə toplantısı 2 
may  1993-də  BAKIDA  keçiriləcək.  (Nə  yazıqlar  ki,  həmin  tarixədək  Turqut  Özal  dünyasını 
dəyiĢdi  və  Azərbaycan  siyasi  fırtınalar  burulğanına  düĢdü,  ona  görə  də  Bakı  sammiti  baĢ 
tutmadı). Bundan sonra mətbuat konfransı keçirildi. 
Bundan  sonra  Turqut  Özal  və  Süleyman  Dəmirəl  türk  cümhuriyyətləri  prezidentlərini  qəbul 
etdilər. Prezidentin "Çankaya" köĢkündə onların Ģərəfinə nahar və baĢ nazirin iqamətgahında 
Ģam yeməyi verildi. 
Türkiyə  səfəri  proqramı  çox  zəngin  olan  Azərbaycan  prezidenti  Əbülfəz  Elçibəyin  görüĢləri, 
söhbətləri səhər tezdən baĢlayaraq bəzən axĢamadək davam edirdi. 
../../images/Arxiv/1992_1031_Ankara03.JPG
Bəy  31  oktyabrda  Millətçi  ÇalıĢma  Partiyasının 
sədri Alparslan TürkeĢi qəbul etdi, Ankarada oxuyan tələbələrimizlə görüĢdü, hərbi məktəbdə 
oldu, Azərbaycan  Kültür  Mərkəzini  ziyarət  etdi. Mərkəzin binası qarĢısında hörmətli  qonağın 
Ģərəfinə qurbanlar kəsildi. 
Bütün Türkiyə səfərində prezidentimizlə bir yerdə bulunmuĢ dövlət xadimləri Nəcəf Nəcəfov 
və  Sabit  Bağırovdan  hərbi  məktəbdə  azərbaycanlı  kursantların  təlimiylə  tanıĢ  olarkən  baĢ 
vermiĢ 
maraqlı 
bir 
hadisəni 
sonralar 
eĢitdim. 
Təlim 
zamanı
../../images/Arxiv/1992_1031_Kursant.JPG
  kursantlar  qumbara  atarkən  bütün 
seyrçilər,  o  sıradan  Türkiyənin  Genel  Kurmay  baĢqanı  Doğan  GürəĢ  də  qəlpələrdən 
qorunmaqçün  beton  hasar  arxasında  dayanıb  baxır,  qumbara  atılanda  təlimat  üzrə  aĢağı 
əyilirmiĢ. Ancaq Bəy bir dəfə də olsun əyilmir. Nəcəf bəy bunu ondan xahiĢ edəndə Bəy tam 
ciddiyyətlə  bildirir  ki,  AZƏRBAYCAN  PREZĠDENTĠ  ƏYĠLMƏZ!  (Sabit  bəy  prezidentimizin  bu 
davranıĢından qürur duyduğunu danıĢırdı).  
Kültür  Mərkəzində  çıxıĢ  edən  Əbülfəz  bəy  Azərbaycandakı  durumdan,  Azərbaycan-Türkiyə 
əlaqələrindən  və  b.  danıĢdı.  O,  Mərkəzə  xalça  bağıĢladı.  Buradakı  mətbuat  konfransında 
Azərbaycanla bağlı çoxlu sualları cavablandırdı. 
Noyabrın  1-ində  Azərbaycan  Respublikasının  prezidenti  Əbülfəz  Elçibəyin  Türkiyə 
Cümhuriyyətinə beĢgünlük rəsmi səfəri baĢlandı. Prezidentin baĢçılıq etdiyi böyük nümayəndə 
heyətinə  115  nəfər:  baĢ  nazir  Rəhim  Hüseynov,  Afiyəddin  Cəlilov,  Vahid  Axundov,  Sabit 
Bağırov,  Vəfa  Quluzadə,  Rafiq  Ġsmayılov,  Nəcəf  Nəcəfov,  nazirlər,  diplomatlar,  ədəbiyyat, 
mədəniyyət,  elm  və  din  xadimləri,  ictimai  təĢkilatların  nümayəndələri,  KĠV  iĢçiləri  və  b. 
daxildi. Nümayəndə heyətinin bütün xərclərini Türkiyə iqtisadi möcüzəsinin atası Turqut Özal 
öz Ģəxsi hesabından ödəyirdi.  
