F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
 
XV FƏSİL 
 
HÜQUQ SOSİOLOGİYASI 
 
1. Hüquq sosiologiyasının predmeti 
 
Hüquq sosiologiyası hüquq elmləri ilə sosiologiyanın qovuşuğunda yerləşən bilik sahəsidir. O, ümumi 
sosiologiyanın tərkib hissəsi kimi onun mövcud vasitələrindən faydalanır (anket sorğusu, müşahidə, müqayisə, 
testlər, eksperiment və s.); fəlsəfə, sosial psixologiya, statistika, riyaziyyat kimi bilik sahələrindəki nailiyyətlərə 
arxalanaraq, hüquqi münasibətlərin öyrənilməsinə  fənlərarası mövqedən yanaşır. Sosioloji yanaşma hüququn və 
hüquqi hadisələrin tədqiq edilməsində ehkamçı və sırf normativ baxışları aradan qaldırır. O, sistemli və funksional 
üsullara əsaslanaraq normayaratma, qanunvericiliyin səmərəliliyi, ədalət mühakiməsinin qeyri-formal mexanizmi, 
hüquq və qanunvericilik barədə əhalinin rəyi, hüquqi düşüncənin (şüurun) təşəkkül tapması, hüquqi sosiallaşma və 
s. kimi məsələləri geniş şəkildə öyrənir. 
Sözün geniş  mənasında götürdükdə hüquq sosiologiyası hüquqi aktların və ayrı-ayrı normaların real 
fəaliyyətini, adətlər,  əxlaq, qrup dəyərləri və yönümlər, ictimai rəy və s. daxil olmaqla, bütövlükdə sosial 
tənzimləmə fonunda və onunla birgə  təhlil edir. O, hüquqi məna kəsb edən sosial-hüquqi hadisələri və hüquqi 
xarakterli müxtəlif amilləri (ailə, mülkiyyət məsələləri, təsərrüfat müqavilələri, dövlətin planlı-tənzimləyici 
fəaliyyəti və i.a.) kompleks şəkildə götürür. Hüquq sosiologiyasında qanunların və ayrı-ayrı normaların 
səmərəliliyinin, hüququn əsas sosial funksiyalarının - tənzimləyici, tərbiyəvi, plan - proqnostik funksiyalarının, 
hüquq və ədalət məhkəməsi barəsində ictimai rəyin öyrənilməsinə, hüquqi peşələrin nüfuzuna və s. xüsusi diqqət 
yetirilir. 
[262 - 263]
 
Hüquqa ictimai həyatın dinamizmini təmin edən vasitə kimi sosioloji yanaşma XIX əsrin ikinci yarısında 
əvvəlcə Avropada formalaşmış, sonra isə ABŞ-da daha geniş yayılmışdır. Hüququn sosioloji nəzəriyyəsinin 
nümayəndələri C. Lyüi, R. Paund, D. Frenk olmuşlar. Bu siyahıya həm də R. fon İcrinq (Almaniya), L. Dyüqi və 
F. Ceni (Fransa), E. Erlix (Avstriya - Macarıstan), S. Muromtsev (Rusiya) daxildirlər. 
Sosioloji istiqamətin inkişafında uzun illər Harvard hüquq məktəbinin dekanı olmuş Amerika hüquqşünası 
Rosko Paund (1870-1964) da mühüm rol oynamışdır. Onun fikrincə, hüquq hər şeydən əvvəl faktiki hüquq qaydası 
və məhkəmənin fəaliyyət prosesidir. 
Sosioloji istiqamətin müxtəlif variantlarının səciyyəvi cəhətini hakimin mülahizəsinin azadlığı ideyası təşkil 
edir. Onun nümayəndələri hüquqa «anlayışların hüquqşünaslığı» adlandırdıqları formal - ehkamçı, normativ 
yanaşmanı tənqid edirdilər. Onlar hüquqa «hərəkətdə» və tətbiqolunma prosesi qismində yanaşırdılar. 
Aralarındakı müxtəlifliyə baxmayaraq, sosioloq-hüquqşünasların baxışlarında ümumi cəhət ondan ibarətdir 
ki, onların hamısı normalardan asılı olmayaraq əmələ gələn və mövcud olan «hüquqi» münasibətlərin məcmusunu: 
həyatda formalaşmış «sosial qayda» və ya «hüquq qaydasını», nəticə etibarilə isə «hökumətin, məhkəmələrin və 
digər dövlət orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin faktiki fəaliyyət tərzini» əsas götürürlər. 
Hüquq sosiologiyasının müsbət məqamını hüquqi tənzimləmədə baş verən real proseslərin nəzərə 
alınmasına istiqamətlənmə, onların konkret - sosioloji üsullar əsasında öyrənilməsi təşkil edir. 
Hazırda Azərbaycanın hüquq doktrinası özünün nəzəri tədqiqatlardakı bəzi fərqlərinə baxmayaraq, normativ 
yanaşmadan hüquq sisteminin sosioloji dərketmə üsullarına keçidlə səciyyələnir. Hüquq sosiologiyasının müxtəlif 
aspektləri 
[263 - 264] 
Azərbaycan alimlərinin bir çox tədqiqatlarının mövzusu olmuşdur. 
Hüquq sosiologiyası hüququn sosial funksiyalarını hüquqi aktların qəbul olunması və ictimai həyatda tətbiq 
edilməsi ilə bağlı  məsələlərin öyrənilməsinə istiqamətləndirir. Huqüqi tənzimləmənin sosial nəticələri və sosial 
səmərəliliyinin aşkara çıxarılması ən ciddi və mürəkkəb problemlərdən biridir. Çünki qanunvericilik aktlarının və 
digər normativ aktların hazırlanması ilə yanaşı  həm də müvafiq qanunverici və hüquqyaratma orqanlarının 
fəaliyyətinin öyrənilməsini nəzərdə tutur. O, həm də müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif tarixi dövrlərdə bu proseslərin 
təbiətini, istiqamətini və fərqini göstərir. 
Sosial-hüquqi tədqiqatların predmetini hüquqi aktların tərtib edilməsi zamanı, yəni sosial münasibətlərin 
hüquqi normalar dilinə çevrilməsinin hazırlanması prosesində, eləcə də son həddə - hüquqi göstərişlərin şəxsiyyətin 
sosial davranışına keçirilməsi və gerçəkləşməsi gedişində təşəkkül tapan ictimai münasibətlər təşkil edir. 
Hüquq elmində konkret sosioloji tədqiqatlar sosial təsirin, hüquq və onun institutlarının səmərəliliyinin 
öyrənilməsinə, hüququn ictimai münasibətlərə, praktikaya təsirinin və eləcə  də sosial amillərin hüquqa müqabil 
təsirinin aşkar olunmasına yönəlir. Sosiologiyanın bilavasitə  tədqiqat predmetini isə ictimai münasibətlərin 
təşəkkülü və inkişafına təsir edən sosial amillərin qarşılıqlı əlaqəsinin sistemi və mexanizmi təşkil edir. 

