F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
5. Cəmiyyətin tipologiyası 
 
Cəmiyyət öz konkret təzahürlərində son dərəcə  rəngarəngdir. Müasir cəmiyyətləri müxtəlif parametrlərə 
görə (məsələn, siyasi quruluş, coğrafi vəziyyət, mədəniyyət, ünsiyyət dili, sabitlik səviyyəsi, sosial inteqrasiya 
dərəcəsi,  əhalinin təhsil səviyyəsi və s.) fərqləndirmək olar. Tipik cəmiyyətlərin universal təsnifatları onların 
başlıca parametrlərinin ayırd edilməsinə əsaslanır. 
[49 - 50]
 
Cəmiyyətlərin tipologiyasında  əsas istiqamətlərdən biri dövlət hakimiyyəti formalarının ön plana 
çəkilməsidir. Bu baxımdan totalitar (dövlət sosial həyatın  əsas istiqamətlərini müəyyən edir), demokratik (əhali 
dövlət strukturlarına təsir göstərmək imkanına malikdir) və avtoritar (totalitarizm və demokratiya ünsürləri 
əlaqələndirilir) cəmiyyətləri ayırd edirlər. 
Marksizm cəmiyyətləri istehsal münasibətlərinin tipinə görə  fərqləndirir və ibtidai icma, quldarlıq, 
feodalizm, kapitalizm, sosializm (və ya kommunizm) ictimai-iqtisadi formasiyalarını ayırd edir. Sonuncu xüsusi 
mülkiyyətçilik münasibətlərinin ləğvini, istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətə hamının bərabər münasibətini 
nəzərdə tutur. 
Müasir sosiologiyada ənənəvi, industrial, postindustrial cəmiyyətlər kimi fərqləndirmə daha davamlı 
tipologiya hesab oluna bilər. 
Ənənəvi cəmiyyət (bunu sadə və aqrar cəmiyyət də adlandırırlar) aqrar uklada, az mütəhərrik strukturlara və 
ənənələrə əsaslanan sosiomədəni tənzimləmə üsuluna malikdir. Fərdlərin davranışına ciddi şəkildə nəzarət olunur. 
Ənənəvi davranış normaları, adətlər, sabit sosial təsisatlar (xüsusən ailə, icma) çox mühüm məna kəsb edir. 
İstənilən sosial dəyişikliklərdən, yeniliklərdən imtina olunur. Ənənəvi cəmiyyət üçün istehsalın aşağı inkişaf 
surətləri xarakterik cəhətdir. Bu tip cəmiyyət üçün davamlı sosial həmrəylik çox əhəmiyyətli amildir. E. Dürkheym 
vaxtilə Avstraliya aborigenləri cəmiyyətini öyrənərək bu qənaətə  gəlmişdi ki, dini etiqadlar cəmiyyətin  əxlaqi 

---

23 
 
vəhdətini qoruyub saxlamaqda çox mühüm rol oynayır. Ova hazırlaşmaqla, nikah mərasimləri və s. ilə bağlı birgə 
rituallar cəmiyyətin kollektiv ruhunun möhkəmlənməsinə kömək edir. 
«İndustrial cəmiyyət» termini hələ O. Kont tərəfindən elmi dövriyyəyə daxil edilmişdi. Belə  cəmiyyətin 
əsasını istehsal, sənayenin inkişafı təşkil edir; bunlar əməyin elmi təşkilinə istinad edir. Sənaye istehsalı fəhlələrin 
iş yerlərində 
[50 - 51]
  təmərküzləşməsini nəzərdə tutur. Əmələ  gələn işçi kütləsinin sahibkarlarla münaqişəsi 
yaranır. Zənginliyin artmasının əsas şərti mənfəət ardınca qaçma və rəqabət olur. Lakin artıq istehsalla bağlı olan 
böhranlar da çoxalır; nəticədə bolluq içərisində yoxsulluq güclənir. İndustrial cəmiyyət sosial həyatın təşkilinin elə 
tipidir ki, burada fərdlərin azadlığı  və maraqları onların birgə  fəaliyyətini nizamlayan ümumi prinsiplərlə 
əlaqələnir. Belə  cəmiyyət üçün çevik sosial strukturlar, sosial mobillik, inkişaf etmiş kommunikasiyalar sistemi 
xarakterik cəhətlərdir. 
XX  əsrin 60-cı illərində postindustrial (informasiya) cəmiyyət konsepsiyaları (D. Bell, A. Turen, 
Y. Habermas)  meydana  gəlir; bu, ən inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatında və  mədəniyyətindəki kəskin 
dəyişikliklərlə  şərtlənmişdi. Cəmiyyətdə bilik və informasiyanın, kompüter və avtomatik qurğuların aparıcı rolu 
etiraf olunur. Zəruri təhsil alan, ən yeni informasiya əldə etmək imkanı qazanan adamlar sosial ierarxiya 
pilləkanında irəliləmək üçün üstün şanslar  əldə edirlər.  İnsanın cəmiyyətdə  əsas məqsədi yaradıcı  əmək olur. 
Postindustrial cəmiyyətin neqativ tərəfi də var: dövlətin, hakim elitanın informasiyaya müyəssərlik, kütləvi 
informasiyanın və kommunikasiyanın elektron vasitələri sayəsində insanlar, bütövlükdə  cəmiyyət üzərində sosial 
nəzarəti gücləndirməsi təhlükəsi qalır. Cəmiyyətin həyat dünyası effektivlik və instrumentalizm məntiqinə daha 
çox tabe olur. Mədəniyyətdə, o cümlədən  ənənəvi dəyərlərdə inzibati nəzarətin təsiri altında pozulma meylləri 
güclənir, çünki belə  nə-zarət sosial münasibətlərin, sosial davranışın standartlaşmasına, unifıkasiyasına can atır. 
Cəmiyyət iqtisadi həyat və bürokratik təfəkkür məntiqinə daha çox tabe olur. İnsanlar sosial nailiyyətlərdən istifadə 
etsələr də, iqtisadiyyatın və dövlətin öz şəxsi həyatlarına müdaxiləsindən müdafiə olunmaq məcburiyyətində 
qalırlar. Deməli, müasir cəmiyyətin sosial sferası  təhlükəsiz deyildir. Ona görə  də modernizasiyaya qarşı 
müqavimət və mübarizə  zəminində müəyyən sosial 
[51 - 52]
  hərəkatlar (məsələn, vətəndaşlıq təşəbbüsləri, 
«yaşıllar» hərəkatı, antinüvə hərəkatı və s.) meydana çıxır. 
Göründüyü kimi, cəmiyyətin bir pillədən digərinə keçməsinin obyektiv göstəriciləri kimi sənayenin inkişafı, 
elmi-texniki tərəqqi ön plana çəkilir. 
Bir çox tədqiqatçıların (məsələn, D. Bell, A. Kinq, C. Martin, A. Norman, C. Neysbit, İ. Məsud və 
başqaları)  əsərlərində postindustrial cəmiyyətin fərqləndirici xüsusiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirilir. Həmin 
xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: əmtəələrin istehsalından xidmətlər iqtisadiyyatına keçilməsi; yüksək təhsilli peşəkar 
texniki mütəxəssislərin rolunun artması; cəmiyyətdə  kəşflərin və siyasi qərarların mənbəyi kimi nəzəri biliklərin 
öncül mövqeyi; texnika üzərində  nəzarət və elmi-texniki yeniliklərin nəticələrini qiymətləndirmək imkanı; 
intellektual texnologiya yaradılması zəminində, habelə informasiya texnologiyası deyilən texnologiyadan istifadə 
etməklə qərarların qəbul olunması. 
İnformasiya cəmiyyətinin təşəkkülü təsadüfi deyildir. Bu cəmiyyətdə sosial dinamikanın  əsası  ənənəvi 
maddi ehtiyatlar deyil, informasiya (intellektual) bilikləridir, elmi, təşkilati amillərdir, insanların intellektual 
qabiliyyətləri, təşəbbüsləri, yaradıcıhqlarıdır. Formalaşmaqda olan informasiya cəmiyyətinin tələbatları 
informasiya texnologiyalarının, necə deyərlər, həyat vəsiqəsi almasını zəruri etmişdir. 
İndustrial cəmiyyətdən informasiya cəmiyyətinə keçilməsi zamanı sosial həyatın bütün sahələrində 
informasiya ehtiyatlarının toplanması ilə onlardan istifadə olunması arasındakı  məhdudiyyətlər aradan qaldırılır; 
bu, sosial proseslərin dinamikasının artmasına, ictimai tərəqqinin sürətlənməsinə səbəb olur. Deməli, informasiya 
cəmiyyətində informasiya axınları  və massivləri sosial inkişafı müəyyən edir, mövcud ehtiyatlar və amillərlə 
müqayisədə prioritet istiqamətlidir; burada əhalinin mütləq  əksəriyyəti və ya hamısı informasiya fəaliyyəti ilə 
(əlbəttə, fərqli səviyyədə) məşğul olur. 
Elmi  ədəbiyyatda informasiya cəmiyyətinin gələcəkdə 
[52 - 53]
 informasiya-ekoloji cəmiyyətə keçəcəyı 
fıkri də öz əksini tapmışdır. Mütəxəssislərin fıkrincə, informasiya cəmiyyəti ekoloji sağlamlaşma imkanlarını 
artırmalıdır.  İnformasiya-ekoloji cəmiyyət ekoloji problemləri effektli həll etməyi bacaran, ekotələbatların, 
ekodəyərlərin və imperativlərin tarazlığını  təmin edən, yüksək ekoloji mədəniyyətə,  əxlaqa,  şüura  əsaslanan 
cəmiyyətdir. Başqa sözlə, o, sosiumun yeni qlobal vəziyyətidir, noosferanın təşəkkülünün növbəti mərhələsidir. 
Müasir sosiologiyada cəmiyyətin sistem-struktur və münaqişə konsepsiyaları geniş yayılmışdır. Onları 
yığcam şəkildə nəzərdən keçirək. 
Sistem-struktur konsepsiyalar cəmiyyəti müəyyən birlik, bütövlük kimi nəzərdən keçirir. Cəmiyyətin 
dəyişilməsi konsensusun (cəmiyyət üzvləri arasında qarşılıqlı razılığın), müvazinətin pozulması ilə bağlıdır, onu 
bərpa etmək üçün cəmiyyətin sosial təşkilini dəyişdirmək zəruridir. A. Malinovskinin fıkrincə, sosial sistem olan 
cəmiyyətin ünsürləri insanların  əsas tələbatları ilə bağlıdır.  İnsanlar öz tələbatlarını ödəmək üçün birləşməyə 
məcburdur. Buna əlaqələndirmə, idarəetmə institutları kömək edir. Deməli, cəmiyyət bir sistem olmaq etibarilə 
insanın öz təbiəti ilə  şərtlənmişdir. K. Erikson cəmiyyəti özü inkişaf edən sosial sistem kimi nəzərdən keçirirdi; 

