F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

XIV FƏSİL 
 
İCTİMAİ RƏYİN SOSİOLOGİYASI 
 
1. İctimai rəyin mahiyyəti 
 
İctimai rəy ictimai şüurun elə  təzahürüdür ki, burada böyük sosial qrupların, bütövlükdə xalqın aktual 
hadisələrə münasibəti (yaxud onları qiymətləndirilməsi)  əks olunur. Adətən belə hadisələr ciddi ictimai maraq 
doğuran, ictimai mənafelərə toxunan hadisələr olur. Ətraf gerçəkliyin qiymətləndirilməsi müxtəlif qrup və 
təbəqələrin mövqeyini əks etdirir. Həmin qrup və təbəqələr ictimai rəyin ifadəçiləridir. 
Bu bir həqiqətdir ki, istənilən sosial və ya sosial-ərazi birliyinin normal fəaliyyəti ictimai işlər haqqında 
kollektiv təsəvvürlər, mühakimələr işlənib hazırlanmadan mümkün deyildir. Hər hansı hadisənin ictimai cəhətdən 
işlənib hazırlanmış qiymətləri olmasa, davranış normaları müəyyənləşdirilməsə, ümdə problemlərin praktik yolları 
axtarılıb tapılmasa, cəmiyyət bütöv sosial orqanizm kimi, bütöv sosial sistem kimi fəaliyyət göstərə bilməz. 
Hər bir cəmiyyətdə ictimai rəyin təşəkkül tapması  və inkişafı mürəkkəb xarakterə malikdir. Ona görə  də 
«təşəkkül tapmış ictimai rəy ayrı-ayrı  rəylərin mexaniki cəmi deyil, qarşılıqlı mübadilə olunması  və 
zənginləşməsinin, bir-birinə nüfuz etməsinin nəticəsidir, bir növ kollektiv zəkanın təmərküzləşmiş ifadəsidir. 
İctimai rəy rasional, emosional və iradi ünsürlərin üzvi vəhdətindən ibarət olduğundan üç səviyyədə təzahür edə 
bilər: mənəvi münasibət kimi (qiymətverici mühakimələr vasitəsilə), mənəvi-praktik münasibət (emosional-iradi 
meyllər, səylər, niyyətlər və s. vasitəsilə) və praktik münasibət kimi (kütləvi hərəkatlar və əməllər vasitəsilə)».
1 
İctimai rəyin nüfuz gücü əksəriyyətin şüuruna əsaslanması ilə şərtlənmişdir. Burada çox əhəmiyyətli məsələ 
həmin əksəriyyətin düzgün nöqteyi-nəzərdə, düzgün mövqedə olub-olmamasıdır. Əgər əksəriyyət düzgün nöqteyi-
nəzərdədirsə, düzgün mövqedə dayanırsa, o zaman ictimai rəy  əksəriyyətin yetkin rəyi kimi çıxış edir ki, bu da 
onun sosial əhəmiyyətini və praktik təsirini artırır. Kütlələrin  şüurunun azdırılması ictimai rəyin funksional 
imkanlarını azaldır. 
Konkret ictimai rəyin əlamətlərinə onun intensivliyini və sabitliyini aid edirlər. İctimai rəyi kütləvi şüurun 
mövcudluğu və  təzahürü üsullarından biri hesab edirlər. Bu şüurda, məlum olduğu kimi, xalqın, sinfin, sosial 
qrupun  əksəriyyətinin onların tələbat və  mənafelərinə toxunan gerçəkliyin fakt, hadisə  və proseslərinə real 
münasibətləri ifadə olunur. 
İctimai rəy sosial nəzarətin, geniş kütlələrin davranışını  və praktik fəaliyyətini nizama salmağın səmərəli 
vasitəsidir, xalqın özünüidarəetmə sisteminin ayrılmaz ünsürüdür. 
Kütlələrin tarixi prosesdə rolu artdıqca, cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin bütün sferalarında fəallığı 
yüksəldikcə, onların təhsil, mədəniyyət, məlumatlılıq səviyyəsi genişləndikcə ictimai rəyin sosial əhəmiyyəti və 
idarəetmə  dəyəri də yüksəlir. Demokratiyanın inkişafı  və  təkmilləşməsi ictimai rəyin formalaşmasına, 
öyrənilməsinə və nəzərə alınmasına səmərəli təsir göstərir. 
İctimai rəy cəmiyyəti idarəetmənin demokratik vasitəsi olub, əhalinin müxtəlif qruplarının mənafelərinin, 
əhval-ruhiyyəsinin konkret sosial-psixoloji formada ifadəsi kanalıdır. Ona görə  də demokratiyanın inkişaf etdiyi 
ölkələrdə  ən müxtəlif ictimai problemlərin həllində ictimai rəyin müntəzəm surətdə  nəzərə alınması vacib 
prinsiplərdən biri sayılır. 
İctimai rəyin mahiyyətini, formalaşmasını, təkamülünü müxtəlif cür izah edirlər, yəni bu məsələdə vahid rəy 
yoxdur. Araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif bilik sahələrini təmsil 
[243 - 244]
 edən tədqiqatçıların bu sahədə maraqlı 
konsepsiyaları, nəzəriyyələri, baxışları mövcuddur. Filosoflar, sosioloqlar, politoloqlar, sosial psixoloqlar və 
başqaları ictimai rəy problemləri ilə daha ciddi məşğul olmuşlar. Ona görə  də ictimai rəy nəzəriyyələrini məhz 
həmin bilik sahələrini təmsil edən tədqiqatçıların işləyib hazırladıqları konsepsiyaların, irəli sürdükləri baxışların 
spesifık kompleksi hesab etmək olar.
2
 Bu kompleksdə gerçəkliyin hadisələrinə, faktlarına, problemlərinə 
münasibətdə insan qruplarının qiymətləndirmə mühakimələrinin təbiətini, cəmiyyətdə rolunu və  əhəmiyyətini 
nəzərdən keçirməyə cəhd edilir. 
İctimai rəy, demək olar ki, tarixi inkişafın bütün dövrlərində mövcud olsa da, onun bir anlayış kimi ifadəsi 
XII əsrdə İngiltərədə özünü göstərmişdir. Sonralar bu termin tədricən başqa ölkələrə də nüfuz etmiş, XVIII əsrin 
sonlarından etibarən isə geniş yayılmağa başlamışdır. 
                                                 
