F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

4. Qanunvericik sosiologiyasının bəzi cəhətləri 
 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına qanun-vericilik təşəbbüsü hüququna malik olan şəxslərin və 
orqanların dairəsi müəyyən edilmişdir. Konstitusiyanın 96-cı maddəsinin 1-ci bəndinə uyğun olaraq, Azərbaycan 
Respublikasının Milli Məclisində qanunvericilik təşəbbüsü hüququ (qanun layihələrini və başqa məsələləri 
Azərbaycan Respublikası Milli 
[274 - 275] 
Məclisinin müzakirəsinə  təqdim etmək
*
 hüququ) Azərbaycan 
Respublikası Milli Məclisinin deputatlarına, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə, Azərbaycan 
Respublikasının Ali Məhkəməsinə, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğuna və Naxçıvan Muxtar Respublikasının 
Ali Məclisinə  məxsusdur. Beləliklə, Konstitusiya ilə qanunvericilik təşəbbüsü hüququna malik 129 subyekt 
müəyyən edilmişdir. Müqayisə üçün qeyd etmək olar ki, ABŞ-da belə hüquqa Konqresin üzvləri, Almaniya 
Federativ Respublikasında federal hökumət, Bundesrat, Bundestaqın fraksiyaları  və ya onun deputat korpusunun 
ümumi sayının 5 faizindən az olmamaqla deputat qrupu malikdir. 
Qanunyaratma prosesinin intensivliyi müxtəlif ölkələrdə fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. 12 noyabr 1995-ci il 
tarixdən 2006-cı il yanvarın 1-dək olan müddət  ərzində Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfındən 2040 
qanun, qərar və digər normativ hüquqi akt qəbul edilmişdir. Yalnız 2002-ci ilin payız (30 sentyabr - 30 dekabr), yaz 
(1 mart - 31 may) və növbədənkənar (1 iyun - 27 iyul) sessiyalarında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 56 
iclası keçirilmiş, burada 114 qanun, 17 qərar qəbul edilmişdir. Bu dövrdə parlamentdə 30 beynəlxalq müqavilə və 
konvensiya təsdiq edilmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, ABŞ-da il ərzində orta hesabla 5000, Rusiya 
Federasiyasında 1000-ə yaxın, AFR-də isə 160 qanun layihəsi müzakirəyə çıxarılır. Bununla əlaqədar qeyd etmək 
yerinə düşər ki, ABŞ-da qanunvericilik bazası iki əsrdən artıq müddət ərzində formalaşmışdır. Burada hər bir ştat 
artıq mükəmməl hüquq sisteminə malikdir. AFR-in, RF-in, habelə Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemi isə 
nisbətən gəncdir. 
Araşdırmalar göstərir ki, qanunyaratma fəaliyyətinin ağırlıq mərkəzi hökumətin üzərinə düşür. Məsələn, 
AFR-də qanunvericilik təşəbbüsü hüququna malik olan subyektlərin 
[275 - 276] 
fəallıq dərəcəsi aşağıdakı kimidir: 
qanun layihələrinin ümumi sayının təqribən 60%-i hökumətin, 34%-i Bundestaq deputatlarının, 6%-i isə 
                                                 
*
 Qanun layihəsini hər bir vətəndaş hazırlaya bilər, lakin onu rəsmi olaraq parlamentə  təqdim etmək hüququna ancaq qanunvericilik 
təşəbbüsü hüququnun subyekti malikdir. 