---

106 
 
Beləliklə, sosiologiyanın predmeti ilə hüquqşünaslığın predmeti nəinki bir-biri ilə təmasdadır, bunlar həm 
də qismən üst-üstə düşürlər. Bununla belə, istər sosiologiyanın, istərsə də hüquqşünaslığın predmetinin hər birinin 
öz spesifikliyi vardır. Nəticədə sosiologiyaya və eyni zamanda (hüquqla tənzimləndiyindən) hüquq elmlərinin 
obyektinə daxil olan ictimai münasibətlər müxtəlifcür, fərqli aspektlər və üst-üstə düşməyən nöqteyi-nəzərlərdən 
öyrənilir. Hüquq elmini ilk növbədə müvafiq ictimai münasibətin hüquqi forması, 
[264 - 265]
 onun subyektlərinin 
hüquq və vəzifələrinin məzmunu maraqlandırır. Sosiologiya isə bu və ya digər ictimai hadisənin sosial mənşəyini, 
sosial yerini və sosial funksiyalarını aydınlaşdırır. Hüquqşünas ailə-nikah münasibətlərini səciyyələndirərkən əsas 
diqqəti  ər-arvadın hüquqi vəziyyətinə, uşaqların hüquq və  vəzifələrinə yetirir. Sosioloqu isə ilk növbədə ailə 
üzvlərinin faktiki qarşılıqlı münasibətləri, yəni onların bir-birinə qarşı  rəğbət və ya nifrəti, qarşılıqlı 
dəyərləndirmələri, məhəbbət və dostluq hissləri və bu hisslərin insanların davranışındakı müxtəlif təzahürləri 
maraqlandırır. Bu halda o, bütün bu vəziyyətləri (halları) həm onların sosial amillərlə  şərtlənməsi nöqteyi-
nəzərindən, həm də müasir cəmiyyətdə ailənin funksiyaları və roluna təsiri baxımından nəzərdən keçirir. 
Hüquqi münasibətlər cəmiyyətin iqtisadi, siyasi, təşkilati, ailə  və s. münasibətləri ilə  qırılmaz surətdə 
bağlıdır. Hüquq sosiologiyası kimi müstəqil fənnin və elmi istiqamətin zəruriliyi hər şeydən əvvəl məhz bununla 
müəyyən olunur. 
Real həyatda faktiki münasibətlərin, hüquq normalarının və hüquq münasibətlərinin qarşılıqlı  əlaqəsi 
çoxşaxəlidir, lakin burada iki əsas tərəfı ayırmaq vacibdir. Birincisi, hüquq normalarının  əmələ  gəlməsi 
mexanizminə aiddir. Məlumdur ki, onlar bir tərəfdən mövcud faktiki münasibətlər  əsasında təşəkkül tapır, digər 
tərəfdən isə bu münasibətləri qanunvericilik iradəsinə uyğun olaraq, ictimai inkişafın meyllərini, cəmiyyətin və 
dövlətin ehtiyaclarını və vəzifələrini nəzərə almaqla özünəməxsus şəkildə əks etdirir. 
Hüquq normalarının həyatın tələblərini nə  dərəcədə düzgün əks etdirməsi, onların real vəziyyətə uyğun 
olub-olmaması, faktiki ictimai münasibətlərin gələcək inkişafına zəmin yaradıb-yaratmaması, zəruri münasibətləri 
təsbit edib-etməməsi və sair məsələlər hüquq normalarının sosial baxımdan  şərtləndiyini göstərir və hüquqi 
münasibətlərin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir. 
[265 - 266]
 
Hüquqi münasibətlərlə faktiki ictimai münasibətlər arasındakı qarşılıqlı  əlaqələrin ikinci tərəfı hüququn, 
onun institutları  və normalarının sosial təsiri və sosial səmərəliliyinin öyrənilməsi ilə bağlıdır. Burada həm də 
hüquq və onunla tənzimlənən ictimai münasibətlər arasında olan əks əlaqə özünü büruzə verir. 
Hüququn sosial təsiri onun sosial amillərlə şərtlənməsinin öyrənilməsi ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Bu iki 
hadisə arasında sıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Belə ki, bu və ya digər hüquq norması həyatın tələblərindən irəli 
gəlmirsə, onun tətbiqinin müsbət nəticə verəcəyinə inanmaq olmaz. Digər tərəfdən, yalnız hazırkı qanunvericiliyin 
səmərəliliyinin öyrənilməsi əsasında onun gələcək mövcudluğu ilə bağlı faydalı təkliflər irəli sürmək mümkündür. 
Hüququn sosial şərtlənməsi onun normalarının yaranması yollarının kim tərəfındən təklif edilməsi ilə 
bağlıdır. Burada həm də hüquq normalarının qəbul olunması və dəyişdirilməsi məsələləri, habelə bu dəyişikliyin 
hansı faktiki şərtlərdən irəli gəlməsi, qərarlarını necə yerinə yetirilməsi (icrası və səmərəliliyi) mühüm yer tutur. 
Əslində hüquqyaratma prosesi və onun hər bir mərhələsi formaca hüquqi, məzmunca sosial-siyasi 
fəaliyyətdir. Məhz bu fəaliyyətdə hüququn təşəkkülü qanunauyğunluqları, onun sosial şərtlənməsi, tarixi reallığın 
obyektiv xüsusiyyətləri ilə qanunvericinin subyektiv təsəvvürləri arasındakı əlaqə konkret şəkildə üzə çıxır. 
Aparılmış sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, qərarların qəbulu mexanizminin fəaliyyətində bir çox çətinliklər 
ortaya çıxır. Belə ki, XX əsrin 90-cı illərinin  əvvəllərində Azərbaycanda hüquq yaradıcılığı bir sıra səhvlər və 
çatışmazlıqlarla müşayiət olunmuşdu. Bunlara misal olaraq, cinayət və mülki qanunvericiliyində qanunların işlənib 
hazırlanması  və hüquq-mühafızə orqanlarında islahatların aparılmasının vahid konsepsiyasının olmamasını, 
islahatların prioritetlərinin bəzən təhrif olunmasını, onların birtərəfliliyini, humanistləşdirilmə 
[266 - 267]
 
