F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

(sosiallaşdırma funksiyası) 
[284 - 285]
  kimi spesifik funksiyaları  cəmiyyətin bütün inkişaf mərhələrində qalır, 
hərçənd tarixin gedişində ailə və cəmiyyət arasındakı əlaqənin xarakteri dəyişikliklərə uğraya bilər. İnsan cəmiyyəti 
daim əhali artımına ehtiyac duyduğundan, uşaqların doğumu və sosiallaşdırılmasının təşkilinin sosial forması kimi 
ailəyə sosial tələbat həmişə aktualdır. Bu həm də elə özünəməxsus formadadır ki, bu zaman həmin sosietal 
funksiyaların həyata keçirilməsi ailəvi həyat tərzinə  fərdlərin  şəxsi motivasiyası  şərtilə, hər hansı xarici 
məcburiyyət və təzyiqsiz baş verir. 
Ailə və uşaqlara şəxsi tələbat, nikah və ailəyə dair şəxsi arzu və meyl çox mühüm şərtdir. Bu o deməkdir ki, 
ailə və cəmiyyətin mövcudluğu yalnız milyonlarla insanın ailəvi həyat tərzi və uşaqlara tələbatı ilə şərtlənir, həm də 
yalnız bu səbəbdən  əhalinin artımı baş verir. Əhali artımının sosial təşkilini insanların  şəxsi motivlərinə deyil, 
təhrikə  əsaslanan digər formalarını  ağıla gətirmək, təsəvvür etmək mümkün olsa da, bu formalar artıq  ənənəvi 
sosial-mədəni mənada tarixdən məlum olan bütün ailə tiplərinə alternativ ailə sayıla bilməz. 
Yuxarıda deyilənlər ictimai həyatın dəyişməsinin elə potensial imkanlarını  səciyyələndirir ki, bu zaman 
əhali artımına olan sosial ehtiyac şəxsiyyətin sosial davranışını istənilən formalarını seçmək azadlığı ilə ziddiyyətə 
girir. Belə təzadlı perspektivin nə qədər real olduğunu məhz ailə sosiologiyası cavablandırmalıdır, axı, onun-ailənin 
«mütərəqqi» inkişafı nəzəriyyələrindən əlavə, həm də ailə «böhranı» nəzəriyyələri vardır. 
Ailənin «cəmiyyətin bütün inkişaf şəraitində» öz spesifik funksiyalarını «həmişə» saxlaması haqqında tezis 
nisbidir. Təəssüf, amma sosiumun prinsipcə elə  dəyişməsi mümkündür ki, bu zaman insanların fərdi istəkləri 
əleyhinə olan sosial davranış növlərinə məcbur edilməsi tədbirləri sosial baxımdan məqbul sayıla bilər. 
Belə  nəticənin mümkünlüyü gələcəyin bədbin və ya 
[285 - 286] 
nikbin qiymətləndirilməsindən deyil, 
ailənin uşaqlara ehtiyacının tarixən azalmasından və cəmiyyətin sadəcə əhali artımına ehtiyacı olmasından asılıdır. 
Ər-arvadın uşaqlara olan şəxsi tələbatı ilə sosiumun işçilərə olan şəxssizləşdirilmiş  tələbatı arasındakı 
ziddiyyəti (razılıq olmamasının, uyğunsuzluğun, depopulyasiyanın kökləri məhz buradadır) aradan qaldıran 
təkamül nəticəsində meydana çıxan institut kimi ailənin gələcəyi sosial sistemin ailəni,  ər-arvadı onun səciyyəvi 
funksiyalarının gerçəkləşdirilməsinə şəxsən cəlb edilməsi ilə birlikdə qoruyub saxlaya bilməsindən asılıdır. 
Ailənin mülkiyyətin toplanması və ötürülməsi, statusu, istehsal və istehlakın, ev təsərrüfatının, istirahət və 
asudə vaxtın təşkili, ailə üzvlərinin sağlamlığı  və rifahı, gərginliyin aradan qaldırılması  və  hər kəsin Mənlinin 
özünümühafizəsi ilə bağlı mikroiqlimin yaradılması və s. haqqında qayğı ilə əlaqədar qeyri-səciyyəvi funksiyaları 
                                                 
1
 Монсон П.  Современная западная социология. М., 1992, с. 16. 

---

114 
 
ailə ilə  cəmiyyət arasında  əlaqənin tarixi xarakterini əks etdirir, ailədə  uşaqların doğulması, saxlanması  və 
tərbiyəsinin məhz necə baş verdiyinin tarixən keçici görüntüsünü açıqlayır. Odur ki, ailə  dəyişiklikləri müxtəlif 
qeyri-səciyyəvi funksiyaların tarixi mərhələlərin müqayisəsində ən nəzərə çarpan şəkildə aşkarlanır: yeni şəraitdə 
onlar modifıkasiya olur, məhdudlaşır və ya genişlənir, tam və ya qismən yerinə yetirilir, hətta tamamilə yox olur. 
Ailə münasibətlərinin, ailəvi rolların təhlili onun funksiyalarını  dərk etmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Ailəvi rol insanın cəmiyyətdəki sosial rollarından biridir. O, ər ilə arvadın ailədə yeri və funksiyaları ilə 
müəyyən olunur və izdivac (ər, arvad), valideyn (ata, ana), uşaq (oğul, qız, qardaş, bacı), nəsildaxili (baba, nənə) və 
s. rollara bölünür. Ailəvi rolun icrası bir sıra  şərtlərdən asılıdır. Ailənin hər bir üzvü özü üçün dəqiq müəyyən 
etməlidir ki, bu və ya digər davranış ona hansı qaydaları, normaları diktə edir. Ailədə yaşına görə, eləcə  də, rol 
statusuna görə hamıdan böyük, 
[286 - 287]
 məsələn, ailə başçısı - ər olmasına baxmayaraq, əgər o, zəif iradəlidirsə, 
müasir  şəraitdə bu rolda müvəffəqiyyət qazana bilməyəcəkdir. Ailəni uğurla idarə etmək üçün rolun şəraitin 
tələblərinə müvafıq surətdə  dəyişkən olması  və bununla bağlı rolda davranışın çevikliyi mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Ailədə sözügedən funksiyaların yerinə yetirilməsi zamanı rol münaqişələrinin yaranması da müşahidə oluna 
bilər. 
XX  əsrin  əvvəlləri üçün sosial institutlar ailə ilə daha çox qovuşaraq, təhsil və  tərbiyə (məktəb və  uşaq 
bağçaları), müdafiə və mühafızə (polis və ordu), qidalanma, geyimlə təchizat, asudə vaxt (xidmət sferası), rifah və 
sosial statusun ötürülməsi (industrial muzdlu əmək) funksiyalarını öz üzərinə götürürlər.