---

110 
 
Bundesratın payına düşür. Qanun layihələrinin çoxsaylı olması baxımından onların müzakirəsinin və  qəbulunun 
ləngiməsini (layihələrin parlamentin bir sessiyasından növbəti sessiyalara keçirilməsi) də qeyd etməmək mümkün 
deyildir. Bəzi qanunların qəbuluna olan kəskin tələbat bir sıra hallarda vaxtın və maddi vəsaitlərin çatışmazlığı ilə 
müşayiət olunur. Bu isə bəzən onların keyfiyyətinin aşağı düşməsinə, artıq qəbul olunmuş hüquqi aktlara onların 
qəbulundan dərhal sonra əlavələr və ya dəyişikliklər edilməsi zərurətinə gətirib çıxarır. 
Qanunyaratma fəaliyyətinin sürətinə iki amil mühüm təsir göstərir. Təəssüf ki, həmin amillər hələ  də 
sosioloqların diqqətindən kənarda qalmışdır. Birinci siyasi amildir. Bu, müasir dövlətlərdə  cəmiyyətin siyasi 
qüvvələri arasındakı ziddiyyətlərlə, onların mübarizəsi ilə əlaqədardır. İkinci amil xüsusən də federativ dövlətlərdə 
federal münasibətlərin təşəkkülü ilə bağlıdır. Federativ dövlətlərdə federasiya subyektlərinin mənafeləri bir çox 
hallarda üst-üstə düşmür. Bu, qanunvericilik prosesində  də  əks olunur. Bəzən parlamentin aşağı palatasının, 
xüsusilə də federal münasibətlərə aid qəbul etdiyi qanunlar onun yuxarı palatasında ləngidilir. Yuxarı palata bəzən 
müzakirəsinə verilən qanunlara baxmaqdan imtina edir. Göstərilən proseslərin obyektiv səciyyə daşımasına 
baxmayaraq, onların  əksər hissəsi iradi yolla aradan qaldırıla bilməz və ümumiyyətlə, qaldırılmamalıdır. Belə 
hallarda başqa mövqedən yanaşma tələb olunur. Bu baxımdan mükəmməl hazırlıqlı sosioloji xidmət əhəmiyyətli 
rol oynaya bilər. 
Məsələni xeyli geniş planda da qoymaq olar. Bunu Azərbaycan Respublikasının yaxın qonşusu RF-in 
qanunvericilik təcrübəsi ilə müqayisədə aydın görmək olar. Məsələn, hüquq fəlsəfəsi və qanunvericilik texnikası 
sahəsində tanınmış mütəxəssis, Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir 
[276 - 277] 
üzvü  C. A. Kərimov haqlı 
olaraq qeyd edirdi ki, bir çox rusiyalı qanunvericilər  ən azı qanunyaratmanın həyata keçirilməsi ilə  əlaqədar öz 
peşəkar hazırlıqlarını yüksəltməməkdən narahatdırlar. Onlar qanunlarda gerçəkliyin dəqiq əksini və onun yüksələn 
inkişafını axtarıb tapmaqdan daha çox siyasi mübahisə və araşdırmalarla məşğuldurlar. 
Bəzi tədqiqatçıların qanunyaratma prosesində parlament üzvlərinin və parlament aparatının rolunun 
mütləqləşdirilməsinə dair nöqteyi-nəzərləri zənnimizcə, inandırıcı deyildir. Tam əminliklə demək olar ki, 
qanunyaratma prosesində parlament üzvlərinin rolu böyükdür. Lakin qanunverici bu və ya digər qanun layihəsinin 
zəruriliyini, onun qəbulunun məqsədəuyğunluğunu, bu aktın siyasi, iqtisadi və sair nəticələrini düzgün 
qiymətləndirməyə borcludur. 
Hüquqi cəhətdən mükəmməl olan, ictimai münasibətlərin bu və ya digər sahəsinin hüquqi tənzimlənməsinin 
ictimai tələbatlarına cavab verən, hüquqi tənzimetmənin realizə olunması mexanizmini özündə ehtiva edən qanun 
layihəsinin işlənib hazırlanması üçün müvafiq şərtlərin, eləcə  də üsul və vasitələrin yaradılması son dərəcə 
zəruridir. Bunu həm də  cəmiyyətin intensiv inkişafı, artan tələbatların təmin olunması  zərurəti tələb edir. Belə 
şərtlər, üsul və vasitələr içərisində elminəzəri təminat başlıca yer tutur. Ancaq ixtisaslaşmış mütəxəssislər qüvvədə 
olan qanunvericiliyin müqayisəli tədqiqatlarını aparmaq və  qəbulu planlaşdırılan hüquqi aktların zəruriliyini və 
məqsədəuyğunluğunu müəyyən etmək iqtidarında ola bilər. Qanun layihələri ilə  əlaqədar informasiyaları 
formalaşdırmağı, bunun elmi konsepsiyasını işləyib hazırlamağı, zəruri ekspertizalar aparmağı, millət vəkilləri ilə 
elmi məsləhətləri həyata keçirməyi yalnız yüksək ixtisaslı  və peşəkar mütəxəssislər bacarar. Xüsusilə  də elmi 
konsepsiyanın müəyyənləşdirilməsi mərhələsində qanun layihələrinin işlənib hazırlanmasına nəinki hüquq 
sahəsinin tədqiqatçılarını, həm də hüququ tənzimetmə predmetinə bilavasitə aid olan sahələrin alimlərini cəlb 
etmək zəruridir. 
Aparıcı elmi kollektivlər, elmi təşkilatlar və onların 
[277 - 278] 
yüksək ixtisaslı nümayəndələri, hüquq 
elmləri ilə yanaşı digər humanitar elmlər sahəsində tanınmış  nəzəriyyəçilər, praktik işçilər dövlət quruculuğu 
strategiyasının və ictimai inkişaf perspektivlərinin işlənib hazırlanmasında bilavasitə iştirak etməlidirlər. Bununla 
əlaqədar Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik və hüquqşünaslıq fəaliyyətini özündə birləşdirən müvafıq 
strukturun yaradılması məqsədəuyğundur. 
Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin hər bir sahəsində ciddi ziddiyyətlərin aradan qaldırılması, 
mövcud boşluqların yerinin vaxtında doldurulması qanunyaratma fəaliyyətinin səciyyəvi  əlamətlərindən biridir. 
Söhbətin qanun layihələrinin hazırlanması, müzakirəsi və qəbulu haqqında getdiyi bir zamanda bunun nə dərəcədə 
ciddi məsələ olduğu özünü daha çox büruzə verir. Qeyd etmək lazımdır ki, qanunyaratma prosesində hüququn 
realizəolunma mexanizminin zəifliyi yolverilməzdir. Bu, hər cür sui-istifadələr üçün real imkanlar yaradır. Hüquqi 
realizə mexanizminin zəifliyi qanunların işləkliyini çətinləşdirir. 
Qanunvericilik sosiologiyası  cəmiyyət haqqında di-gər elmlərlə yanaşı qanunvericinin həlli tələb olunan 
problemli situasiyaların mahiyyətini dərk etmək imkanını genişləndirir. Bunun üçün aşağıdakıların yerinə 
yetirilməsi zəruridir: 1) cəmiyyətin real vəziyyətini, onun qarşısında duran təxirəsalınmaz və perspektivli 
problemlərin, bunların səbəblərinin və  həmin səbəbləri doğuran amillərin mükəmməl surətdə  tədqiq edilməsi; 2) 
hüquqi tənzimetmə predmetinin və bu tənzimetmənin üsullarının dəqiq  şəkildə müəyyənləşdirilməsi. Bununla 
əlaqədar olaraq ölkənin hüquq sisteminin nizamlılığına nail olmaq üçün onun maksimum dərəcədə tam, 
ziddiyyətsiz, anlaşıqlı  və dövlətin vətəndaşları  tərəfindən başa düşülməli olmasına səy göstərilməsi zəruridir. 
Qanunların qanunqüvvəli aktlarla əvəz edilməsi təcrübəsinə qətiyyətlə son qoyulmalıdır. Çünki bu, bir çox hallarda 

---

111 
 
tətbiq edilməli olan qanunların qüvvəsini heçə endirir. Hüquq sistemi isə birbaşa qüvvəsi olan qanunlara 
arxalanmalıdır. 
[278 - 279]
 
Kimin və hansı dərəcədə hüquqi tənzimetmənin subyekti olması haqqında məsələ də özünün elmi cəhətdən 
əsaslandırılmasını tələb edir. Qanunvericilik problemi situasiyanı tədqiq edərkən onun qanunvericilik həllinə olan 
tələbatı, müvafiq hüquqi aktın qəbulunun və ya qəbul olunmamasının dövlətin vətəndaşları üçün nəticələri 
müəyyən edilməlidir. 
Əlbəttə, real həyat müəyyən hallarda meydana çıxmış problemlərin qanunvericiliklə  tənzimlənməsində 
qanunvericidən yüksək operativlik tələb edir. Lakin bu, heç də o demək deyildir ki, qanunyaratma prosesi özbaşına 
və ancaq təbii axarı ilə gedən bir prosesdir. Bu proses planlaşdırılır və məhz belə bir şəraitdə qanun layihələrinin 
hazırlanması zamanı qanunvericilik təşəbbüsü hüququnun bütün subyektlərinin qarşılıqlı razılaşması təmin olunur. 
Dünya təcrübəsində qanunyaratma prosesinin hüquqi tənzimlənməsinə aid xeyli nümunələr mövcuddur. Məsələn, 
Yaponiyada 1898-ci ildən «Qanunlar haqqında ümumi əsasnamə» fəaliyyət göstərir. Almaniyada federal 
hökumətin 21 oktyabr 1949-cu il tarixli - «Normativ - hüquqi aktların qüvvədə olan hüquqa uyğunluğu haqqında» 
qanunvericilik aktı qüvvədədir və s. 
Qanunyaratma fəaliyyətində  əlaqələndirmə mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biridir. Bu 
əlaqələndirmə  nəyə nail olmağa imkan verir? Birincisi, qanunvericilik təşəbbüsünün axın prosesini tənzimləyir. 
İkincisi, hüquqi tənzimləyicilərin yaradılmasını  və  təzələnməsini tələb edən ictimai münasibətlər sferasının 
üstünlüyünü müəyyən edir. Üçüncüsü, qanunyaratma prosesində hakimiyyətin bütün budaqlarının qarşılıqlı 
münasibətlərini tənzimləyir. Dördüncüsü, milli parlamentin faydalı ənənələrinin bünövrəsini qoyur. 
Qanunvericiliyin dövlət səviyyəsində inkişaf etdirilməsi strategiyasında aşağıdakı iki əsas istiqaməti 
fərqləndirmək olar: 
Birincisi,  əsas qanunların yaxın və uzaq perspektivlərinin, dövlətin və onun vətəndaşlarının, cəmiyyətin 
iqtisadi, siyasi, sosial və  mənəvi inkişaf sferasındakı  tələbatları  əsasında 
[279 - 280]
 bu qanunların qəbulu 
ardıcıllığının müəyyən edilməsi. Burada əsas qanunlar qismində adətən Konstitusiya qanunları, habelə  qəbul 
edilmələri birbaşa Konstitusiyada nəzərdə tutulan qanunlar çıxış edir. 
İkincisi, hüququn hər bir sahəsinin inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi. Burada da əvvəlcə  əsas 
qanunlar qismində müvafiq hüquq sahəsi ilə  tənzim edilən, ictimai münasibətlərin mənasını  və  məzmununu 
müəyyən edən  əsas qanunlar fərqləndirilir. Bu qanunlar birinci növbədə  qəbul edilməlidir. Sonra isə sahəvi  əsas 
qanunlar əsasında müvafiq qanunlar hazırlanmalı və qəbul edilməlidir. 
Qanunların qəbul edilməsi hələ dövlətin hüquq sisteminin yaradılması sahəsində bütün problemlərin həlli 
demək deyildir. Bundan əlavə, hüququn hər bir sahəsində  və ayrı-ayrı hüquq institutlarında boşluqların aradan 
qaldırılması,  əsas sahəvi və sahədaxili qanunların qəbulu ilə  əlaqədar cari qanunvericilikdə  dəyişikliklər və ona 
əlavələr edilməsi üzrə qanunvericinin böyük işi tələb olunur. Qanunvericilik eksperimentinin aparılmasında 
qanunvericilik sosiologiyasının mövcud imkanlarından istifadə edilə bilər. Qanunvericilik eksperimenti aparılarkən 
nəzarətedici eksperimental amil qismində müəyyən zaman ərzində eksperiment zonasında qüvvədə olan hüquq 
norması  çıxış edir. Adətən federativ idarəçilik formasına malik olan dövlətlərin ayrı-ayrı subyektlərində hüquqi 
aktların tətbiqini belə eksperimentə nümunə göstərmək olar. Lakin belə hüquqi aktların federasiyanın 
subyektlərində zamana görə qüvvə  hədləri müvafıq federal qanunların qəbulu ilə müəyyən olunur. Belə hüquqi 
aktlar federasiyanın subyektlərində Konstitusiyanın ayrı-ayrı müddəalarının realizə olunmasına xidmət edir. 
Müəyyən sahənin tənzimi ilə əlaqədar qəbul edilmiş qanuna xidmət edən qanunvericilik eksperimenti sosioloqlar 
üçün geniş  fəaliyyət sahəsidir. Belə  fəaliyyət prosesində  həmin qanunun səmərəliliyini,  əhalinin ona olan 
münasibətini və onun realizə olunmasına nəzarət mexanizmini aydınlaşdırmaq zəruridir. 
[280 - 281]
 

---

112