F. H. Zeynalov

VIII.5. Verbal incəsənətin semiotik özəlliyi
Hamı bilir ki, bədii ədəbiyyat söz sənətidir, ancaq ədəbiyyat incəsənətə qarşı qoyulur. Söz sənəti digər incəsənətlərə qarşı qo­yu­lur. Ədəbiyyatda nitq maddi daşıyıcıdır.

Bütün semiotik sistemlərdən insan dili ən kütləvi, adi və ən çox imkan yaradan sistemdir. Ona görə da ədəbiyyat incəsənət olmaq­la ən çox öz maddi substratının maddi əsasını irs kimi qəbul edir. Buradan da ədəbiyyat gündəlik, kütləvi, bəzi cəhətlərinə görə ən yaxın və ucuz incəsənətdir. Rəsm əsərlərindən fərqli olaraq ədə­biyyat çapda öz dəqiqiliyini itirmir, ifa sənətindən fərqli olaraq öz yaradıcısına yadlaşır. Bədii mətnin tam dərki mətnin nə müəllif, nə də aktyor oxunuşundan asılı deyil, o, fakültativ də ola bilər. Yazıya qədər şifahi formada olan ədəbiyyat sonralar kitab çapı ilə bağlı yazılı mətn şəklini alıb.

İntellektual-bədii və sintaqmatik başadüşmədə dil ilkin kö­məkçi rol oynayır. Müəllif sözlərdən bir mətn yaradır. Lakin bu quraşdırılan mətni danışan və dinləyən başa düşürlər. Ancaq istə­nilən dillərdə metanomik, metaforik, funksiyalara görə keçid, daralma və genişlənmə mümkündür. Bu uzual bədiilik gündəlik həyatda mövcuddur, onlar insanların şüuruna təsir edir və həyatda yaranan yeni söz və ifadələrin əmələ gəlməsinə kömək edir.

Dilin sözdüzəltmə sistemi, onun semantik modelləri kimi fərdin neologizmlərini başa düşməyə imkan verir.

Nəqlin sintaqmatik əsasında dilin sintaktik modelləri durur. Danışan nəql edir və nəql ediləni başa düşür. Bədii hekayənin başa düşülməsi asan olur, danışanın/dinləyənin/dil daşıyıcısının səriştəsindən asılı olur.

Ədəbiyyat məişətdə “nəqletmə” təcrübəsindən yaxındır. Ədə­biyyatdan fərqli olaraq heç bir incəsənətdə incəsənətlə onun həyatı arasında maddi yaxınlıq yoxdur. Misal üçün, peşəkar rəqqasın, mü­ğənninin, skulptorun, kinematoqrafın həyatına baxmaq kifayətdir. Digər tərəfdən, rəqs, mahnı oxumaq, naxış vurmaqla insan yaxın və qohumları ilə necə ünsiyyətə girə bilər.

Deməli, danışıq vərdişi ədəbiyyatın adekvat qavranılmasını hazırlayır, onun mürəkkəb işarə və kombinasıyaları dildən düzəlir, onlar dil semantikasından kənara çıxır. Ilkin verbal semiotika olmaqla dil, təbii, daha mürəkkəb semiotik incəsənətə malik olmaq üçün propedevtika rolunda çıxış edir.

Ona görə də ədəbiyyat ən təbii, ən yeni söz sənətidir.

Ədəbiyyat dəgər incəsənət növlərindən fərqli olaraq öz yaradıcılıq dövrünü daha yaxşı canlandırır. Ədəbi “portretdə” döv­rün obyektiv və rasional təsvir olunan dünya üzərində refleksiyası böyükdür. Ancaq hissi qavramada həyatı görmə baxımdan təsvir polotnosuna uduzur, dəqiqlik və hissi baxımdan musiqidən geri qalır. Özü də epik nəsrdə lirik poeziyaya nisbətən informativlik və obyektivlik daha yüksəkdir. Ancaq bədii nəsrdən (memuar, tarixi, dokumentarlıq baxımdan) çox aşağıdır. Ədəbiyyatın mürəkkəb işarələri başqa incəsənətlərdə işarə – obrazlardan az ikonikdir. Bədii obrazlar (fərdi müəllif tropları, personajlar, peyzajlar, qəhrə­manların qarşısında təsvir səhnələri, düşüncələr, lirik ricətlər və s.) ikonikdir. Ancaq onlar sözlə , yəni işarə-simvolla yaradılır. Onlar o biri incəsənət əsərlərinə nisbətən daha çox intellektə yönəlib.

Ədəbiyyatda 3 əsas semiotik sistem var: lirika, epos və dram. Onlar öz semantik və struktur imkanları ilə səciyyələnir. Sözlü incə­sənət üçün həm mənaca, həm də strukturca bədii danışığın 2 növ oppozisiyasını fərqləndirirlər: şeir və proza. Onlar da lirik, epik və dramatik olmaqla 3 yerə bölünür. Bu oppozisiyalar bədii söz semiotikasının iki əsas sinfini müəyyən edir. Lakin onların sərhədləri şəffaf və hərəkidir. Janrların içəri­sindəki növlər də müxtəlifdir. Deməli, bədii əsərin təşkil növləri çox rəngarəngdir. Janrdan, üslub və quruluşdan asılı olaraq əsərlərin bölgüsü əsasında bədii mətnin növlərinin siyahısını düzəltmək olar.

Bu təsnifdə əsas istiqamətlər bunlardır: 1) növləri (epos, lirika və dram), janrlar (dramda tragediya, komediya, vodevil, fars, buf­fonada və s.), bədii əsərlərin növləri (hekayənin növü, novella, kiçik hekayə (short story), yumoristik hekayə); 2) şeir və nəsr, keçid for­maları ilə (şeirdə ölçü, strofika, ritmin olması və olmaması, ritmin vasitələri); 3) həcmin genişlənməsi vasitələri, bu da konflikt, intriqa, fabula, süjet, əlavə edilən novella, lirik və başqa ricətlər, kompozisiya növlərindəndir. Bunlar janrdan (məsələn, psixoloji və ya detektiv roman), həmçinin bədii məktəbdən və istiqamətdən asalıdır. Müəllif buna əsaslanıraq, kompozisiyanı qurur; 4) bədii istiqamət və narrasiya üslubu (klassizm, barokko, sentimentalizm, simvolizm və s.); 5) nəqlin tipi (lirik, proza, vasitəsiz nitq, obyektiv müşahidəçi baxımından, hekayə, 1-ci və ya 3-cü şəxs adından nəql. Semiotik baxımdan bunların hamısı əsərlərin təşkili ilə səciy­yələnir).

Yazmağa başlayan müəllif növü seçir (roman və ya pyes), janr və növü (tarixi roman, macəra və ya ailə romanı, prozaik və ya şeirdə, məktub və ya gündəlik, səyahət romanı, hekayə, povest, no­vella, pritça və s.). Aktyor konfliktin mahiyyətini və formasını dü­şünür (atalar və oğullar konflikti, dövlət və insan, nəsə başqa şey), personaj, süjet xətti. Hər dəfə müəllif başqa klasa müraciət edəndə, deməli, o, semiotik səviyyəni dəyişir.

VIII.6. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər
^1. Н.Б.Мечkовская Göstərilən əsəri, s.265.

^2. Ю.С.Маслов. Знаковая теория языка. «Вопросы общего языкознания», Л., 1967, s. 109-112.

^3. Н.Б.Мечkовская Göstərilən əsəri, s. 270.

^4. Yenə orada.

^5. Ю.С.Маслов. Yenə orada.

^6. Н.Б.Мечkовская Göstərilən əsəri, s. 261.

^7. E.Д.Поливанов. Введение в языкознание для востоковедных вузов. Т.1, Л., 1928.

^8. Б.В.Асафьев (Игорь Глебов). Музыкальная форма как процесс. В 2 кн. 2-ое изд. Л., 1971, 354.

^· pa – fransızca rəqsin adıdır

^9. Н.Б.Мечkовская Göstərilən əsəri, s. 305

^10. Yenə orada, s. 307

^11. Т.В.Чeредниченко. Тенденция современной западной музыкальной эстетики. К анализу методологических парадок­сов науки о музыке. М., 1989, s. 19

^12. Ю.М.Лотман. Структура художественного текста. M., 1979, s. 16.

^13. Р.О.Якобсон. Язык и бессознательное. M., 1996, s. 159-160.

^· Opus – iş, əsər, məşğuliyyət, funksiya, vəzifə və s. deməkdir – notda yazılmış orijinal əsər.

^· Nevme (lat. neuma, yunanca pneuma “nəfəs” deməkdir).

^· Mmensura lat. “ölçü” deməkdir.

^· Lat. parts, partis – “hissə”, son dövr lat. partes “səslər” ital. Partitura – “bölünmə, paylanma” deməkdir..

^14. Д.С.Лигачев. Поэзия садов. К семантике садово-парковых стилей. Л., 1982.

^15. Yenə orada, s. 121-123

^16. Э.Сепир. Избранные труды по языкознанию и културологии. М., 1993.

