25
layiq yüksək mənəviyyata malik insan olmaqlarından, mart
faciəsinin bu günahsız şəxslərə gətirdiyi müsibətlərdən
bəhs edir. Müəllif valideyinləri erməni quldurları tərəfindən
qətlə
yetirilmiş, evləri talanmış Əhməd və Qumrunu “Böyük
pəncərələri
qara kömürlərə dönmüş, altun divarları
matəmlərə bürünmüş, “əti tökülmüş baş skletinə bənzəyən
möhtəşəm” İsmailiyyə binasının önündə dilənçi vəziyyətində
qarşılaşdırır. Faciə və məhrumiyyətlərin məngənəsində
tanınmamış
hala düşmüş, “Yaralıyam, şikəstəm, Şamaxı
əsiriyəm” – yalvarışlarından bir-birini çətinliklə tanıyan iki
sevgili görüşlərinə sevinsələr də bir-birini qucaqlamırlar, daha
doğrusu qucaqlaya bilmirlər. Çünki erməni barbarları onların
qolunu kəsmişdi. Hekayə vəhşiliyə, barbarlığa, qəddarlığa qarşı
oxucu qəzəbini, nifrətini ovxarlamaqla yanaşı, haqqa, ədalətə
rəğbət hissi aşılayır.
Mətni bu günədək əldə edilməsə də,
afişa və qəzet
məlumatlarından aydın olur ki,
Cəfər Cabbarlının “Bakı
müharibəsi” adlı 5 pərdəli, 7 şəkilli dram əsərinin ilk pərdələri
mart faciəsində Bakıda törədilən ağlasığmaz dəhşətlərdən bəhs
edir. “Bəsirət” qəzetinin 13 sentyabr 1919-cu il tarixli 246-cı
sayında bu səhnə əsəri haqqında yığcam bir elanda yazılırdı:
“Azərbaycan Dövlət Teatrosunda zilhüccənin 20-si, sentyabrın
16-da Bakı türk səhnəsi aktyorlarının iştirakı ilə artist Abbas
Mirzə Şərifzadənin təhti-idarəsində Azərbaycanımızın paytaxtı
Bakı şəhərində mart hadiseyi-ələmiyyəssindən sonra düşmənlər
əlində qalıb, sonralar qəhrəman türk ordusu tərəfindən
mühasirə edilib, xilasının 1 illiyi münasibətilə gənc şair və
mühərrirlərimizdən Cəfər Cabbarzadənin yeni yazmış olduğu
“Bakı müharibəsi” draması mövqeyi tamaşaya qoyulacaqdır.
Həmin faciədə Bakı şəhərində mart hadiseyi-ələmiyyəsindən
sonra müsəlmanlara edilən zülm göstəriləcəkdir”.
26
II müəllim: Digər bir anonsda maskalanmış, hiyləgər Stepan
Şaumyanın və digər ermənilərin əsl iç üzünü açan obrazlarının
“Bakı müharibəsi” ndə müəllifin peşəkarlıqla yaratdığı bildirilir.
Cəfər Cabbarlının yaxın dostu, tələbə yoldaşı Cümhurriyyət
dövründə parlamentdə iş yoldaşı Mirzə Bala Məmmədzadənin
də (1898-1959) yaradıcılığında mart qırğınları xüsusi yer tutur.
O da özünün “Bakı uğrunda müharibə” faciəsinin ilk pərdələrini
dostu Cəfər Cabbarlı kimi mart soyqırımına həsr etmişdir. Məhz
Mirzə Bala Məmmədzadə Bakı faciəsini ilk dəfə öz adı ilə qətli-
am, yəni ümumin qətli, soyqırımı adlandırmış, caniləri adbaad
göstərmişdir. O yazırdı: “31 mart 1918-ci sənə. Bu gün...
Bakımızda qanlar axıdılmış, evlər talanmış, ata-babalarımız
şəhid düşmüş, ana-bacılarımız əsir edilmiş. Bu gün Bakı əhli
kəndi yurdunda qətliamə, əsarətə və məhkumiyyətə qalmışdır.
Bu gün Bakının ətrafından axan neft çeşmələri qan çeşmələrinə
mübəddəl olmuşdur. Bu gün Bakı sahilini yuyan Quzğun dəniz
qan dənizinə çevrilmişdir.
Bu
gün şaumyanlar, suxartsyevlər...
oyanmış türk mənliyini... öldürmək üçün daşnak qüvvələrinə
mürüciətən unudulmayacaq qanlı günlər vücudə gətirmişdilər”.
Mirzə Bala Məmmədzadə “Açıq söz”, “Gənclər yurdu”,
“Bəsirət”, “İstiqlal”, “Azərbaycan” və başqa jurnal və qəzetlərdə
elmi, publisistik, ədəbi-bədii əsərlərlə mütəmadi çıxış
etmişdir. Onun redaktorluğu ilə ilk sayı 23 iyul 1918-ci ildə
Tiflisdə işıq üzü görən “Gənclər yurdu” jurnalında çap
etdirdiyi “Əksinqilabçılar” hekayəsinin qəhrəmanı Moskva
Darülfünununda oxuyan, bolşevik əqidəli “Azərbaycan türkü
Hüseyin bəydir.
Hüseyin bəyin,
fikrincə, hürriyyət, istiqlal
istəyən” Azərbaycan, Türküstan, Tatarıstan, Krım türk gəncləri
doğurdan da əksinqilabçılardır. Müəllif Hüseyn bəy haqqında
tam təsəvvür yaratmaq üçün şahidi olduğu Bakı
qətli-amından
dəhşətli bir mənzərəni təsvir edir. “Bakı həyəcanlı
günlər
keçirirdi. Şəhər od içində yanırdı. Pulemyot, top, tüfəng,
27
qurşun səsilə paraxodlarının bombardmanı, cəmaətin qışqırığı,
çoluq-çocuğun, qadın-qızların ah-fəryadı məhşəri andırırdı.
Ölən, yanan, qaçan, çığıran, dağıdan, kəsən, kəsilən bir-birinə
qarışmışdı”. Tükürpədici bu müsibətdən təəssüflənməyən
Hüseyn bəy milli qırğının günahsız qurbanlarına xəcalət
çəkmədən yenə “əksinqilabçılar” deyir. Bu tip “obrazovannı”
ları böyük satirik şair Mirzə Ələkbər Sabir hələ XX əsrin
əvvəllərində xalqa dəqiq nişan verirdi:
“Neyləyim, ey vay! Bu urus başdılar,
... Cümləsi kafirlərə yoldşdılar”.
Dostları ilə paylaş: