F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
 
II FƏSİL 
 
 
CƏMİYYƏT 
MÜRƏKKƏB SOSİAL-MƏDƏNİ FENOMENDİR 
 
 
1.  Cəmiyyət ən ümumi sosial sistem kimi 
 
Cəmiyyət insanların sadəcə məcmusu deyildir, fərdlərin özünəməxsusluğunu və əlaqələrini nəzərə almayan 
mücərrəd bütövlük də deyildir. Cəmiyyət mürəkkəb, bütöv sosial-mədəni sistemdir, başqa sözlə, sosial sistemin 
xüsusi növüdür. Sosial-fəlsəfi axtarışlar cəmiyyətin tədqiqində ilkin metodoloji prinsipi üzə  çıxarmışdır: bu, 
cəmiyyətə sistem kimi yanaşılmasıdır. Elmdə, o cümlədən sosiologiyada müxtəlif mürəkkəbliyə malik olan 
təşəkkülləri tədqiq etmək üçün sistem yanaşmadan uğurla istifadə olunur. 
«Sistem» termini hələ Qədim Yunanıstanda işlənilsə də, XVII-XVIII əsrlərdə elmi dövriyyəyə daha geniş 
daxil olmuşdur; onun ilkin mənası  nəyinsə mürəkkəb və  rəngarəng vəhdətini ifadə etmişdir (məsələn, təbiətin 
sistemi, biliklərin sistemi, əlamətlərin sistemi və s.). XX əsrin ortalarından etibarən «sistem» termini daha dərin 
elmi məzmun kəsb etmişdir. Sistemlərin ümumi və xüsusi nəzəriyyələri meydana gəlmiş, sistem yanaşma biliyin, 
tədqiqatını xüsusi metodologiyası kimi etiraf olunmuşdur. Hazırda sistemlilik hər bir elmin mərkəzi 
kateqoriyalarından biri hesab edilir. 
Universal anlayış olan sistem həm maddi, həm də mənəvi aləmin mühüm xassələrini əks etdirir. Onun ən 
mühüm əlamətləri bütövlük, diferensiallıq, elementlərin əlaqəsidir. Elmi ədəbiyyatda belə bir cəhətə xüsusi diqqət 
yetirilir ki, fəaliyyət baxımından hər bir sistemi üç əlamət səciyyələndirir. 
Birincisi, davamlılıq - bu, sistemin həyat prosesində özünü qoruyub saxlaması qabiliyyətini ifadə edir. 
[37 - 
38] 
İkincisi, müvazinət - bu, sistemin saxlanılması naminə kompromis, qarşılıqlı güzəşt kimi başa düşülə bilər. 
Üçüncüsü,  əks  əlaqə - bu, fəaliyyətə olan təsirə  və onun sonrakı  dəyişilməsinə göstərilən reaksiyanın 
spesifikasını əks etdirir. 
Sistemin fəaliyyətinin bu əlamətləri homeostazis anlayışında birləşdirilə bilər. Həmin anlayış xarici mühitlə 
qarşılıqlı  təsir prosesində  cərəyan edən həyat fəaliyyətində sistemin özünü, öz əsas xassələrini və funksiyalarını 
qoruyub saxlamaq qabiliyyətini ifadə edir. 
Sistemlərin kifayət qədər müxtəlifliyi, rəngarəngliyi  şəksiz həqiqətdir. Elmi sistematologiyada onların 
müxtəlif təsnifatı təklif olunmuşdur. Məsələn, maddi və ideal, təbii və süni, bioloji və sosial, dinamik və statik, açıq 
və qapalı ifadə olunan və ifadə olunmayan, adaptiv, özünü təşkil edən, inkişaf edən və s. sistemləri fərqləndirirlər. 
Sistemlərin xüsusi tipi olan sosial sistemlər komponentlərinin çoxluğu, həmin komponentlər arasında, 
bütövlükdə sistemlə mühit arasında qarşılıqlı  əlaqələrin rəngarəngliyi ilə  səciyyələnir. Görkəmli sosioloq 
T. Parsons qeyd edirdi ki, sosial sistemlər ən əvvəl qarşılıqlı fəaliyyətdə, təsirdə olan fərdlərin sistemidir; fərdlər 
eyni zamanda həm canlı orqanizmlərdir, həm də şəxsiyyətlərdir və müəyyən mədəni sistemlərə mənsubdurlar. 
Sosial sistemləri genetik əlamət baxımından maddi və ideal sistemlərə ayırmaq olar. Maddi sosial sistemlərə 
kiçik sosial qrupları (ailə, peşə qrupları, partiya özəkləri); böyük sistemləri (dövlət, partiyalar, həmkarlar təşkilatları 
konfederasiyası və s.); mürəkkəb sistemləri (dövlətlər birliyi, hərbi-siyasi bloklar, iqtisadi ittifaqlar və s.) aid edilə 
bilər.  İdeal sistemlər insanın  ətraf aləmi dərk etməsi ilə bağlıdır. Bu sistemlər də kiçik (fərdi  şüur,  şəxsiyyətin 
mənəvi dünyası), orta (müəyyən fərdlər qrupunun baxışlar sistemi, etnik qrupların adət və  ənənələri), böyük 
(iqtisadi nəzəriyyə, sosiologiya elmi və s.), habelə universal (dünyagörüşü, mifologiya, din və 
[38 - 39] 
s.) 
sistemlərə ayrıla bilər. 
Formasına görə sosial sistemlər kiçik, orta, böyük və mürəkkəb sistemlər kimi təsnif oluna bilər. Kiçik 
sistemlərə ayrı-ayrı sosial obyektlər aiddir (məsələn, ailə, fərd, kiçik qrup və s.); onların daxili strukturu və 
fəaliyyəti nisbətən sadədir, onları  təşkil edən ünsürlərin qarşılıqlı  təsiri  əlaqələndirmə xarakteri daşıyır. Orta 
sistemlərin strukturunda ünsürlərin dəqiq ayırd edilmiş iki qrupu mövcuddur; onların arasında  əlaqələr 
subordinasiya xarakteri daşıyır (yerli hakimiyyətin strukturu, rayonun iqtisadi strukturu və s). Böyük sistemlər 
onları təşkil edən ünsürlər arasında mürəkkəb strukturla səciyyələnir (məsələn, dövlət, partiyalar, ölkənin iqtisadi 
sistemi). Mürəkkəb sistemlərə elə sistemlər aiddir ki, onların mövcudluğu alt sistemlərin daxili tənzimi ilə yanaşı 
çoxsəviyyəli xarakterə malikdir (məsələn, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa İttifaqı 
və s.). 

---

19 
 
Qarşılıqlı  təsirin xarakterinə görə sosial sistemlər açıq və qapalı ola bilərlər. Tam qapalı sistemlər adətən 
olmur, digər konkret sistemlərlə  məhdud  şəkildə qarşılıqlı  təsirlər özünü göstərir. Məsələn, dövlətdə islah 
(penitensiar) müəssisələr sistemi bu qəbildəndir. Açıq sistemlər xarici şəraitin təsirinə məruz qalır, özləri də həmin 
şəraitə müqabil təsir göstərirlər (məsələn, beynəlxalq idman assosiasiyaları). 
Sosial sistemləri öz qanunauyğunluqlarının xarakterinə görə ehtimal edilən və determinasiya olunan 
sistemlərə ayırmaq olar. Ehtimal olunan sistemlərdə onların komponentləri naməlum sayda variantların (məsələn, 
cəmiyyət mümkün müharibə  vəziyyətində) qarşılıqlı  təsirinə  məruz qalır. Determinasiya olunmuş sistemlər 
qarşılıqlı təsirlərin (məsələn, hüquqi, qanunverici və s. sistemlər) dəqiq məlum olan nəticələrini nəzərdə tutur. 
Sosial sistemlərin başlıca funksiyaları nizamı  və inkişafı  təmin etməklə bağlıdır. Lakin elə sosioloji 
nəzəriyyələr vardır ki, onlar sistemin potensiyalarını, yəni imkanlarını ön plana çəkir və müvafiq anlayışları 
formula edirlər. Bu halda 
[39 a 40] 
sistemin aşağıdakı imkanları qeyd olunur: 
- tənzimləyici (bu, fərdlərin və qrupların davranışının tənzimlənməsini təmin edir); 
- ekstraktiv (bu, resursların cəlb olunmasını nəzərdə tutur); 
- atributiv (bu, cəmiyyətdə müdafiənin təmin olunmasını nəzərdə tutur); 
- distributiv (bu, status mövqelərinin və maddi nemətlərin bölgüsünü nəzərdə tutur). 
Beləliklə, sosial sistem çoxölçülü və çoxaspektli təşəkkül olub, mürəkkəb tərkibə, tipologiya və funksiyalara 
malikdir. Cəmiyyət sosial sistemlərin bütün xarakteristikalarını əks etdirir, ona görə də cəmiyyət ən mürəkkəb və 
ümumi sosial sistem hesab olunur.