IX. Dil işarələrinin sintaksisi

IX.1. Ümumi qeydlər

Biz irəlidə dəfələrlə qeyd etmişik ki, dilin sistemliliyini təmin edən amillərdən biri də onun elementlər toplusu olması və bu elementlərin paradiqmatik və sintaqmatik əlaqəyə girə bilməsidir. Amerikan dilçiliyi bu əaqəyə girməni ümumi distribusiya adı altın­da ümumiləşdirir. Onlar dil işarəsinin mümkün mövqelərdə işlənməsini onun distribusiyası adlandırırlar.¹ Məsələn, ingilis və alman dilində /η/ fonemi söz başında gələ bilmir. Eyni şeyi Azər­baycan dilində /ı / və / ђ / fonemləri barəsində də demək olar. Onlar da sözbaşında gələ bilmir. Bunları məhdud distribusiyalı fonemlər adlandırırlar. Bundan fərqli olaraq /p/ və /t/ fonemlərinin distri­bu­si­ya­sında heç bir məhdudiyyət yoxdur. Bunlar fonoloji səviyyədə olan birləşmə qaydalarıdır. Eyni sözləri dilin başqa səviyyələrinin vahidləri barədə də demək olar.

Bu fəsildə biz müxtəlif səviyyədə dil işarələrinin sintak­si­sin­dən danışacağıq. Ancaq dil işarələrinin bu xüsusiyyətlərindən da­nış­mazdan öncə dilin iki mühüm əlaqələri haqqında söhbət açaq. Bun­lar­dan biri dilin sistemini səciyyələndirir , ona görə də onu para­diqmatik əlaqələr oxu adlandırırlar. İkincisi isə dilin struktur əla­qə­lə­rini əhatə edir, ona görə də bu əlaqələri sintaqmatik ox kimi səciy­yə­ləndirirlər.

IX.2. Paradiqmatik və sintaqmatik əlaqələr

Paradiqmatik əlaqələr o zaman olur ki, dil işarələri bir-birinin yerində işlənə bilsin. Başqa sözlə, eyni klassdan olan sözlər asan­lıqla bir-birinin yerində işlənə bilir. Bu zaman semantik səviyyədə kiçik dəyişiklik nəzərə çarpır. Ancaq bütövlükdə paradiqmatik aidilik qalır. Məsələn,

1./Dünən mən dostumla rastlaşdım//; /Bu gün mən dostumla rastlaşdım//

2./Dünən mən rəfiqəmlə rastlaşdım//; /Bu gün mən qonşumuzla rastlaşdım//

3./Dünən mən dostumla görüşdüm//; /Dünən mən dostumla vidalaşdım//

4./Dünən mən dostumla göüşdüm//; /Dünən o, dostu ilə görüşdü// və s.

Bu nümunələrdə hər sətirdə qara şriflərlə verilmiş leksemləri bir-birilə əvəz etsək, paradiqmatik münasibətin nə olduğunu aydın görə bilərik. Paradiqmatik münasibət danışıq aktında bilavasitə işlənmiş dil vahidilə işlənməmiş, lakin hər an o yerdə gələ bilən vahidin qarşılıqlı əlaqəsidir. E.Koseriu (1921-2002) demişkən, paradiqmatik ox elə bir xəttdir ki, “sintaqmatik oxa şaquli olaraq onun boyunca sürüşür və hər bir “mövqedə” birinin seçimi olur... ya x, ya da y və ya x-dirsə, onda y olmaz və əksinə, çünki burada söhbət “hazırdakı” (“seçilmiş”) vahidlə dil vahidlərinin eyni siniflərinin başqa, “olma­yan” (“seçilməyən”) və ya bir-birini istisna edən elementləri ara­sın­dakı münasibətlərdən gedir.”³ Hər səviyyədə siniflərə bölün­mək paradiqmatik münasibətlər vasitəsilə mümkün olur. Deməli, paradiq­matik oxda ünsiyyət elementləri bir-birini əvəzetmə prin­sipi­nə əsaslanır. Paradiqmatik oxun elementləri şaquli olmaqla sintaq­matik oxda əvəzetmə prinsipinə əsaslanır.

Başqa mədəni işarələrdə də paradiqmatik əlaqələrə rast gəlirik. Məsələn, azərbaycanlıların günorta yeməyinin paradiqmini belə göstərə bilərik:
Birinci yeməklərin sistemi

Quru yeməklər: salat

göyərti

pendir

tutma

çörək
Duru yeməklər: şorba

(ət, toyuq, göyərti, düyü, vermişel və s.)

borş

buğlama

ovdux

piti

bozbaş və s.

İkinci yeməklər sistemi:

şişlik

lülə-kabab

tava-kabab

basdırma

balıq-kabab

Çərəz qidaları: su

şərab

şirə

meyvə

çay və ya qəhvə
Struktur baxımdan bu ardıcıllıq çox vacibdir. Ola bilər ki, bu ardicillığa tam əməl olunmasın. Ancaq cəmiyyətdə bu sistem bu və ya digər dərəcədə gözlənilir.