ideyasının  şişirdilməsini, qanunların ümumpreventiv əhəmiyyətinin inkar edilməsini və s. göstərmək olar. Bu, 
ölkədə kriminal vəziyyətin xarakterində  və dinamikasında uyğunsuzluğa gətirib çıxardı. Cinayət hüququ 
normalarının ümumprofılaktik funksiyalarının zəif işləməsi, cəzasızlığın artması  və cinayətkar aləmin sıralarının 
çoxalması, ictimai rəydə qanunun gücsüzlüyü, mütəşəkkil cinayətkarlığın qarşısının alınmazlığı barədə  fıkrin 
formalaşması, vətəndaşlarda onların hüquqlarının və qanuni mənafelərinin dövlət tərəfindən müdafıəsinə 
inamsızlığın artması, cəmiyyətin kriminallaşması prosesinin güclənməsi də bu qəbildəndir. 
Hüquqyaratma prosesində  həm də onun subyektlərinə böyük əhəmiyyət verilir. Qərarların hazırlanması, 
müzakirəsi, qəbulu və icrasında əhalinin geniş iştirakı bu aktların məzmununda onların maraqlı olmasını təmin edir. 
Belə ki, Azərbaycan Respublikasının 12 noyabr 1995-ci il Konstitusiya layihəsinin müzakirəsində 4 milyondan 
artıq insan iştirak etmişdi, 8 min məktub alınmışdı. Konstitusiya layihəsinin ayrı-ayrı maddələrinin 
dəqiqləşdirilməsi, təkmilləşdirilməsi və onlara əlavələr edilməsinə yönəlmiş 3 min təklif irəli sürülmüşdü (Bax: 
«Azərbaycan» qəzeti, 7 noyabr 1995-ci il). 
Hazırda demokratik prosedurun və  qərarların qəbulu amili kimi ictimai rəyin  əhəmiyyəti getdikcə artır. 
Söhbət rəylərin, dəyərlərin və göstərişlərin sadəcə  mərkəzləşməsindən deyil, əhalinin müxtəlif sosial qruplarının 
mənafelərini, ehtiyaclarını ifadə edən səlahiyyətli ictimai rəydən gedir. Belə ki, müasir şəraitdə 17-27 yaşlı gənc 

