Fakültə: Beynəlxalq müanasibətlər və regionşünaslıq İxtisas: Beynəlxalq müanasibətlər Kurs: 2 Qrup: 271b fənn: Avropa ittifaqında siyasi inteqrasiya Fənn müəllimi: Hacalıyeva Günel Tələbə: Ramal Məhərrəmov baki-2021

Aİ - NATO münasibətləri 2003-2021-ci illər.
Soyuq müharibədən sonra NATO-AB münasibətləri. SSRİ-nin dağılması və iki qütblü dünya nizamının sona çatması ilə Avroatlantik təhlükəsizlik zonasını bir yerdə saxlayan əsas təhlükə ortadan qalxdı.
1990-cı ildən sonrakı dövrdə Soyuq müharibənin makro təhdidi, kütləvi qırğın silahlarının yayılması, etnik münaqişələr, sərhəd problemləri, immiqrasiya, terrorizm, ekoloji fəlakətlər və bu kimi məsələlərin kölgəsində qalan iqtisadi və siyasi qeyri-sabitlik yeni təhlükəsizlik tədbirləri həyata keçirilməsini zəruri etdi. Soyuq Müharibə dövründə AK NATO-nun və ABŞ-ın Avroatlantik təhlükəsizliyindəki üstünlük rolu, AK və Aİ-də iqtisadi inteqrasiyaya verilən üstünlük səbəbindən muxtar təhlükəsizlik və müdafiə siyasəti qura bilmədi. Təhlükəsizlik sahəsində milli suveren hüquqların ötürülməsi, BAB-ı canlandırmaq cəhdləri isə nəticəsiz qaldı. Digər tərəfdən, Soyuq müharibənin sona çatması ilə ortaya çıxan yeni təhdidlərlə mübarizə aparmaq üçün Avropada ABŞ-dan asılılığı qırmaq və uğuru yaymaq üçün AB üzərində yeni birləşmələr yarandı. NATO çətiri altında Avropa təhlükəsizliyinə xas yeni bir quruluş hədəf alındı. Sjursenin sözləri ilə desək, soyuq müharibənin sona çatması ilə Avropa təhlükəsizliyi və müdafiə kimliyi fikri tapılmasa da, Avropada ikiqütblülüyün qırılması ilə yeni bir dövr başlandı. Başqa sözlə, 1990-cı illər Avropada bu yeni təhlükəsizlik və müdafiə şəxsiyyətinin kəsişən üzvləri bu sənədin AB və / və ya BAB və / və ya NATO damlarında qurulması üçün axtarışlara şahid oldu.
Soyuq Müharibə bitdikdən dərhal sonra, 1991-ci ildə, 1990-cı ilin aprelində Alman Kansleri Kohl və Fransa Prezidenti Mitterandın ortaq müəllif olduğu bir məktubda çağırılan iki Hökumətlərarası Konfrans nəticəsində, AK-nin daha dərin inteqrasiya modelinə çevrilməsi tələb edildi. 7 fevral 1992 il tarixində, Türkiyədə imzalanan Maastricht müqaviləsi ilə AB-ni quran üzv dövlətlər bir çox yeni yurisdiksiyaya əlavə olaraq "Ortaq Xarici və Təhlükəsizlik Siyasəti" (CFSP) adlı bir quruluş yaratdılar. ODGP, üzv dövlətlərin xarici siyasət sahəsində əməkdaşlıq etməsini tələb edən ümumi təhlükəsizlik siyasətinin formalaşdırılması da daxil olmaqla təhlükəsizliklə əlaqəli bütün məsələlərin layihə çərçivəsində həll ediləcəyi nəzərdə tutulmuşdur. Müqavilənin J4-cü maddəsinin 2-ci bəndində BAB-nin AB inkişafının ayrılmaz və tamamlayıcı elementi olduğu vurğulandı; AB-nin öz müdafiə siyasətini formalaşdırana qədər BAB-dan müdafiə sahəsində təsiri olacaq qərarların hazırlanmasını və həyata keçirilməsini tələb edəcəyi bildirildi. Beləliklə, Maastricht Müqaviləsi nəticəsində BAB müəyyən mənada Aİ-nin müdafiə sütunu oldu.
Həmin maddənin 4-cü bəndində AB-nin davam etdirəcəyi müdafiə siyasətində NATO üzvü dövlətlərin öhdəliklərinə hörmətlə yanaşıldı. NATO-dan irəli gələn və NATO çərçivəsində müəyyən edilən ümumi təhlükəsizlik və müdafiə siyasətinə uyğun olaraq bunun olacağı vurğulandı. Başqa sözlə, AB gələcək müdafiə siyasəti ilə NATO-ya alternativ və ya rəqib yaratmayacağına işarə edirdi. Maastricht Müqaviləsinə əlavə edilmiş 30 saylı BAB haqqında Bəyannamə ilə, AB ilə əlaqəli olmayan NATO üzvləri, BAB-ə NATO ilə əlaqələrə verilən önəmin göstəricisi olaraq “assosiativ üzv” statusu ilə dəvət edildi. Bu çərçivədə, Türkiyə, Norveç və İslandiya 1992-ci ildə bir üzv üzv olaraq qatıldı. Beləliklə, AB-yə üzv olmayan NATO üzvləri BAB-dəki üzv statusları ilə Avropanın yeni təhlükəsizlik quruluşunda söz sahibi olmağı hədəflədilər.
Bəyannamənin 2-ci maddəsindəki "AB-nin müdafiə elementi və Atlantik İttifaqının Avropa sütununun möhkəmləndirilməsi vasitəsi kimi BAB-nin inkişafı" nın müddəası, Soyuq Müharibədən sonrakı ilk on ildə Avropanın strukturlaşdırılmasına yönəlmişdi. 1993-cü ildə qüvvəyə minən AB Müqaviləsinin əsasını təşkil edən 10-11 dekabr 1991-ci il tarixli Maastricht Sammitində AB-nin müdafiə qolu olaraq təyin olunan BAB-nin fəaliyyət sahələri müəyyən edildi və təşkilatın yenidən qurulmasına ehtiyac yarandı. Bu çərçivədə, 19 iyun 1992-ci ildə Almaniyanın Petersberg qəsəbəsində BAB üzvü olan ölkələr tərəfindən qəbul edilmiş Petersberg Bəyannaməsinə uyğun olaraq, BAB-ın vəzifələri NATO-ya zərər verməyəcək şəkildə təyin olundu: - müştərək müdafiə üzrə öhdəliklər.
Bu tapşırıqları yerinə yetirmək üçün həyata keçiriləcək əməliyyatlarda, hər üzv dövlət tərəfindən öz şərti qüvvələrindən və ya mənsub olduqları çoxmillətli vahidlərdən qüvvələrin ayrılması da Petersberg Zirvəsində qərar verildi.
Petersberg Zirvəsində, BAB-nin vəzifələri və əməliyyat gücünə və bunların üzvlərinin rollarına əlavə olaraq quruluşun təsis müqaviləsində göstərilən əsas üzvlük modelinin xaricində üç fərqli kateqoriyaya üzv statusunun verilməsinə qərar verildi. BAB quruluşundakı fərqli qruplar ətraflı olaraq təyin olundu. Bu əhatədə bir üzv statusunadək - Türkiyə, Norveç və İslandiya WEU Konsey iclasları, iş qrupları və Konsey iclaslarında iştirak etmək hüququ ilə danışma hüququ qazandılar. Digər tərəfdən, assosiativ üzvlərə BAB üzvləri tərəfindən yekdilliklə qəbul edilmiş qərara veto qoymaq səlahiyyəti verilməmişdir.
Bundan əlavə, assosiasiya olunmuş üzvlərin Şuranın iclaslarına qatılmasının qarşısını almaq üçün üzv dövlətlərin əksəriyyətinin və ya üzv dövlətlərin yarısı bu istiqamətdə səs verəcək, prezidentin səsvermə müddətini də daxil etməsi şərtiydi. Petersberg Bəyannaməsi ilə assosiasiya olunmuş üzvlərə verilən digər hüquqlar, üzv dövlətlərlə bərabər hüquqlu qüvvələr ayırdıqları BAB əməliyyatlarında iştirak etmək və Qərbi Avropa Silahlandırma Qrupu və BAB Planlaşdırma Cell-də iştirak etmək bacarığını əhatə edirdi. Birgə üzvlər onların üstünlüklü mövqeyi şübhəsiz ki, onların NATO-ya üzv olmaları və BAB-nin NATO-nun Avropa cinahını təmsil etməsi ilə əlaqədardır. Yeni dövrdə beynəlxalq sistemdəki dəyişikliklər və təhdid anlayışları ilə AB və BAB-nin çevrilməsinə paralel olaraq NATO-nun Avropa təhlükəsizliyi ilə əlaqədar vəzifələri və vəzifələri və siyasətlərində ciddi dəyişikliklər edildi.
NATO-nun Soyuq müharibədən sonrakı dönüşüm və təqib edəcəyi strategiya, 7-8 Noyabr 1991-ci il tarixlərində Roma Sammitində qəbul edilmiş "Yeni Strateji Konsepsiya" çərçivəsində göstərilmişdir. Bu sənəddə Sovet İttifaqı ilə Avropada yeni vəziyyət və Orta və Şərqi Avropadakı digər ölkələr arasında əməkdaşlıq imkanlarını artırdığı, bu səbəbdən hərtərəfli hücum təhlükəsinin aradan qaldırıldığı vurğulandı. Yeni dövrdə NATO-nun təhlükəsizlik təhdidləri və riskləri, qeyri-sabitliyə, kütləvi qırğın silahlarının yayılmasına, iqtisadi, sosial və siyasi çətinliklərdən, o cümlədən etnik daxil olmaqla həyati qaynaqların (neft, təbii qaz və s.) çoxalmasına tabedir. Bu çərçivədə, NATO, 1980-ci illərin sonuna qədər irəli müdafiə strategiyasını "azaldılmış irəliləmə varlığı" strategiyası və "çevik cavab" prinsipi ilə "nüvə silahlarına daha az müraciət etmə" prinsipi ilə qəbul etdi.
1998 St. Malo Zirvəsində Fransa və İngiltərənin CFSP çərçivəsində bir müdafiə siyasəti qurma təklifi ilə NATO-AB münasibətlərində "qayğılı illər" başladı. Bu kontekstdə, NATO-nun əsas xərcləri daxilində alternativ bir formalaşmanın mövcudluğu, AB-nin müdafiə xərcləri payı ilə əlaqədar ayrı-ayrı NATO qaynaqları və diqqət mərkəzində olan AB imkanları, NATO üzvünün tələblərinə uyğun deyildir. Aİ, xüsusən də Türkiyə kimi ölkələrdə, Avropa təhlükəsizlik sistemindən kənar qalma ilə bağlı narahatlıqlar ortaya çıxdı. Bu səbəbdən, 1990-cı illər ərzində AB ilə NATO arasındakı əməkdaşlıq / qarşıdurma dinamikasının, AB-nin hələ hərbi qüvvə yaratmadığı üçün müzakirə edilmədiyi "qızıl illər" in inkişafı ilə "qayğılı illərlə" əvəz olundu.
St. Malo Sammitində üç mühüm qərar verildi. Birincisi, AB-nin beynəlxalq böhranlarla mübarizə apara bilən və bu məqsədə uyğun olaraq uyğun bir hərbi qüvvə tərəfindən dəstəklənən muxtar fəaliyyət qabiliyyəti ilə təchiz edilməsi nəzərdə tutulurdu. İkincisi, AB-nin NATO-nun bütövlükdə işləmədiyi hərbi əməliyyatları həyata keçirə biləcəyinə qərar verildi. Başqa sözlə, beynəlxalq böhrana qatılmaq üçün ilk seçim NATO-ya və dolayısı ilə NATO daxilində lider mövqe tutan ABŞ-a verildi. Nəhayət, St. AB-nin Malo'dakı hərbi qabiliyyətlərini və nəzərə alaraq, Birliyin NATO qaynaqlarından faydalanması və ya öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi üçün bir mexanizm qurulmasına qərar verildi. Nəticə olaraq, Özenin bildirdiyi kimi St. Malo şəhərində Avropa müdafiəsinə dair qəbul edilən bəyannamədə, AB-nin NATO mərkəzli təhlükəsizlik yanaşmasından muxtar bir ESDP siyasətinə keçməsi ifadə edildi.
Əvvəlki illərdən fərqli olaraq indi avro-atlantik əməkdaşlıq çərçivəsində konsensus tapıla bilən nadir mövzular qalıb. Tərəflər arasında narazılıq yaradan səbəblər ticarətdən tutmuş Çin və Rusiya ilə münasibətlərə qədər müxtəlif sahələri əhatə edir. NATO-nun müdafiə xərcləri üçün nəzərdə tutulmuş Ümum Daxili Məhsulun 2 faizi həcmində tələbin avropalı müttəfiqlərin əksəriyyəti tərəfindən qarşılanmaması (Yunanıstan, Estoniya, Böyük Britaniya, Rumıniya, Polşa, Latviya və Litva istisna olmaqla), ABŞ və Aİ arasında ticari əlaqələrdə Amerikanın ticarət defisitinin olması, ABŞ-ın tələblərinə rəğmən Aİ-nin aparıcı dövlətlərinin Çinə qarşı sərt mövqe tutmaqdan çəkinməsi, Tramp administrasiyasının “Birinci Amerika” yanaşmasını əsas tutaraq avropalı müttəfiqlərinin maraqlarını gözardı etməsi tərəflər arasında münasibətləri gərən və qarşıdurma həddinə çatdıran əsas problemlərdir.
ABŞ ilə Aİ-ni qarşı-qarşıya qoyan bu qəbildən olan son belə vəziyyət Avropada böyük rezonansa səbəb olan Vaşinqtonun Almaniyada yerləşən hərbi qoşunlarının sayını azaltmaq planı ilə bağlı yayılan xəbərlər oldu. Belə ki, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropanın və ümumilikdə NATO ölkələrinin təhlükəsizliyinin təminatı və SSRİ-nin mümkün hücumuna qarşı üzv dövlətlərin qorunması üçün Avropada yerləşdirilmiş hərbi bazanın əsas hissəsinə Almaniya ev sahibliyi edir.
Soyuq müharibənin başa çatmasından sonra Avropa üçün Sovet hücumu təhlükəsi yox olsa da, Rusiya ilə gərginlik və qəfil hərbi eskalasiya ehtimalı heç vaxt aradan qalxmayıb. Xüsusilə, Ukrayna böhranından sonra Aİ təhlükəsizlik sahəsinə daha çox diqqət ayırmaq qənaətinə gəlib və bu istiqamətdə NATO çərçivəsindən kənar da xeyli hərbi təşəbbüslər irəli sürüb. Buna baxmayaraq, hələ də ABŞ qoşunlarının Avropada mövcudluğu qitənin təhlükəsizliyi üçün mühüm amil kimi qiymətləndirilir.
Bu prosesin davamı olaraq, 2020-ci ilin iyun ayında Tramp administrasiyası ABŞ-ın hazırda Almaniyada sayı 34,500 olan Amerikan qoşunlarının sayını 9,500 nəfər azaltmaq haqqında qərar qəbul etdi. Prezident Tramp bunu Almaniyanın NATO çərçivəsində müdafiə xərcləri öhdəliyinə əməl etməməyi və ticari əlaqələrdə ABŞ-a qarşı ədalətsiz davranmağı ilə əlaqələndirdi. Belə gözlənilir ki, Almaniyadan çıxarılan qoşunun bir qismi Polşaya və digər ərazilərə, yerdə qalan hissəsi isə geriyə - Amerikaya yönəldiləcək. Qeyd etmək lazımdır ki, 1990-cı illərdəki Rusiya – NATO razılaşmalarına ziddi olsa da, Polşa öz ərazisində Amerikan qoşunlarının və hətta nüvə silahının yerləşdirilməsi üçün mütəmadi səylər göstərir. Almaniyanın hakim Xristian Demokratlar Partiyası (CDU) Vaşinqtonun qoşunların azaldılması haqqında olan qərarını NATO ölkələrinin təhlükəsizliyi və koalisiya daxilində birlik üçün zərbə kimi qiymətləndirib.
Transatlantik münasibətlərdə ziddiyyətli digər məsələ isə Rusiya ilə münasibətlərin gələcəyi ilə bağlı həm NATO həm də Aİ daxilində olan fikir ayrılığıdır. Qərb liderləri arasında bu yanaşma fərqi xüsusilə koronavirus pandemiyasına görə sentyabr ayına təxirə salınan ən böyük iqtisadi güclərin görüşü (G7) ilə bağlı ortaya çıxdı. Belə ki, ABŞ Prezidenti Trampa görə Rusiyanın bu görüşdən kənar saxlanılması dünyanın geosiyasi və iqtisadi reallıqlarını əks elətdirmir və o, Cənubi Koreya, Hindistan və Avstraliya ilə yanaşı Rusiyanın da bu görüşə qatılmasını təklif edir.
1 May 2019-cu il tarixində, Aİ-nin Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Komissarı Federika Mogeriniyə ABŞ-ın Müdafiə Nazirinin müavini Ellen Lord və Dövlət Katibinin müavini Andrea Tompson tərəfindən imzalanmış məktub göndərilib. Məktubda ABŞ-da PESCO və Avropa Müdafiə Fondunun yaradılmasından doğan narahatlıq ifadə edilib. Məktubdan olan aşağıdakı sitat əhəmiyyətlidir: “Bu təşəbbüslər mövcud silahların oxşarının yaradılması (duplication), ABŞ-la birgə fəaliyyətin (interoperability) çərçivəsi xaricində hərbi sistemlərin təchiz edilməsi, məhdud sayda olan müdafiə resurslarının diversiyası (diversion) və Aİ ilə NATO arasında lazımsız rəqabət ortaya çıxartması riskini daşıyır... Bu layihələr Aİ-ə aid olmayan (Non-EU) şirkətlərin iştirakını qadağan etməklə Amerikan şirkətlərini də kənarda qoyur.”
Avropa İttifaqı rəsmiləri isə cavab məktubunda bu narahatlığın əsassız olduğunu göstərməyə çalışıb və iddia ediblər ki, PESCO və Avropa Müdafiə Fondu Aİ-nin hərbi gücünü artırmaqla üzv ölkələrin NATO daxilindəki öhdəliklərini yerinə yetirməsinə dəstək olacaq. Məktubda qeyd olunub ki, Aİ-nin təşəbbüsləri nəticəsində əldə olunmuş yekun silahlar Aİ-nin yox, üzv dövlətlərin sərəncamında olacaq. Aİ rəsmiləri onu da əlavə etdilər ki, 3-cü tərəflərin iştirakı ilə bağlı məhdudiyyətlər məxfi məlumatların sızdırılmasının qarşısının alınması və intellektual mülkiyyət hüquqlarının qorunması məqsədini daşıyır və bu məhdudiyyətlər ABŞ-ın müdafiə sənayesindəki qanunlarla oxşardır. ABŞ-ın müdafiə sənayesində həddindən artıq məhdud sayda Avropa şirkətinin iştirakı buna misaldır. Məsələn, 2016-cı ildə ABŞ-ın hərbi müdafiə sahəsində tədqiqat üçün ayrılmış maliyyənin cəmi 0,17 faizi Avropalı şirkətlərə verilib. Bundan əlavə Avropa bazarı hər zamankı kimi ABŞ-ın hərbi ixracına açıqdır və bu sahədə ticarət balansı ABŞ-ın xeyrinədir. Belə ki, 2014-2016-cı illərdə ABŞ Aİ-ə 62,9 milyard dollar həcmində silah ixrac edib, bunun qarşılığında Aİ-dən cəmi 7,6 milyard dollarlıq silah alıb.
Beləliklə, Soyuq Müharibə illərindən fərqli olaraq NATO-nun üzv ölkələrinə aşağı-yuxarı oxşar dərəcədə təhdid yaradan ümumi təhlükənin olmaması transatlantik əməkdaşlığın mahiyyətini dəyişib. ABŞ və Avropa İttifaqı (Aİ) üçün artıq milli təhlükəsizliyə təhdidlər və beynəlxalq əməkdaşlıqda maraqlar bir çox məqamda fərqlidir. Buna görədir ki, tərəflər arasında ticarət və təhlükəsizlik kimi fundamental məsələlər də daxil olmaqla demək olar ki, bir çox sahələrdə maraqların toqquşmasının şahidi oluruq. Lakin, Aİ-nin hərbi gücünün zəif olması və beynəlxalq hərbi təhdidlərə qarşı NATO-ya ehtiyacının qalması onun ABŞ-dan asılılığının davam etməsinə səbəb olur. Doğrudur, son illərdə Aİ-də vahid ordunun yaranması və hərbi sənayenin inkişaf etdirilməsi üçün ciddi təşəbbüslər göstərilir, lakin, mövcud çatışmazlıqların qısa müddətdə aradan qaldırılması və ABŞ-dan tam müstəqil hərbi gücə çevrilməsi mümkün görünmür.