F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

4. Cəmiyyətin əlamətləri 
 
Sosiologiya cəmiyyət haqqında tipik, davamlı, təkrar olunan məqamların ayırd edilməsinə, araşdırılmasına 
xüsusi diqqət yetirir; həmin məqamlar cəmiyyətin əlamətləri kimi çıxış edə bilər. 

---

22 
 
Cəmiyyətin  əlamətləri sırasında  ən  əvvəl  ərazinin olmasını 
[47 - 48] 
qeyd etmək olar. Sosial əlaqələrin 
konsolidasiyası  məhz məlum  ərazidə baş verir. Ərazi sosial məkanın  əsasıdır: fərdlər arasındakı münasibətlər, 
qarşılıqlı təsirlər burada təşəkkül tapır və inkişaf edir. Təbii landşaftların, flora və faunanın, iqlim şəraitinin və s. 
rəngarəngliyi, zənginliyi insanların həyati tələbatlarını ödəməyə imkan verir, onların həyat fəaliyyətinə 
təkrarolunmaz xüsusiyyətlər bəxş edir. 
Sosial strukturun, yəni davamlı əlaqələrin olması cəmiyyətin ikinci əlaməti hesab edilə bilər. Məhz həmin 
əlaqələr sayəsində daxili sosial qarşılıqlı təsirlərin yüksək intensivliyi, təkraristehsalı təmin edilir. Bəşər cəmiyyəti 
tarixinin ilk mərhələlərində onun davamlılığı başlıca olaraq, şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı  təsirlər (qonşuluq, 
qohumluq telləri) hesabına təmin olunurdu: icma münasibətləri qərarlaşmışdı. Cəmiyyətin inkişafının sonrakı 
mərhələlərində qarşılıqlı  təsirlərin bu prinsipləri kifayətləndirici olmadığından sosial strukturların başlıca 
sabitləşdirici amillər kimi rolu daha aydın təzahür edirdi: sosial institutların, sosial birliklərin rolu etiraf olunurdu. 
İndi cəmiyyəti sosial strukturlarsız təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Hər bir struktur həyat fəaliyyətinin və 
qarşılıqlı əlaqənin müəyyən növlərini tənzimləyir və təkraristehsal edir. Məsələn, pul institutu əmək mübadiləsini, 
ailə institutu nikah münasibətlərini, sosial peşə birlikləri  əmək bölgüsünü nizamlayır. Bunların hamısı birlikdə 
cəmiyyətdə varisliyi (bunsuz sosial əlaqələrin təkraristehsalı mümkün deyildir) təmin edir. 
Cəmiyyətin üçüncü əlaməti onun özyetərliliyidir. Bu o deməkdir ki, cəmiyyət kənardan müdaxilə olmadan 
öz  əsas təyinatını yerinə yetirməlidir, yəni insanlara həyat təşkilinin elə formalarını  təklif etməlidir ki, həmin 
formalar onların öz şəxsi məqsədlərinə çatmasına imkan yaratsın.  İnsan ancaq cəmiyyətdə sosial karyeraya 
yiyələnə bilər, zəruri biliklər və vərdişlər qazana bilər, müəyyən peşə fəaliyyəti ilə məşğul ola bilər, öz tələbatlarını 
ödəyə bilər. Cəmiyyət özünütənzimləmək qabiliyyətinə malik olmalı, müəyyən normalar və prinsiplər 
[48 - 49]
 
əsasında sosial prosesləri, institutların, təşkilatların fəaliyyətini nizamlamalı  və idarə etməlidir. Özyetərlilik 
cəmiyyətin muxtarlığını  təmin edir; bu, xarici idarəedici impulslar olmadan fərdlərin özinkişafı, öztənzimi üçün 
zəruri şərait yaratmaq qabiliyyətini ifadə edir. 
Cəmiyyətin dördüncü əlaməti - mədəniyyətin ümumiliyi böyük inteqrasiyaedici qüvvədir; bu, insanların hər 
bir yeni nəslinin sosiallaşmasında  əvəzsiz rol oynayır, onu təşəkkül tapmış münasibətlər sisteminə daxil edir, 
ümumən qəbul olunmuş norma və qaydalara tabe edir. Mədəniyyətin ümumiliyi cəmiyyətdə  mənəvi vəhdətin 
təkrarsız iqlimini yaradır, mənlik şüurunu fəallaşdırır (xüsusən dil, mənşə, davranış nümunələri, əxlaqi dəyərlər və 
s. ümumiliyi vasitəsilə). Nəticədə cəmiyyətin inkişafında varislik və yeniləşmə təmin olunur. Dini, milli, iqtisadi və 
s. ideyalar qüdrətli inteqrasiyaedici qüvvəyə malik olan sosial fenomenlərə konkret misal ola bilər. 
Deməli, cəmiyyət sosial əlaqələrin və sosial qarşılıqlı  təsirlərin təşkilinin universal üsulu olub, insanların 
bütün  əsas tələbatlarını ödəməyi təmin edir; o, özünütənzimləmə, özünü təkraristehsal qabiliyyətinə malikdir. 
Xüsusi institutlar, təşkilatlar, normalar, dəyərlər vasitəsilə sosial əlaqələrin möhkəmlənməsi, yeniləşməsi və 
zənginləşməsi onun fəaliyyətinin aparıcı istiqamətini təşkil edir.