../../images/Arxiv/1992_1101_Ankara01.JPG
Öncə  Anıtqəbri  ziyarət  edən  bəy  Atatürkün 
məzarı önünə əklil qoydu və onun xatirəsini bir dəqiqəlik sükutla yad etdi. Xatirə kitabına bu 
sözləri  yazdı: 
"Daha  deyəcək  bir  söz  qalmadı.  Hamısını  Siz  -  böyük  atamız  dediniz.  Sizləri 
ziyarətdə mutluyuq. Nə mutlu türkəm deyənə. SĠZĠN ƏSGƏRĠNĠZ Əbülfəz Elçibəy"
. 
Xüsusən son cümlənin Türkiyə xalqına necə xoĢ təsir bağıĢladığını noyabrın sonunda özüm də 
Türkiyədə olarkən yaxından duydum. Hələ Türkiyəyə gəlməzdən öncə bu ölkədə milyonlarca 
türkün  ürəyində  yuva  qurmuĢ  Bəy  özünü  ulu  Atatürkün  əsgəri  adlandırmaqla  bu  xalqın 
ürəyini baĢdan-baĢa fəth etdi! 
../../images/Arxiv/1992_1101_EsriMezar.JPG
Anıtqəbir  kompleksindəki  Atatürk  muzeyiylə  də 
tanıĢ  olduqdan  sonra  Ankaranın  Əsri  məzarlığına  gedən  Əbülfəz  bəy  Azərbaycanın  böyük 

oğlu, özünə  mürĢid  saydığı  Məmmədəmin  Rəsulzadənin  də qəbrini ziyarət  etdi,  buraya  əklil 
qoydu.  Bəy  həmvətənlərimizin  məzarlarını  qayğıyla  qoruyub  saxlayan  türk  xalqına 
minnətdarlığını bildirdi. 
Demək  olar  ki,  bir-birindən  ayrılmayan  prezidentlər  Turqut  Özal  və  Əbülfəz  Elçibəy  uluların 
ziyarətindən sonra onları müĢayiət edən Ģəxslərlə birgə hərbi vertolyotlarla Ankara göylərində 
gəzintiyə çıxdılar. 
Ġkindi  vaxtı  Süleyman  Dəmirəlin  iqamətgahında  iki  ölkə  arasında  iqtisadi  əlaqələri 
geniĢləndirmək  barədə  danıĢıqlar  baĢlandı.  Burada  dünya  hadisələrinə  ölkələrin  baxıĢları  da 
müzakirə edildi. Əbülfəz bəy dedi ki, müstəqil Azərbaycanla Türkiyə arasında bütün sahələrdə 
tezliklə sıx əlaqələr qurulmalıdır. 
DanıĢıqlardan  sonra  ölkələrimiz  arasında  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrin  inkiĢaf  etdirilməsinə 
dair altı müqavilə imzalandı. 
../../images/Arxiv/1992_1101_Ankara03.JPG
Çox  gərgin  keçən  bu  gün  prezident  Turqut 
Özalın "Çankaya" köĢkündə dövlətlərarası sənədlərin imzalanmasıyla bitdi. 
Əbülfəz  Elçibəylə  Turqut  Özalın  imzaladıqları  sənədlər  iqtisadiyyat,  elm  və  mədəniyyətin 
bütün  sahələrində  əməkdaĢlığı  qarĢılıqlı  fayda  əsasında  yüksəltmək  istəyini  əks  etdirirdi. 
Burada  həm  də  Azərbaycan  və  Türkiyənin  bölgədə  sülhün  möhkəmləndirilməsinə  və 
beynəlxalq əməkdaĢlığın inkiĢafına yardımçı olacaqları qeyd edilirdi. 
Ġmzalanma  törənindən  sonra  Turqut  Özal  Azərbaycan  prezidentinin  Ģərəfinə  Ģam  yeməyi 
verdi. Prezidentlər nitq söylədilər. 
../../images/Arxiv/1992_1102_Ankara03.JPG
Rəsmi  səfərin  ikinci  günü  -  noyabrın  2-sində 
Ankarada  baĢqa  türk  cümhuriyyətlərinin,  o  sıradan  Azərbaycanın  da  səfirliyi  açıldı. 
Məmmədəmin  Rəsulzadənin  ömrünün  sonunadək  özüylə  gəzdirdiyi  və  vəfat  edərkən  onun 
cənazəsi üzərinə sərilmiĢ bayrağı Azərbaycan Milli Mərkəzinin sədri Məhəmməd Kəngərli Bəyə 
təqdim  etdi.  Əbülfəz  Elçibəy,  Turqut  Özal  və  Süleyman  Dəmirəl  mərasim  iĢtirakçılarını 
salamladılar. (Bir sirri də açım - bu anadək Turqut Özalla Süleyman Dəmirəl küsülüydülər və 
məhz  Əbülfəz  bəy  səfirliyimizin  açılıĢında  onların  əllərini  birləĢdirərək  bu  iki  dövlət  baĢçısını 
barıĢdırdı. Türkiyə qəzetləri Bəyin bu qardaĢcasına hərəkətindən böyük razılıqla yazırdılar). 
Bəy  Məmmədəmin  Rəsulzadə  yadigarı  olan  bayrağımızı  yuxarı  qaldırdı.  Himnimiz  çalındı. 
Türkiyənin  hərbi  geyimindəki  əsgərlər  -  qardaĢ  ölkənin  hərbi  məktəblərində  təhsil  alan 
oğullarımız Azərbaycan marĢlarını oxudular. AçılıĢ törənində çıxıĢ edən Azərbaycan prezidenti 
dedi ki, bugünkü hadisə dövlətlərimiz arasındakı münasibətlərin inkiĢafında yeni mərhələnin 
baĢlanğıcını  qoyur.  Biz  müstəqil  Azərbaycan  dövlətini  qurarkən  türk  dünyasına  mənsub 
olduğumuzu dərk edirik və demokratik prinsiplər əsasında vətəndaĢların bərabərliyini və insan 
hüquqlarını təmin etməyə çalıĢırıq. 
Sonra  prezident  Azərbaycan  Xalq  hərəkatının  tarixindən,  ölkəmizin  ciddi  durumundan  söz 
açdı,  yüksəliĢimizin  gələcəyinə  göz  yetirdi.  O,  çıxıĢını  "Bir  kərə  yüksələn  bayraq  bir  daha 
enməz!" sözləriylə bitirdi. 
Törəndə  çıxıĢ  edən  prezident  Turqut  Özal  bildirdi  ki,  bu  gün  Ankara  səmasına  qaldırılan 
Azərbaycan bayrağı hamımızın qəlbində qalacaq və onun bir daha enməməsiyçün qüvvəmizi 
əsirgəməyəcəyik. 
Həmin  gün  Turqut  Özal  və  Əbülfəz  Elçibəy  Atatürkün  adını  daĢıyan  Qazi  Universitetinə 

getdilər.  Universitetin  "Törən"  salonunda  professor  Turqut  Önən  Əbülfəz  bəyin  həyat 
yolundan danıĢdı. Rektor, professor Ənvər Həsənoğlu Əbülfəz bəyə universitetin beynəlxalq 
münasibətlər  üzrə  fəxri  doktoru  adı  verilməsi  haqqında  qərarı  oxudu  və  fəxri  diplomu  ona 
təqdim etdi. Fəxri professor paltarı geyindirilən Əbülfəz bəy çıxıĢ etdi. Turqut Özal da öz ürək 
sözlərini dilə gətirdi. 
Prezidentlər  Ankaranın  sənaye  və  iĢ  adamları  dərnəyindəki  sərgiyə  də  baxdılar.  Buradan 
çıxaraq sənaye və ticarət mərkəzlərinə getdilər, istehsalın təĢkiliylə maraqlandılar. 
AxĢamüstü  Bəy  öz  iqamətgahında  Ana  Vətən  Partiyasının  sədri  Məsud  Yılmazı,  baĢ  nazirin 
müavini Ərdal Ġnönünü və xarici iĢlər naziri Hikmət Çətini qəbul etdi. (Yeri gəlmiĢkən, bu gün 
xarici iĢlər nazirləri Tofiq Qasımovla Hikmət Çətin Türkiyənin Azərbaycana 250 milyon dollar 
kredit verməsi haqqında müqaviləni imzaladılar). 
Noyabrın  3-ündə  prezidentlər  Ankaradan  təyyarəylə  Kayseriyə  uçdular.  Onları  Süleyman 
Dəmirəl, Türkiyə nazirləri, millət vəkilləri və baĢqa rəsmi Ģəxslər yola saldılar. 40 dəqiqədən 
sonra Kayseri hava limanında endilər. Buradan maĢın karvanı Erciyəz Universitetinə yollandı.  