1
 Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı, 1997, s. 200. 
2
 Вах: Коробейников В. С.  Пирамида мнений. Москва, 1981, с. 13. 

---

98 
 
İctimai rəy insanların şüur və davranışının spesifik təzahürü kimi bütün ictimai şüur formaları və səviyyələri 
ilə sıx surətdə bağlıdır. O, eyni zamanda reallığa həm mənəvi, həm də praktik təsir göstərə bilməsi ilə səciyyələnir. 
Adətən ictimai rəyin subyektini və obyektini fərqləndirirlər. Bu ona görə zəruridir ki, ictimai rəyin əsasını 
təşkil edən sosial qiymətləndirmə  əslində subyektin obyektə müəyyən münasibətinin ifadəsi deməkdir.  İctimai 
rəyin subyekti dedikdə qiymət verən tərəf nəzərdə tutulur. İctimai rəyin subyekti bir növ onun daşıyıcısı deməkdir. 
Aydın məsələdir ki, istənilən sosial birlik forması bu rolu yerinə yetirə bilər. Bütövlükdə cəmiyyət, onun hər hansı 
hissəsi (sosial qrup, təbəqə), habelə müəyyən mənada ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətlər də ictimai rəyin subyekti ola 
bilər. 
İctimai rəyin obyekti rəngarəngdir, müxtəlif hadisələr, proseslər və problemlərdir. İstənilən məsələ ictimai 
rəyin obyekti ola bilər. İctimai rəyin subyekti ilə obyekti arasında qarşılıqlı təsir mürəkkəb prosesdir. 
[244 - 245]
 