---

107 
 
nəslin maraqlarının mənzərəsini dəqiqləşdirmək üçün aparılan sosioloji tədqiqatlarda belə bir sual qoyulmuşdu: 
«Fikrinizcə, bu gün gənclər üçün həyatda ən vacib olan nədir?». Sorğunun nəticələri pul, təhsil və peşə, iş mənsəbi, 
Dağlıq Qarabağ probleminin həlli və  həzz almağın başlıca yer tutduğunu göstərir. Gənclərdə praqmatik və 
hedonistik əhval-ruhiyyənin xeyli güclü olması açıq-aşkar görünür. 
Deməli, gənclərin maraqlarının istiqamətlərini və 
[267 - 268]
 ümidlərini öyrənərək, onların yaxın gələcəkdə 
iqtisadi, siyasi, sosial və mənəvi həyatının mümkün yollarını yüksək ehtimalla proqnozlaşdırmaq olar. 
Empirik tədqiqatlar həm də hüquqyaratma prosesinin müxtəlif mərhələlərində sosial amillərin rolunun aşkar 
edilməsinə  və  nəzərə alınmasına yardım edir. Bu, yeni hüquqi sənədin yaradılmasının obyektiv səbəblərinin 
müəyyən olunması, qanun layihəsinin mətninin hazırlanması, onun müzakirəsi, qanunverici orqan tərəfindən 
baxılması üçün təqdim edilməsi və qanuni qüvvəyə minməsi əməliyyatlarının hər birinə aiddir. 
Hüquqyaratma prosesinin sosial amillərinin öyrənilməsi metodologiyası sistemli (struktur-funksional) və 
sosioloji təhlil prinsipləri üzərində qurulur. Bu halda hüquqyaratmanın sosial mexanizminə aid olan hüquqi anlayış 
və kateqoriyalar empirik məlumatın toplanılması, işlənilməsi və keyfıyyət-kəmiyyət təhlili kimi sosioloji tədqiqat 
mərhələləri ilə üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. 
Sosial - hüquqi tədqiqatların proqramlarına konkret məsələlərin daxil edilməsi hüququn tələblərinə riayət 
edilməsi məqsədi ilə  tərbiyəvi, stimullaşdırıcı, profılaktik və  məcburedici təsir tədbirlərinin səmərəliliyini 
yüksəldir. Bu, həm də dövlət orqanlarının həmin sahədəki işini obyektiv qiymətləndirmək imkanı verir. 
Empirik tədqiqatın nəticələri onun ilkin konsepsiyasının nəzəri  əsaslarının, mühakimə  və  fərziyyələrinin 
doğruluğunu təsdiq və ya təkzib edir. 
 