../../images/Arxiv/1992_1103_Kayseri04.JPG
Polkovnik  Oqtay  Məmmədov  öz  kitabında  yazır: 
"Protokola  görə,  biz  Kayseri  hava  limanında  yerə  enməli,  18  km-lik  məsafəni  qət  edərək 
Kayseri Universitetinə getməli, orada Elçibəyə universitetin fəxri elmlər doktoru adı verilməsi 
ilə əlaqədar təĢkil olunmuĢ tədbirdə iĢtirak etməli idik. […] Bütün bu tədbirin keçirilməsi üçün, 
protokola  görə,  2  saat  vaxt  ayrılmıĢdı.  Bəri  baĢdan  onu  da  qeyd  edim  ki,  təkcə  hava 
limanından  universitetin  binasına  qədər  olan  məsafəni  qət  etməyə  2  saatdan  çox  vaxt  sərf 
etdik. 500.000-ə yaxın əhalisi olan Kayseri Ģəhərində həmin gün Elçibəyi qarĢılamağa Ģəhərin 
əhalisinin sayından 2 dəfə çox adam çıxmıĢdı. Hava limanından universitetin binasına qədər 
olan  bu  18  km-lik  yolda  adam  əlindən  tərpənməyə  imkan  yox  idi.  Demək  olar  ki,  hər  50 
metrdən bir Elçibəyin və rəhmətlik T.Özalın mindiyi maĢın saxlanılır və qurban kəsilirdi. […] 
Onlarla  öküz,  dana,  yüzlərlə  qoyun  qurban  kəsilirdi  Əbülfəz  Elçibəyin  ayaqları  altında"
 
("Elçibəy ilə otuz il", s.57-58). 
Ədalət Məmmədov danıĢır ki, hava limanından universitetə gedilən zaman mən maĢında Vəfa 
Quluzadə və bir türk naziriylə əyləĢmiĢdim. Nazir Vəfa Quluzadəyə danıĢırdı ki, 
Türkiyədə hələ 
heç  bir  dövlət  baĢçısı  bu  cür  təntənəylə,  xalq  sevgisiylə  qarĢılanmayıb.  Yalnız  Ġran  Ģahı 
gələndə, bir də indi yollar bu cür baĢdan-baĢa insanla dolub. Ancaq Ģah gələndə camaatı yola 
çıxmağa məcbur etmiĢdilər, onlar da Ģahı kartof, pomidor, yumurta yağmuruna tutmuĢdular. 
Elçibəyi qarĢılamağasa 7-dən 77-yə hamı sevinclə, ürəyində sevgiylə gəlib!
 
Oqtay Məmmədov bu səfərlə bağlı maraqlı bir fakt da açıqlayır. O bildirir ki,
 bu səfər barədə 
Azərbaycan  xalqına  heç  bir  məlumat  verilmədi.  Elçibəyin  Türkiyə  səfəri  zamanı  çəkilmiĢ  3 
ədəd  videokaset  "radio-televiziya  komitəsinin  arxivində  toz  basaraq  qaldı  və  mənə  məlum 
olduğuna  görə,  sonradan  Babək  Hüseynoğlunun  vaxtında  müəmmalı  Ģəkildə  yoxa  çıxdı. 
1996-cı ildə Azərbaycan televiziyası ilə H.Əliyevin Naxçıvan səfərinə baxırdım. Birdən beynimə 
qəribə bir fikir gəldi. H.Əliyevin bu səfəri Elçibəyin Kayseri səfərinə çox bənzəyirdi. Sadəcə, 
fərq onda idi ki, Bəyin səfəri zamanı hadisələr öz axarı ilə gedir və təbiiliyi ilə, insanlar isə öz 
səmimiyyəti ilə diqqəti cəlb edirdi. Lakin H.Əliyevin Naxçıvan səfərində rejissor əli açıq-aydın 
hiss olunurdu və mənə elə gəldi ki, həddindən artıq güclü imkanlar verilmiĢ bu rejissor 100 
faiz Əbülfəz Elçibəyin Kayseri səfərinin videokasetinə baxıb"
 ("Elçibəy ilə otuz il", s.60). 
Vaxtilə  Turqut  Özal  da  Erciyəz  Universitetində  təhsil  almıĢdı.  Hava  limanından  baĢlayan  bir 

saatlıq  yol  boyu  onları  qarĢılamağa  çıxmıĢ  insanlardan  heç  yan  görünmürdü.  Üstüaçıq 
maĢında  gedən  Əbülfəz  Elçibəylə  Turqut  Özalın  -  türk  dünyasının  iki  böyük  və  əzəmətli 
qardaĢının baĢına uca binalardan minlərcə insan qızılgül ləçəkləri səpirdi.