İctimai rəy öz daxili məzmununa görə, əhatə dairəsinə görə əhalinin müxtəlif səviyyələrini təmsil edə bilər. 
Bu mənada bütövlükdə xalqın ictimai rəyini, bu və ya digər sosial qrupun rəyini, müəyyən iş sahələrində çalışan 
kollektivlərin rəyini ayırmaq mümkündür. Belə fərqləndirmə ictimai rəyi əsasən kəmiyyət etibarilə səciyyələndirir. 
Aydın məsələdir ki, ictimai rəyin keyfıyyət aspekti də mövcuddur. Bu, onun ictimai inkişafın tələbatlarına nə 
dərəcədə uyğun gəlməsi ilə müəyyən olunur. 
İctimai rəyə verilən sosial qiymət öz obyektivliyi, mötəbərliyi baxımından birmənalı olmur. Bu halda 
ictimai rəyin əsasında dayanan mənafelərin tipi və xarakteri həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Bu o deməkdir ki, hər 
bir sosial subyekt hadisələri, prosesləri və problemləri ən əvvəl öz spesifik mənafeləri baxımından qiymətləndirir. 
Mənafelər müxtəlif olduğuna görə eyni bir hadisə, proses, problem müxtəlif cür qiymətləndirilə bilir. 
İctimai rəy müəyyən səviyyəli kollektiv mövqeləri ifadə edir. Ona görə də onun ümumi ictimai əhəmiyyət 
kəsb edən hadisə, proses, problem ətrafında formalaşması  təbii sayılmalıdır. Başqa sözlə, ictimai rəyin 
formalaşması üçün «əlverişli mühit», real şərait yaranmalıdır. Tarixi inkişaf prosesində  həm obyektiv, həm də 
subyektiv səbəblər üzündən müəyyən problemlər qrupu insanların diqqət mərkəzinə keçir, son dərəcə aktuallıq 
kəsb edir. 
Beləliklə, «ictimai rəyin sosial mahiyyəti bundadır ki, o, insanların fıkir və hisslərini, praktik fəaliyyətini 
daxili vəziyyətin və beynəlxalq həyatın  ən mühüm tərəflərinə yönəldir, insanları onlara qiymət verməyə sövq 
edir,... onları bu tərəfləri ya qoruyub saxlamaq və ya möhkəmləndirmək işinə, ya da dəyişdirməyə səfərbər edir».
1
 
İctimai rəy nəzəriyyələrinə diqqət yetirdikdə aydın olur ki, ictimai rəyə sosialoji və sosial-psixoloji, habelə 
politoloji yanaşmalar mövcud olmuşdur. Belə yanaşmaların fəal şəkildə 
[245 - 246] 
işlənib hazırlanması XIX əsrin 
II yarısından başlanır. Bu işdə görkəmli fransız sosioloqu, sosial psixologiyanın banilərindən biri, sosiologiyada 
psixoloji istiqamətin başlıca nümayəndələrindən biri Qabriel Tardın (1843-1904) «İctimai rəy və  yığnağ»  əsəri
2
 
mühüm rol oynamışdır. Həmin  əsərdə qeyd edilir ki, ictimai rəyi «publika» formalaşdırır. Publikanın yaranması 
üçün  əsas xalis mənəvi proseslərdir, ünsiyyətdir. Eyni zamanda ictimai rəyin tədqiqində politoloji istiqamət də 
meydana çıxır. Bu, başlıca olaraq hüquqşünasların səyləri sayəsində mümkün olur. Bu istiqamət həm Qərbi 
Avropada, həm də Şimali Amerikada inkişaf edir. A. O. Louellin «İctimai rəy və xalq hökuməti» əsəri ictimai rəyin 
təbiəti və onun öyrənilməsi metodları barəsində nəzəri təsəvvürlərin formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. 
Louell öz nəzəri tədqiqatlarının əsasına aşağıdakı məsələləri daxil edir: 
− qərarların qəbul edilməsi zamanı ictimai rəyin səriştəliliyinin hüdudları məsələsi; 
− əksəriyyətin və azlığın rəylərinin nisbəti məsələsi; 
− ictimai rəyin ifadə olunması formaları haqqında məsələ. Louell belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, ictimai rəy 
dövlətin idarə olunması prosesində məhdud təsir sferasına malikdir; reallıqda elə problemlər mövcuddur ki, onları 
bilavasitə səsvermə ilə, yaxud ictimai rəyə istinad etməklə həll etmək olmaz. Bu ideyanı Lipman daha da inkişaf 
etdirmişdir; o, «hər şeydə aparıcı və hər şeyə qadir vətəndaş» mifini kəskin tənqid etmişdir. Lipman ictimai rəyin 
məhdudluğunu nədə görürdü? «Orta adam»ın öz mənafelərini dərk etməyə qadir olmamasında, onun mətbuatın 
materiallarından geniş istifadə etməsində - mətbuatın informasiyası isə tam deyildir, yaxud təhrif olunmuşdur. 
Lipman bu baxımdan stereotip anlayışından istifadə edir. O, bu anlayışı  bəsit təsəffürləri, ictimai rəyin təzahür 
formalarını ifadə etmək üçün işlədilir. 
[246 - 247]
 
Onun fıkrincə, bu, siyasi xadimlərin, partiyaların, reklam personajların, müxtəlif sosial, peşə  və etnik 
qrupların davranışında müşahidə edilir. Lipmana görə, stereotiplər bəşəri ünsiyyətə daxilən xasdır və buna görə də 
onlar «gəzən rəyin» ayrılmaz hissəsidir. 
Müasir  şəraitdə  Qərb mütəxəssisləri ictimai rəyin vətəndaşların seçki kampaniyaları dövründəki davranışı 
ilə  əlaqəsi məsələsinə xüsusi diqqət yetirirlər. Hakimiyyət uğrunda mübarizədə siyasi partiyalar arasında 
mübarizənin kəskinləşməsi bunu bilməyi zəruri edir ki, seçkilərdə namizədlərin, onların proqramlarının 
qiymətləndirilməsinin əsasında hansı mexanizmlər dayanır. Seçkilərdə namizədlərə münasibətdə insanların rəyini 
                                                 
1
 Sosiologiya. Bakı, 1994, s. 53. 
2
 Həmin əsər rus dilində 1905-ci ildə Moskvada nəşr olunmuşdur. 

---

99 
 
müəyyən edən «zahiri amillərin» təhlilinə xüsusi diqqət yetirilir. Seçki kampaniyaları zamanı adamların 
davranışına təsir edən səbəblərin ierarxiyası öyrənilir: ölkənin daxili problemlərinə münasibət, kiçik qrup 
tərəfindən göstərilən təzyiq, seçicinin şəxsi xüsusiyyətləri, siyasi ənənələr və s. bu qəbildəndir. Seçicilərin seçkilərə 
hazırlıq gedişində münasibətlərində baş verən dəyişiklikləri izah etmək üçün seçicilərin davranışına aid müxtəlif 
konsepsiyalar işlənib hazırlanır. Məsələn, «Qıf» konsepsiyası. Bu konsepsiyanın mahiyyəti ondadır ki, seçkilərə 
yaxınlaşdıqca rəylər daha çox fərdiləşdirilmiş, konkretləşdirilmiş  və siyasiləşdirilmiş xarakter kəsb edir. «Susma 
spiralı» adı ilə məşhur olan konsepsiya. Bu konsepsiya belə bir vəziyyəti qeydə alır: partiyalardan birinin qələbə 
gözləməsi daim artır, həmin partiya üçün səs vermək niyyətləri isə dəyişməz qalır. 
Beləliklə, ictimai rəyə sosiaoloji, sosial-psixoloji və politoloji yanaşmalar öz mahiyyəti və  məzmunu 
etibarilə bir-birindən müəyyən dərəcədə  fərqlənir. Birincisi sosial məqamları, ikincisi sosial-psixoloji məqamları, 
üçüncüsü isə siyasi məqamları ön plana çəkir, qabarıqlaşdırır. Lakin bu yanaşmaların hamısı ictimai rəyin 
əhəmiyyətini qeyd edir, onu öyrənməyi vacib sayır və bunun üçün müxtəlif üsullar təklif edirlər. 
[247 - 248]