Evolyusion jarayonning o’rganish metodlari. T. I.: «uch parallel uslubi», morfologik, embriologik va paleontologik usullar, biogeografik va sistematik usul, genetik, molekulyar biologik va immunologik usullar

Folk sistematika. T.I.: utilitarqarashlar, antroposentrikqarashlar, etnoolam, hayotiyshakl, etnoavlod

2. Folk sistematika. Barcha hayvonlar atrofdagi narsalarni yesa bo’ladigan va bo’lmaydigan; o’zinikilar va begonalar; do’stlar va dushmanlar kabi guruhlarga ajratadilar. Odam ongli mavjudot sifatida o’z tarixiy rivojlanishining ilk davrlaridayoq, olamni, shu jumladan tiriklikni, guruhlarga ajratganini taxmin qilish qiyin emas. Atrofdagi olamni, xususan tirik dunyoni tashkil etgan predmetlarni (organizmlarni) guruhlashning eng sodda ko’rinishiga folk sistematika yoki xalqona sistematika deyiladi. Bunga kishilarning atrof muhitdagi tirik organizmlarni ahamiyatiga ko’ra, yoki ma’lum xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratishini kiritish mumkin. Masalan kishilar qadimdan to hozirgacha baliqlar, qushlar, daraxtlar va o’tlarni farqlaydilar. Hozirgi shahar aholisi uchun o’rmon bu “daraxt”lardan tuzilgan, “qushlar” va “hayvon”lar yashaydigan joydir. Talabalik vaqtimda botanikadan dala amaliyoti vaqtida kursdoshlarim ma’lum bir o’simlikni nomini qaysi joyda qanday atashlarini tez-tez surishtirar edilar. Shunday savollarga men “bizda unisini ham, binisini ham, hech qanday atashmaydi, yozda hammasini bir nom bilan “xas” deb atab o’rib tashlashadi” deb javob bergan edim. Folk sistematikaga bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.

Arxaik jamiyat kishilari tiriklikni atroposentrik nuqtai nazardan guruhlarga ajratganlar. Ya’ni ularga inson uchun ahamiyati jihatidan qaraganlar. Shunga mos ravishda dastlabki folk sistematika utilitar xarakterga ega, ya’ni organizmlar yesa bo’ladigan, kiysa bo’ladigan, zararli, zararsiz kabi guruhlarga ajratilgan. Keyinchalik esa o’rganizmlarning xususiyatlari (morfologik, etologik ba boshqalar. Masalan: sayroqi qushlar, sayramaydigan qushlar kabi)dan kelib chiqa boshlagan. Albatta bu klassifikatsiyaning mantig’i hozirgi zamon mantig’iga mos kelmagaydi va shuning uchun ham folk sistematikada ierarxiya unchalik qat’iy emas. Folk sistematikaning turlari lokal, xarakteriga ega. Masalan turkey xalqlarda 3 turdagi xar xil hayvonlar qisqichbaqa, qurbaqa va toshbaqa nomlanishi o’z-o’zidan o’xshash emas albatta. Yoki bo’lmasa: ingliz tilida baliq-fish, meduza-jellyfish va qisqichbaqa-shellfish kabi nomlar bilan atalashini bilasiz. Har bir jamoaning urf-odatlari, xo’jaligi, rivojlanish darajasi ular qo’llaydigan folk sistematikaga ta’sir etadi. Aynan shuning uchun folk sistematikani etnosistematika deb ham atashadi. Etnosistematika etnosga xos xususiyatlarni aks ettiradi, shu jumladan mifologiyani ham. Mifologiyaning bir ko’rishi bo’lgan totemizmni sistemalashtirishni juda ko’p xalqlarda ko’rish mumkin. Masalan qadimgi misrliklar madaniyatida tanasi odam boshi bo’ri yoki tanasi odam boshi ukkiniki bo’lgan mifologik jonzotlarni ko’p uchratish mumkin. Shu kabi misollar deyarli barcha xalqlarda uchraydi.

Qayerda shakllanishidan qat’iy nazar folk sistematikaning bir nechta etno-( folk)taksonlarini farqlash mumkin. Odatda barcha tiriklik ikki katta etnoolamga: o’simliklar va hayvonlarga bo’linganligini ko’rish mumkin. Keyingi etnotakson “hayotiy shakl” bo’lib, o’simliklar orasida daraxtlar, butalar, o’tlar; hayvonlar orasida: sutemizuvchilar (darrandalar), qushlar, gazandalar, ilonlar, baliqlar va chuvalchanglar kabi etnotaksonlar farqlanadi. Undan kichik etnotaksonlar etnoavlod va etnoturlar farqlanadi. Nima bo’lganda ham folk sistematika hozirgi sistematikani yaratishdagi ilk qadam bo’ldi. Lekin unda uslublar va doimiylik bo’lmaganligi tufayli, uni hayvonlar sistematikasining birinchi bosqichi deb atash mumkin emas.

3.