---

24 
 
onun hüdudları və birliyi sosial nəzarət metodları ilə təmin edilməlidir. O, cinayətkarlıq faktlarını araşdıraraq, bu 
qənaətə  gəlirdi ki, həmin faktlar cəmiyyətin hüdudlarını  dəyişdirmək cəhdləridir. Bu kənaraçıxmalar cəmiyyətin 
qalan üzvlərinə  cəmiyyətin birliyini qoruyub saxlamaq üçün davranış normalarına  əməl olunmasının zəruriliyini 
başa düşməkdə, yəni sosial konsensusun saxlanmasını dərk etməkdə kömək edir. 
T. Parsons belə hesab edirdi ki, sosial sistem böyük insan fəaliyyəti sisteminin altsistemlərindən biridir. Öz 
növbəsində sosial sistemdə daha dörd altsistemi ayırd etmək olar: mədəniyyət sistemi; siyasi sistem; iqtisadi 
sistem; sosietal sistem. Üç əvvəlki sistemlər sonuncu sistemin fəaliyyət mühitini 
[53 - 54] 
qərarlaşdırır. Cəmiyyətin 
özəyini strukturlaşdırılmış normativ nizam təşkil edir; bunun vasitəsilə  əhalinin kollektiv həyatı  təşkil olunur. 
Nizam dəyərləri, normaları  və qaydaları ehtiva edir. Məhz nizam sayəsində  fərdlərin cəmiyyətə  mənsubiyyət 
meyarı, məlum  ərazidə onların davranışı üzərində  nəzarət ölçüsü müəyyənləşir, kollektiv vahid bütövlük kimi 
fəaliyyət göstərə bilir. Eyni zamanda məlum normativ nizam sosietal birlik üzvlərinin statuslarının, hüquq və 
vəzifələrinin toplusu kimi səciyyələnir; onlar vahid mədəni oriyentasiya zəminində müxtəlif fərdlər və qruplar üçün 
fərqlidir. Sosial səviyyədə  cəmiyyət davamlı, qarşılıqlı surətdə  əlaqəli, inteqral bütövlük olub, mədəni və sosial-
struktur diferensiasiyaya malikdir. Cəmiyyətdə qeyri-adekvat sosiallaşmaya malik adamlar (deviantlar adlandırılan 
şəxslər) mövcuddur; onlar cəmiyyətin dəyər və normalarını yetərincə mənimsəməmişlər. Deviasiya müvazinətdən 
kənara çıxmadır, ona görə də sosial nəzarətin müxtəlif vasitələrindən istifadə edilməsi zəruridir. 
Mədəni sistem cəmiyyətdə normativ nizamın legitimləşdirilməsi (qanuniləşdirilməsi) funksiyasını yerinə 
yetirir: sosial icazələr və qadağanlar üçün əsaslar formalaşır. 
Orqanizmlər və fiziki əhatə cəmiyyətin mühiti kimi çıxış edir; onlar sosial sistemin mövcudluğu üçün zəruri 
şərtləri təmin edir. Bütün fiziki kompleksin özəyi iqtisadi sistemdir. İqtisadiyyat təkcə texniki-texnoloji 
prosedurların sosial cəhətdən nizamlanması üçün yox, həm də onların sosial sistemə qoşulması üçün, onlar 
üzərində fərdlərin, qrupların mənafeləri naminə nəzarətin həyata keçirilməsi üçün fəaliyyət göstərir. İqtisadiyyatın 
başlıca funksiyası  cəmiyyətdə mövcud olan rəngarəng tələbatların ödənilməsi üçün ehtiyatların səfərbər 
edilməsidir. Cəmiyyətlə onu əhatə edən mühitin tarazlı qarşılıqlı  təsiri onun sabit fəaliyyətinin, birliyinin, 
bütövlüyünün mühüm şərtidir. T. Parsonsun fikrincə, istənilən sosial sistem, ən əvvəl cəmiyyət kifayət səviyyədə 
daxili nizamlılığa malik olmalıdır. 
[54 - 55]
 
Adətən cəmiyyətin dörd böyük sferasını ayırd edirlər: iqtisadi, siyasi, sosial, mənəvi. Bu sferalar və onların 
ayrı-ayrı elementləri bir-birinə fasiləsiz surətdə qarşılıqlı təsir göstərir, dəyişilir, yeniləşir. Bu sferalardan hər hansı 
birinin mütləqləşdirilməsi və ya onun əhəmiyyətinə laqeydlik göstərilməsi bütün cəmiyyətin taleyində fəlakətli iz 
buraxa bilər. 
Sosial münaqişələr nəzəriyyəsinin tərəfdarları  cəmiyyətdə mübarizəyə, daxili qarşıdurmaya, böhranlara 
xüsusi diqqət yetirirlər. Bu halda onların mülahizələrinin çıxış məqamı kimi qeyd olunur ki, cəmiyyətdə müxtəlif 
sosial qrupların mənafelərində uyğunsuzluq, ziddiyyət, əkslik mövcuddur; həmin qruplar öz tələbatlarını ödəmək, 
öz maraqlarını reallaşdırmaq üçün səy göstərdiklərindən onların bir-biri ilə toqquşması, mübarizə aparması labüd 
olur. Sosial münaqişələr cəmiyyətin simasını, onun əsas sosial təsisatlarını və ya ünsürlərini dəyişdirir. Cəmiyyətin 
dəyişilməsi mexanizmini fəaliyyətə  gətirən başlıca amil sosial mənafe olur; o, sosial sistemin qarşılıqlı  təsirinin, 
fəaliyyətinin bazası kimi çıxış edir. 
Münaqişələrin sosioloji nəzəriyyəsini işləyib hazırlamaqda məşhur olan Amerika sosioloqu L. Kozer 
funksional təhlili təkmilləşdirməyə  səy göstərərək, sübut edirdi ki, münaqişə  cəmiyyətin daxili həyatının 
məhsuludur. Mövcud sosial sistemin sabitliyi probleminin həlli sosial toqquşmaları, münaqişələri, mənafelərin 
mübarizəsini nəinki rədd etmir, əksinə, tamamilə etiraf edir; bu, sosial münasibətlərin ayrılmaz atributlarındandır. 
İstənilən sosial sistem fərdlər və sosial qruplar arasında hakimiyyətin, sərvətin, status mövqelərinin müəyyən 
bölgüsünü nəzərdə tutur. Heç zaman ayrıca  şəxsin və ya qrupun mövcud bölgü sistemi nəticəsində faktiki nail 
olduğu ilə arzusunda olduğu, daha ədalətli hesab etdiyi pay arasında tam uyğunluq olmur; onların öz xüsusi 
paylarını artırmaq cəhdləri münaqişəni şərtləndirir. 
Münaqişələr cəmiyyətdə bir sıra pozitiv funksiyalar da yerinə yetirirlər. Belə ki, onlar qarşılıqlı 
etimadsızlığın, düşmənçiliyin araşdırılmasına, gərginliyin zəiflədilməsinə səbəb 
[55 - 56] 
olur ki, bu da gələcəkdə 
tərəflərin qarşılıqlı münasibətlərinin yeniləşməsinə imkan verir. Bundan əlavə, münaqişələr ümumi mənafelərin 
təzahürü zəminində daxili düşmənlərə qarşı mübarizədə insanları birləşdirərək, cəmiyyətdə inteqrasiyaedici rol 
yerinə yetirirlər. Münaqişələr müəyyən çağırışlara cavab olaraq, həqiqi mübarizənin mənbəyi kimi sosial 
dəyişikliklərin stimullaşdırılması və sürətləndirilməsi funksiyasını da həyata keçirirlər. 
Məşhur alman sosioloqu R. Darendorf sosial münaqişənin mahiyyətini hakimiyyətlə ona müqavimət 
göstərilməsi arasındakı antaqonizmdə görürdü. Çünki hakimiyyət həmişə hakimiyyətsizliyi, deməli, hakimiyyətə 
müqavimət göstərilməsini nəzərdə tutur. Hakimiyyətə müqavimətin dinamikası tarixin hərəkətverici qüvvəsidir, 
cəmiyyətdəki dəyişikliklərin sürət və istiqamətlərini müəyyən edir. Sivilizasiyalı, yüksək dərəcədə mobil 
cəmiyyətdə «sosial sarsıntıları qabaqlamaq» vasitəsi kimi münaqişələrin nizamlanması praktikası mövcuddur. 
Cəmiyyətin münaqişə modeli «ən ümumi bərabərlik, sosial nizam, sabitlik» modelindən daha üstündür. 

---

25 
 
Amerika sosioloqu F. Perkin müasir cəmiyyətdə münaqişəni zülm olunanlarla imtiyazlıların qarşıdurması 
kimi nəzərdən keçirir. Lakin onların mübarizəsi sosial ziddiyyətləri həll edən və ya yumşaldan incə mexanizmlər 
(məsələn, sosial mobilik, zülm olunanların tələbatlarının aşağı  səviyyəsi, dinin təsiri və s.) sayəsində üsyanlara 
gətirib çıxarmır. Bölgü sisteminin daha çox bazar vasitəsilə formalaşması hökmran elitanın zəruri saydığı 
istiqamətdə cəmiyyətə təsir göstərməsinin gizli mexanizmlərini qavramaqda müəyyən çətinliklər yaradır. Beləliklə, 
sosial münaqişə konsepsiyası cəmiyyətdə mübarizəni, düşmənçiliyi, zorakılığı onun real surətdə fəaliyyətinin tərkib 
hissəsi kimi, bir mexanizmi kimi nəzərdən keçirir. 
Göründüyü kimi, konsensus konsepsiyası sosial sistemin sabit, davamlı fəaliyyətinə, münaqişə konsepsiyası 
isə onun dəyişilməsinə daha çox diqqət yetirir. 
[56 - 57]
 

---

26