2. Şəxsiyyətin hüquqi sosiallaşması 
 
İnsanın mahiyyəti cəmiyyətlə birgə  dəyişir və inkişaf edir. Bu, onun sosial mühitlə ayrılmaz  əlaqədə 
olduğunu sübut edir. 
Qeyd olunan proses həm də sosiallaşma ilə  sıx bağlıdır. Sosiallaşma təkcə  şəxsiyyətin, insanın və sosial 
mühitin 
[268 - 269]
  əlaqə formalarından ibarət deyildir. O, həm də  cəmiyyətin yetkinlik dərəcəsindən asılı olan 
mürəkkəb prosesdir. Onun məzmununda insanı  cəmiyyətdə  qəbul edilmiş anlayışlar, dəyərlər, sosial normalar 
sisteminə  və digər mədəniyyət dəyərlərinə  cəlb etmək məqsədilə müxtəlif sosial institutların məqsədyönlü 
fəaliyyəti əsas yer tutur. Bununla yanaşı həmin proses insanın bir şəxsiyyət kimi həmin istiqamətə yönəlmiş fərdi 
fəaliyyətini də ehtiva edir. 
Sosiallaşma gedişində fərd tərəfindən onun yaşadığı cəmiyyətin mədəniyyət sisteminin əsas nailiyyətlərinin 
mənimsənilməsi baş verir. 
Hüquqi sosiallaşma ümumi sosiallaşmanın zəruri və mühüm istiqamətini təşkil edir, onunla hissə  və tam 
kimi nisbətdədir. Onun mahiyyəti insanın, vətəndaşın cəmiyyətin strukturunda öz ictimai rolunu, yerini daha dərin 
dərk etməsi deməkdir. Hüquqi sosiallaşmanın  əsas xüsusiyyətləri onun konkret olması, dəqiq müəyyənliyi, 
münaqişə səbəblərinin mərkəzində olması, mövcud informasiyanı şəxsiyyətin sosial statusu və cəmiyyətdəki roluna 
uyğun olaraq qiymətləndirməsi hesab olunur. 
Qeyd etmək lazımdır ki, məlumat mənbələri nə qədər əhəmiyyətli olsa da, onların verdiyi məlumatlar əhali 
tərəfındən kor-koranə deyil, ciddi tənqidi surətdə qəbul olunur. Sosioloji tədqiqatların nəticəsinə görə, oxucuların 
yalnız 48%-i qəzetlərdə yazılanlara inanır. 
Fərdin sosiallaşması prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsini siyasi və hüquqi tərbiyə təşkil edir. Onun məqsədi 
insanlarda müvafıq biliklər sistemi, inam, sosial cəhətdən fəal davranış motivlərini və  vərdişlərini 
formalaşdırmaqdır. Hüquqi tərbiyə dedikdə dövlətin, onun orqanlarının və qulluqçularının, ictimai təşkilatların və 
əmək kollektivlərinin  əhalidə hüquq düşüncəsi və hüquq mədəniyyətinin formalaşdırılmasına və artırılmasına 
yönəlmiş  məqsədyönlü, sistemli fəaliyyəti başa düşülür. Bu işdə hüquqi tədris və hüquqi tərbiyə bir-biri ilə üzvi 
vəhdətdə  çıxış edır. Tərbiyəvi xarakter 
[269 - 270] 
daşıyan tədris prosesində  vətəndaşın  şəxsiyyət düşüncəsi, 
hüquqi görüşləri, əxlaqi idealları, dəyər yönümləri fasiləsiz surətdə zənginləşir. Bu prosesdə insan hüquqi biliklərin 
daim genişlənməsi və  dərinləşməsinin zərurət olduğunu dərk edir. Hüquqi tədris və  tərbiyə  şəxsiyyətin vahid 
inkişafı prosesinin ayrılmaz hissələridir. Hazırda Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu ideyasının getdikcə daha 
dolğun gerçəkləşdiyi bir şəraitdə bunların rolu və əhəmiyyəti durmadan artır. 
Hüquqi tədris və tərbiyə müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Bu prosesdə əldə edilmiş biliklər fərdin dəyər 
istiqamətlərinin sosial məqsədinin formalaşmasına köməklik edir. Onlar şəxsiyyətin  şüurlu (düşünülmüş) 
fəaliyyətinin tənzim edilməsində də mühüm rol oynayır və onun hüquqi düşüncəsinin əsası kimi çıxış edir. Sonra, 
insanın müxtəlif siyasi hadisələrə münäsibətinin formalaşmasında, onun cəmiyyətdə davranışın 
müəyyənləşdirilməsində də onların rolu böyükdür. Şəxsiyyətin ümummədəni inkişafı, sosial normaların gerçəkliyə 
çevrilməsi, normativ tələblərin vərdişə, fəal davranışa keçməsi kimi proseslərin sürəti də hüquqi tərbiyənin 
səviyyəsindən və keyfiyyətindən çox asılıdır. 