Dil sisteminin müxtəlif səviyyələrində paradiqmatik müna­sibətlərini aşağıdakı kimi açıb göstərə bilərik:

IX.3. Müxtəlif səviyyələrdə paradiqmatik

və sintaqmatik əlaqələr

Fonoloji səviyədə paradiqmatik münasibətlərdən danışanda aydındır ki, söhbət, yuxarıda deyildiyi kimi, işarələrin işarəsi olan fonemlərdən getdiyi üçün onlar arasındakı qarşılaşmalara söykənən fonem sistemindən gedə bilər.

Azərbaycan dilində birhecalı sözlərdə samit(istənilən samit) +sait +samit (yalnız / / ), yəni KVK modeli üzrə 9 saitdən yalnız aşağıdakı qarşılaşmalar mümkündür:

K+a+K, K+e+K, K+i+K, K+ı+K, K+o+K, K+ö+K, K+ü+K, K+ə+K, K+u+K
/ba/ – /be/ – /pi/ ---- /bo/ --- ----- ----- /bu/
/ga/ ---- --- /gı/ – /go/ --- ---- /gə/ – /gu/

/da/ – /de/ – /di/ – /dı/ ---- /dö/ – /dü/ ---- /du/

/ja/ ----. ---- ---- --- – ---- ---- ---- ----

/ta/ – /te/ – /ti/ ---- --- ---- ---- ---- /tu/

/ma/ ----- ---- /mı/ ---- --- ---- ---- ----

/ka/ – /ke/ – /ki/ ---- ---- ---- ---- ----- -----

/fa/ ---- ---- /fı/ ---- ---- ---- ------ -----

/a/ – /e/ – /i/ – /ı/ ---- ---- ----- ------ ----

--- /le/ ---- --- /lo/ ---- ---- ----- ---

---- ---- ---- --- --- ---- ---- /nə/ – /nu/

Beləliklə, birhecalı sözlərdə dilimizin saitlərinin bir-birini əvəz etməsi çox məhduddur. Nəzəri cəhətdən bir fonemin digərinin yerində gəlməsi təkcə fonoloji deyil, həm də morfoloji, leksik və sinaktik məhdudiyyətlərlə bağlıdır. Dilimizdə bütün fonemlərin ikili (binar) və üç və daha çox qarşılaşmalarda iştirakını dərindən tədqiq etməklə paradiqmatik əlaqələrin əsl mənzərəsini açıb göstərə bilərik. Burada isə üçfonemli təkhecalı sözlərimizdə əvvəldə mümkün samitlərin, sonda isə yalnız // samitinin işləndiyi cəmi 36 birləşmə mümkündür. Onlardan da üçdə biri ortada /a/ saitinin işləndiyi sözlərdir. Ən az reallaşma /j/ və /n/ samitlərilə başlayan sözlərdə müşahidə olunur: müvafiq olaraq bir və iki sözdə işlənir. 3 sözdə işlənmə /m/, /f/ , /k/ və /l/ samitlərinin, 4 sözdə // və /t/, beş sözdə /b/ və /g/, 7 sözdə isə /d/ samitinin payına düşür.

Şübhə yoxdur ki, iki və daha artıq hecalı sözlər tətqiqata cəlb olunsa, fonemlər arasında paradiqmatik münasibətlərin daha zəngin şəbəkəsinə rast gələrik.

Dil işarələrinin üfüqi oxda əlaqələri yanaşı gəlmə, yəni sintaqmatik prinsipə əsaslanır.Burada biz ilk növbədə işarələrin düzxəttliliyi prinspini qeyd etməliyik. Bu prinsipə görə iki müxtəlif dil işarəsi eyni zamanda və eyni yerdə gələ bilməz. Burada qon­şu­luqda işlənmə qaydaları müəyyən edilir. Fonoloj səviyyədə burada da ciddi maneələr ortalığa çıxır. Hər bir fonemin yerdə qalan digər fonemlərin hamısı ilə birləşmə yaratması qeyri-mümkündür. Biz ixtiyari olaraq üç fonem götürüb onlardan heç birinin təkrar olun­maması şərtilə söz düzəltsək, onda onların nəzəri baxımdan sayı belə olacaq: 1.2.3=6. Deməli, /d/, /e/ və /n/ fonemlərini götürsək, onda nəzəri cəhətdən 6 birhecalı söz düzəldə bilərik: /den/, /ned/, /end/, /nde/, /dne/, /edn/. Bunlardan yalnız 3 –ü dilimzin fonem düzümünə uyğun gəlir: /den/, /ned/, /end/. O biri üçü isə bizim dilimizə xas olmayan birləşmə olduğundan onlardan danışmağa dəyməz. Ancaq /den/, /ned/ və /end/ kimi birləşmələrə də dilimizdə rast gəlmirik. Düzdür, bizim dilimizdə /dendrari/ sözü vardır. O biri iki birləşməyə heç alınma sözlərdə də rast gəlmək olmur. Buradan belə nəticə çıxarda bilərik ki, bu cür birləşmələr Azərbaycan dilinin fonotaktik qaydalarına uyğun gəlmir.

Deməli, sintaqmatik oxda müəyyən məhdudiyyətlər daim özü­nü büruzə verir. Özü də birləşmələrin müəyyənləşməsi müxtəlif səviy­yəli dil vahidlərində müxtəlif cür olacaqdır. Məsələn, morfem qovuşuğunda /+g/ mümkündür. Müq.et: /da+gın/, /dzo+gun/ v s. Ancaq /g+/ mümkün deyildir. /Agşin/ yazilsa da, bu sözdə /k+/ tələf­füz olunur.

Morfoloji səviyyədə paradiqmatik münasibətləri ayırd etmək üçün /əmək/ morfemini götürək və ondan şəkilçilər vasitəsilə dü­zələn sözlərə nəzər salaq: /əmək+dar/, /əmək+daş/, /əmək+li/, Bu lek­semlərin hər birində kökə əlavə edilən şəkilçi bir-birini eyni mövqedə əvəz etməklə yeni leksemlər yaradır. /-dar/ və /-daş/ şəkilçiləri sözdüzəldici şəkilçilər olmaqla eyni söz kökünə əlavə edilir və yeni sözlər yaradır. /Əməkli/ sözündə isə /-li/ şəkilçisi dördvariantlı şəkilçidən biri (/-lı,-li,-lu, -lü/) olmaqla kök saitinin tələbilə burada incə saitli şəkilçinin seçimi olub. O biri şəkilçilər isə fonetik mövqeyin tələbilə burada istisna edilir. Biz /əməkçi/ sözünü də düzəldə bilərik. /Əməkli və /əməkçi/ sözləri bir-birinə yaxın mənaları ifadə edirlər. Lakin birinci əmək fəaliyyətinin nəticəsi olaraq təqaüdçünü, ikincisi isə hazırda əmək fəaliyyətində olan şəxsi bildirir. /Əmək/ sözünə sinonim olan /iş/ sözü üzərində bu əməliyyatı bir haldan başqa digər hallarda aparmaq olmaz, yəni biz /iş+çi/ deyə bildiyimiz halda, /iş+li/, /iş+dar/, /iş+daş/ işlədə bil­mərik. Hər halda çağdaş Azərbaycan dilində bu cür sözlərə rast gəl­mək olmur. Ancaq /iş/ və /əmək/ morfemləri sərbəst⁴ olmaqla eyni klassa aiddir və onlar /zəhmət/ də daxil olmaqla mikroklass ya­ra­dırlar. Ancaq /zəhmət+dar/, /zəhmət+daş/, /zəhmət+li/ demək ol­mur. Bu morfemlə biz yalnız /zəhmət+keş/ sözünü /-keş/ şə­kil­çisilə işlədə bilərik. Göründüyü kimi, sərbəst və şəkilçi morfem­lər para­diqmatik oxda qarşılaşma münasibətlərində olsalar da, onların sintaq­matik oxda bir-birini asanlıqla əvəz etməsi həmişə mümkün deyildir. Morfoloji səviyyədə sintaqmatik məhdudiyyətlər artıq dilin hazırkı səviyyəsilə deyil, sözün etimologiyası, yəni hansı dildən alınması və sinharmonik modelilə şərtlənir.

Beləliklə, dilin morfem sistemində ən kiçik ikitərəfli dil işa­rələri sərbəst və asılı və ya şəkilçi morfemlər klasslarda birlə­şə­rək eks­ponent və semantik baxımdan qarşılaşmalar yaradır. Bu işa­rə­lə­rin sintaqmatik oxda bir-birinin yerində gəlməsi müəyyən məhdudiyyətlərlə bağlıdır.

IX.4. Dil işarələrinin ikitərəfliliyi (bilaterallığı)
Biz yuxarıda işarələrin mühüm əlamətləri kimi, onların ikitərəfliliyini (bilaterallığını) da qeyd etmişdik. Dilin morfemləri və leksemləri ikitərəfli işarə olduqları üçün müvafiq olaraq hər iki tərəfdə forma və substansiyanı fərqləndirmək lazım gəlir. Aşağıdakı sxem bu ikitərəfililiyi aydın göstərir:
forma

İşarələyən -----------

substansiya

forma

İşarələnən ------------

substansiya

Semiotik sistemdə işarələyənin substansiyası insanın tələffüz etdiyi səs ardıcıllığıdır, işarələnənin substansiyası isə dərk etdiyimz dünyanın bir parçasıdır. İşarələyənin və işarələnənin formasına gə­lincə isə deməliyik ki, birincidə bu, fonoloji, morfoloji və sintaktik münasibətlərdir, işarələnəndə isə bu, məzmunun formasıdır, yəni dün­yanın leksik mənzərəsidir, o, dünya reallığının maddi təşki­lindən ibarətdir.

Leksik səviyyədə söz sahələrinin klassları onların para­diqmtik, semantik həmrəylik prinsipi əsasında bir-birinin yanında gələ bilməsi onların sintaqmatik əlaqələrini göstərir. Məsələn:

Zaman bildirən Məkan bildirən Tamamlıq Xəbər

/dünən/ /Bakıda/ /səni/ /gördüm//

/bu gün/ /qatarda/ /kitab/ /oxuyurdum//

/srağagün/ /küçədə/ /adam/ /gözləyirdim//

/səhər/ /universitetdə/ /müəllimi/ /tapmadım//

/axşam/ /kinoda/ /xalamla/ /rastlaşdım//

və s.
Burada leksemlər öz sahələri üzrə klasslara ayrılmaqla paradiqmatik münasibətlərdə olduğu kimi, həmin klassların hər bir üzvü semantik həmrəylik prinsipinə görə bir-birinin dalınca düzülərək sintaqmatk əlaqələri bildirir. Sintaqmatik həmrəylik isə leksemlərin yanaşı işlənməsini şərtləndirən əlamətdir. Məsələn, /bu gün qatarda kosmosa uçurdum// strukturunda semantik həmrəylik pozulub, çünki kosmosa qatarla yox, kosmik gəmi ilə uçmaq olar.

Sintaktik səviyyədə paradiqmatik münasibətləri biz cümlə modellərində və tiplərində görürük. Məsələn:

/M+X/ (O, gəlir)

/M+T+X/ ( O, kitab oxuyur)

/Z+M+T+X/ (Dünən mən səni gördüm) və s.

Sintaqmatik əlaqə isə cümləyə girən leksemlərin semantik həmrəyliyi və formal əlaqələr(uzlaşma, idarə və yanaşma) əsasında birləşərək müəyyən linqvstik struktur əmələ gətirməsində özünü büruzə verir. Müq.et: /Dünənki iclas heç xoşuma gəlmədi//(semantik həmrəylik, yanaşma və uzlaşma).

Yuxarıdakı işarələyən və işarələnən sxemi dildə ünsiyyətin həqiqi üzvlənməsini real əks etdirir. İfadə substansiyaları arasında deyilən səslər, yazıda qara və ağ şriftlə yazılanlar, polotnoda xətlər və cizgilər, kinofilmdə fotoqramların düzümü, telekanalda işıqlı xətlər buna misal ola bilər. Forma isə dildə sistemlərin təhlili, hekayələr sistemi, intibah dövründə ikonologiya, teatrda, filmdə və reklamda obrazların müxtəlif növləri ola bilər.

Süni işarələr sistemində, o cümlədən yol hərəkətini tənzim­ləyən işıqforda, səviyyələr arasında münasibət birin-birə şəklindədir. /yaşıl/ “get”, /qırmızı/ isə “dayan” deməkdir. Dildə isə bir siqnifikant həm siqnifikant, həm də siqnifikat və ya əksinə ola bilir. Məsələn, müdriklik yaşlı olmaqla, ağ saçla, səsin tembrilə və köhnə dəbdə geyinməklə ifadə oluna bilər. Bu da işarənin çoxmənalılığına əsas­la­nır. /Dağ/ nəinki yüksək təpəliyi, həm də məcazi mənada /Sinəmə dağ çəkdin// frazemində⁵ və /yağı dağ etmək/ ifadəsində eyni siq­nifikatla ifadə olunsa da, siqnifikantları fərqlidir. Sülhün rəmzi olan göyərçin kağız üzərində çəkilmiş quş şəklilə və ya canlı göyərçinlə bildirilə bilər. Söhbətin davam etdirilməsini sözlə (/davam edin/) və ya mimika və jestlə bildirmək olar. Cümlənin sonunda səs tonunun düşməsi həm müəyyən məlumatı, həm də dinləyənin xətrinə dəymək kimi ifadə oluna bilər. Məktub həm sevgi, həm də nəzakət mənasını verə bilər.

Göründüyü kimi, ifadə planı ilə məna planı arasında çox mürəkkəb əlaqələr mövcuddur.

Dil işarələrinin bu aspektindən danışanda bir məsələni də burada qeyd etmək yerinə düşərdi. Bu da dil işarələrinin ikitə­rəfliliyilə bağlıdır. Bu məsələdə bir az qaranlıq məqamlar var. Məsələ burasındadır ki, dilin sözləri F.de Sössürdən bu yana ikitərəfli işarə kimi göstərilir. Əgər /at/ sözünün denotatı onun signifi­ka­tı­dır­sa, /a+t/ isə onun ya yazılı, ya da şifahi signifikantırsa, onda belə çıxır ki, işarənin özü fiksiyadır, bizim uydurmamızdır. Belədə işarənin özü yox, onun tərəfləri barədə danışmaq olar. Bu barədə baş sındırmağa dəyər. İstər yazıda, istərsə də tələffüzdə /a+t/ söz­dürsə və söz də işarədirsə, onda bu işarənin ikitərəfliyi şübhə altında qalır. Hər halda elmin hazırkı səviyyəsində bu məsələni tam çözmək mümkün deyildir. Digər tərəfdən, F.de Sössür israr edir ki, işarənin maddi tərəfinin nədən ibarət olması onun mahiyyətinə xələl gətirmir.⁶ Bununla bağlı o, şahmat oyununu misal gətirərək yazır ki, oyunun hazırkı vəziyyətini başa düşmək üçün fiqurların nədən hazırlanmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bu müqayisə dil üçün qüsurludur. Dil işarələrinin substansiyası ancaq səslərdən (yazıda isə qrafemlərdən) ibarət ola bilər. Yazılı ünsiyyət ikinci olduğundan onu nəzərə almamaq olar. Canlı ünsiyyət isə tələffüz olunan və eşidilə bilən səslər vasitəsilə mümkündür. Məhz buna görə bu məsələdə F.de Sössürlə razılaşmaq olmur.

Morfoloji səviyyədə sintaqmatik münasibətlər morfemlərin bir-brinin yanında gələ bilməsinin müəyyənləşməsi deməkdir. Bu­ra­da Azərbaycan dili baxımından nəzərə çarpan qanunauyğunluq on­dan ibarətdir ki, şəkilçi morfem kök morfemdən qabaq gələ bilməz. Eyni zamanda şəklçi morfem vurğunu öz üzərinə çəkir. Ancaq inkar şəkilçiləri vurğunu özündən əvvəlki hecanın üzərinə atır.

Məs.: /şək`il /, ancaq /şəkil+`çi/; /gün/, /gün+`ey/, /güney+`li/

/(o) gəl`ir//; /(o) ```gəl+m+ir//; /mən alı`ram//, ancaq /mən ```almıram// və s.

İfadənin substansiyası eyni olsa da, onun forması başqa cür üzvləndiyi üçün müxtəlif funksiya daşıya bilər. Azərbaycan dilində /turac/ və /tıxac/ leksemləri morfoloji cəhətdən müxtəlif cür təşkil olunub. Birinci halda biz birmorfemli leksemdən danışa bilərik. Çünki quş adı olaraq bu leksemin daxilən morfemlərə üzvlənməsi qeyri-mümkündür. Ancaq ikinci halda biz bu leksemi iki morfemə bölə bilərik: /tıxa +c/. Axırıncıda /d=/ seqmenti həm fonem, həm mofemdir, özü də yeni söz yaradan şəkilçi morfemdir. Bu morfemin bir özəlliyi də ondadır ki, o yalnız bircə bu sözdə işlənir, ona görə də ona təkvalentli morfem deyilir.⁷

Sintaqmatik oxda öz birləşmə qabiliyyətinə görə iki və daha artıq valentli morfemlər də fərqləndirirlər. İkivalentli morfemlər elə morfemlərdir ki, onlar ən azı iki leksemdə iştirak edir. Məsələn, /-sal/ şəkilçisinə həm /qum+sal/, həm də son zamanlarda /rəqəm+sal/ sözlərində təsadüf olunur. Ancaq /-daş/ şəkilçisinə /vətən+daş/, /əmək+daş/, /silah+daş/, /sirr+daş/, /yol+daş/ və s. leksemlərinin düzəlməsində iştirak etdiyi üçün bu morfem çoxvalentlidir.

IX.5. Dil işarələrinin bölünməzliyi (diskretliyi)

və ixtiyariliyi

Dil işarələrinin öz səviyyələrində bölünməzliyi və ya diskret­liyi də sintaqmatik və paradiqmatik əlaqələrin birgə fəaliy­yətinin nə­ticə­sidir. Yuxarıda verdiyimiz /turac/ və /tıxac/ leksemlərinin hər iki­si leksik səviyyə baxımından bölünməzdir. Ancaq morfem sə­viy­yəsində onları təhlil etsək , görərik ki, quş mənasını bildirən /tu­rac/ bölünməzdir, bütövdür, hərcənd ki, onun substansiyası /tı­xac/-da olduğu kimi eyni səslə ifadə olunub: / d=/. Birinci misalda bu samit bütöv sözün ayrılmaz hissəsidir. Bu təhlil göstərir ki, dilin leksem və morfem, habelə yuxarı səviyyələrində də substansional tərəf eyni olsa da, onun struktur təşkili müxtəlifdir. Eyni sözləri dillərin müxtəlifliyini şərtləndirən amillərə də şamil edə bilərik. / d=/ bir yerdə müstəqil fonem kimi çıxış edir. Digər yerdə isə öz müs­təqilliyini qorumaqla morfemin tərkib hissəsi olaraq söz və forma fərqləndirmə funksiyasını saxlayır. Bunda Şerba–Zinder məktəbi­nin fonem avtonomluğu nəzəriyyəsinin əsl mahiyyəti özünü göstərir.

Paradiqmatik və sintaqmatik əlaqələri nümayiş etdirən əla­mət­lərdən biri də dil işarələrinin ixtiyariliyidir (arbitrerliyidir). İxti­yarilik işarələyənlə işarələnin birbaşa əlaqədə olmamsı deməkdir. Biz Azərbaycan dilində /öküz/ sözü ilə bildirdiyimiz heyvanı niyə belə adlandırdığımızı bu dilin bugünkü vəziyyətindən çıxış edərək izah edə bilmərik. Əslində ingilislərin /ks/ və almanların /oks/ adlan­dırdığı bu heyvanın adında bizim sözümüzə oxşar elementlər var: /o-ö-k-k`-s-ü-z/. Bu sözün eyni kökdən olduğunu biz güman edə bilərik. Lakin məsələnin həqiqətən belə olduğunu ciddi diaxronik tədqiqatlardan sonra söyləmək olar. Belə təsadüfi yaxınlıq bizə əsas vermir deyək ki, german dillərindən olan alman və ingilis dilləri türk dillərindən olan Azərbaycan dililə qohumdur. İşarələyənlə işarələnən arasında birbaşa əlaqə olsaydı, onda gərək bütün denotatlar dillərin hamısında eyni cür səslənəydi. Bunun heç də belə olmadığı hamıya bəllidir. İngilis /tree/, alman /Baum/, rus /дерево/ adlandırdıqlarını azərbaycanlılar /ağac/ adlandırırlar. Denotat eyni olsa da, hər dildə adlandırma müxtəlifdir.

İxtiyarilikdən kənara çıxan hallar isə bütün dillərdə mövcud­dur. Buraya yamsılamalar və mürəkkəb sözlər aiddir. İngilis itin hürməsini /haw-haw/, alman /haw-haw/, rus / гав-гав/, biz isə /ham-ham/ kimi ifadə edirik. Göründüyü kimi, referens oxşar və ya ey­nidir. Bu cür mənzərəni biz mürəkkəb sözlərdə də görürük. Almanın /Staubsauger/ adlandırdğı söz onu əmələ gətirən tərkib hissələrin mənalarının cəmidir. Bu söz rus dilinə /пылесос/, bizim dilimizə isə /tozsoran/ kimi tərcümə olunub və hər üç dildə mürək­kəb sözün tərkib hissələrinin mənaları saxlanılıb. Belə izomorfizm konstruksiyalara sintaktik səviyyədə də rast gəlmək olur. Aşağıdakı cümlələri müqayisə edək:

Ing.d. /The old man who lives there has gone to his son`s house//

Alm.d. /Der alte Mann, der dort wohnt, ist in sein Sohn`s Haus gegangen//

Rus d. /Старый мужчина, который живет там, пошел в дом своего сына//

Bu üç dildə verilmiş konstruksiyaların necə oxşar olduğunun ilk baxışdan şahidi oluruq. Ancaq Azərbaycan dilində tamam fərqli strukturla qarşılaşırıq. Müq.et:

/Orada yaşayan qoca kişi oğlunun evinə getdi//

Hər üç dildən fərqli olaraq Azərbaycan dilində məkan anlayışı feli sifətlə birləşmiş ismi qrupla ifadə olunub. Xəbər tərkibi isə üçüncü növ təyini söz birləşməsilə ifadə olunub.

Bu təhlil bir daha göstərir ki, müxtəlif dillərdə işarələyənlə işarələnən arasında birbaşa bağlılıq yoxdur, yəni dil işarələri əksər hallarda ixtiyaridir.