---

108 
 
Sosioloqların və hüquqşünasların apardığı  tədqiqatlar göstərir ki, hüquqi tərbiyənin səmərəliliyi ictimai 
həyatın bütün sahələrində qanunlara riayət etmək ehtiyacının reallaşması  səviyyəsi ilə ölçülür. Qanuna riayət 
etməyi ictimai zərurət kimi dərk etmək və öz davranışında onun tələblərinə düşünülmüş şəkildə əməl etmək indi 
həmişəkindən daha vacibdir. 
Hüquqi tərbiyədə bu və ya digər qrupun maraqlarının dərk edilməsi, onun nüfuz və  şərəfinin qorunub 
saxlanılması çox mühüm rol oynayır. Burada əsas məsələ  həmin maraqların cəmiyyətin ümumi maraqlarına nə 
dərəcədə uyğun gəlməsindən ibarətdir. Bu maraqların dərk edilməsi və prinsipial cəhətdən uzlaşdırılması hüquqi 
normalara uyğun olaraq baş verir. Həmin maraqlar üst-üstə düşmədikdə isə  şəxsiyyət, eləcə  də qrup cəmiyyətin 
hüquqi tələblərinin əleyhinə 
[270 - 271]
 çıxa bilir ki, bu da mütləq onların münasibətlərində toqquşmalara gətirib 
çıxarır. 
Tərbiyə nəzəriyyəsində belə bir fikir hamı tərəfindən qəbul edilmişdir ki, özünütərbiyə yaxşı təşkil olunmuş 
tərbiyənin nəticəsidir. Onun əsas məzmunu  şəxsiyyətin dəyişməyə, özündə arzu olunan xüsusiyyətləri 
formalaşdırmağa yönəlmiş daxili fəallığın dərk edilməsindən ibarətdir. Hüquqi özünütərbiyə istənilən mənfi xarici 
təsirə davam gətirmək üçün müəyyən siyasi, hüquqi və  əxlaqi prinsiplərin, dəyərlərin, sosial və hüquqi davranış 
normalarının qavranılmasını, inkişafını və möhkəmləndirilməsini nəzərdə tutur. 
Sosiallaşma cəmiyyətin bütün həyat sahələrini, o cümlədən də siyasəti  əhatə edir. Siyasi sosiallaşmaya 
ikitərəfli proses kimi baxılmalıdır. Onun birinci tərəfini fərdə siyasi məlumatın, biliklərin verilməsi, onun mövcud 
siyasi dəyərlər sisteminə cəlb edilməsi, ictimai münasibətlər sisteminə daxil olmaqla sosial təcrübəni, normaları və 
rolları qavraması  təşkil edir. İkinci tərəf isə sosial-siyasi mühitə daxil olma prosesində  fərdin aktiv fəaliyyəti 
sayəsində onun mövcud ictimai münasibətlər sistemini daha da inkişaf etdirməsini nəzərdə tutur. 
Səxsiyyətin siyasi sosiallaşması prosesində sosioloji baxımdan cəmiyyət aşağıdakı  məsələləri həll edir: a) 
fərdlərdə onların öz ictimai funksiyalarını yerinə yetirə bilməsi üçün lazım olan bacarıq və xüsusiyyətlərin 
formalaşdırılması;  b)  fərdin ictimai-siyasi özünügerçəkləşdirmə sisteminə daxil edilməsi;  c)  sosial-siyasi 
münasibətlər sistemində  fərdlər tərəfindən müvafıq sosial rolların yerinə yetirilməsi;  ç)  mövcud ictimai 
münasibətlərin və birinci növbədə siyasi münasibətlərin inkişaf etdirilməsi və zənginləşdirilməsi. 
Siyasi sahədə sosiallaşma  şəxsiyyətin təşəkkülü və inkişafına böyük təsir göstərir. O, insanın siyasi 
münasibətlər və siyasi fəaliyyət subyekti kimi təşəkkülü prosesinin bütün tərəflərini əhatə edir. Onun son nəticəsi 
şəxsiyyətin sosial-siyasi fəallığı ilə onun yaradıcılığının sintezini ifadə edən 
[271 - 272]
 yüksək siyasi mədəniyyətin 
formalaşmasıdır. 
Beləliklə, sosiallaşma prosesi insanın məqsədyönlü fəaliyyətindən, sosial praktikanın və insanların 
ünsiyyətinin xarakterindən, onun tutumunun və məzmununun şüurlu şəkildə dəyişdirilməsi imkanlarından, habelə 
tərbiyəsinin təşkilindən asılıdır. 
 
3. Şəxsiyyətin hüquqi davranışı 
 
Hüquqi davranış fərdi və kollektiv subyektlərin şüurlu nəzarətində olan, hüquq normaları ilə nəzərdə tutulan 
və hüquqi nəticələrə  səbəb olan, sosial cəhətdən  əhəmiyyətli davranışdır. O, vətəndaşların məişətdə, işdə, 
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə  təzahür edən  əsas davranış növünü təşkil edir. Hüquqi davranışın  əlamətləri 
bunlardır: o, qanunvericilikdə müəyyən edilmiş normalar çərçivəsində həyata keçirilir; sosial cəhətdən faydalıdır, 
ictimai maraq və məqsədlərə zidd deyildir (bu onun obyektiv məzmununu ifadə edir), dərk edilmiş xarakter daşıyır 
(bu onun subyektiv tərəfıni ifadə edir). 
Sosial əhəmiyyət dərəcəsinə görə hüquqi davranışı aşağıdakı növlərə ayırmaq olar: