Fakültə: Tarix

FONETİK QANUNLAR
Müasir türk dilində iki fonetik qanun var:
1. Ahəng qanunu.
2. Samitlərin karlaşması və cingiltiləşməsi qanunu.


1. Saitlərin ahəngi. Müəyyən cəhətdən həmcins olan səslərin sözdə bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Bu qanuna görə sözün ilk hecasındakı sait qalındırsa, sonrakı hecalardakı saitlər də qalm, incədirsə - incə, dodaqlanandırsa - dodaqlanan, dodaqlanmayandırsa - dodaqlanmayan olmalıdır. Məs.:
baba, karınız, birincilik, okulumuz, ütünün
Saitlərin ahəngi iki cür olur:
a) Türk dilində "Biiyük ünlü uyumu" adı verilən da­ maq ahəngi. Burada "a", "ı", "o”, "u" saitlərinin və "e", "i", "ö", "ü" saitlərinin bir-birini izləməsi nəzərdə tutulur. Məs.:dodaqlanmayan saitlərin ("e", "ı nəzərdə tutulur. Məs.:okul kapı ölüm yeşil üçüncü
"i", "a") bir-birini izləməsi
işik odun üçi oyun erkek
balık - balıq amca - əmi bakan - nazir
güzel, ülke
okul, oda, erik - alça
eldiven - əlcək
Ahəng qanununa tabe olmayan şəkilçilər bir cür, yal­ nız damaq ahənginə tabe olan şəkilçilər iki cür, həm damaq, həm dodaq ahənginə tabe olan şəkilçilər dörd ciir yazılır.
Məs.: Bir cür yazılan: "yor" şəkilçisi: okuyor, geliyor, bakı-
yor, giilüyor.İki cür yazılan: "lar", "ler": - okuyorlar, geldiler, güldü-
ler, aldılar.Dörd cür yazılan: "-dı", "-di", -"du", -"dü": aldı, geldi.
okudu, güldü.Söz ilə şəkilçi arasındakı saitlərin ahəngi sözün son hecasındakı saitə görə müəyyənləşdirilir. Yəni sözün əvvəlki
b) Türk dilində "Küçük ünlü uyumu" adı verilən dodaq ahəngi. Burada dodaqlanan saitlərin ("o", "u", "ö", "ü") və
Ümumiyyətlə, türk dilində sözün ilk hecasından başqa bütün hecalarında, eləcə də şəkilçilərdə dodaqlanan ' o ', ö saitləri işlənmir. Ona görə də saitlərin ahəngində, birinci növbədə, damaq ahəngi nəzərdə tutulur.
Ədat və bağlayıcılar da tabedirlər. Məs.:
geliyor mu? babam da
əsasən ahəng qanununa hecalarındakı saitdən asılı olmayaraq, son hecadakı sait qalındırsa, şəkilçidəki sait də qalın, incədirsə - incə, -dodaq- lananadırsa - dodaqlanan, dodaqlanmayandırsa - dodaq- lanmayan olmalıdır. Məs.:
3. Alınma sözlərin əksəriyyəti də bu qanuna tabe olmur. Məs.:
kitap, gazete, gramer (qrammatika), vakit (vaxt), valiz (çemodan), insan, silah, harika (möcüzə).
4. Sonu incə "1" samiti ilə bitən alınma sözlər də yalnız incə saitlə şəkilçi qəbul etdiyi üçün ahəng qanununa tabe olmur. Məs.:
petrol - petrolü, rol - roller
sual - sualim, hal - hali, emsal - emsalsiz
5. Sonu "at" hecası ilə bitən bir sııa ərəb mənşəli söz, eləcə də ərəb dilində incə "ə" kimi tələffüz edilən, lakin türk di­ lində "a" saiti ilə işlədilən bəzi sözlər də incə şəkilçi qəbul edir:
dikkat - dikkatli; şefkat - şefkatli;
seyahat - seyahatten; sadakat - sadakatimiz.
Q e y d : Sonu "at" hecası ilə bitən bir neçə söz müstəsnalıq təşkil edir. Məs.:
cdebiyat; hayal; inşaat; maksat; iktisat; fırsat və s.
6. Sonu incə "k" samiti ilə bitən bir sıra alınma sözlər də sonımca hecadakı saitin incə və qalınlığından asılı olmayaraq, incə saitli şəkilçi qəbul edir. Məs.:
idrak - idrakli; iştirak - iştirakı; istihlak - istihlakçi və s.
7. Türk dilindəki tək variantlı (bir cür yazılan) şəkilçi­
lər ahəng qanununa tabe olmur. Bu şəkilçilər aşağıdakı­
lardır:
a) ki - dolaptaki; onunki; babamdaki; sokaktaki.
Bəzi sözlər müstəsnalıq təşkil edir. Məs.: dünkü; bugünkü; çünkü və s.
anneler insanlık kardeşim
traktörcü oyunçu memurdur
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki, türk dilində damaq və dodaq ahənginə görə saitlərin sözdə sırası aşağıdakı kimidir:
"a" saitindən sonra "a" və "ı" - baba; kapı; "e" saitindən sonra "e" və "i" - evet; geldi; "ı" saitindən sonra "a" və "ı" - ırmak; alın; "i" saitindən sonra "e" və "i" - inek; iki;
"o" saitindən sonra "a" və "u" - oğlan; oyun; "ö" saitindən sonra "e" və "ü" - ödev; ölüm; "u" saitindən sonra "a" və "u" - uçak; ulus; "ü" saitindən sonra "e" və "ü" - ülke; ütü;
Saitlərin ahənginin pozulduğu hallar.
. 1. Bir sıra türk mənşəli sözdə incə saitləri qalın və ya əksinə, qalın saiti incə sait izləyir, eləcə də dodaqlanmayan saitdən sonra dodaq­ lanan gəlir. Məsələn:
elma, dilmaç, anne, kardeş, armut, kabuk, çamur, inanç.
2. Mürəkkəb sözlərin əksəriyyətində ahəng qanunu pozulur. Məs.:
Atatürk, karaciğer, gecckondu, Akdeniz, yüzbaşı (kapitan), binbaşı (mayor).


b) leyin - sabahleyin; akşamleyin və s.
c) mtrak - yeşilimtrak; mavimtrak; ekşimtrak və s.
ç) yor - geliyor; gülüyor; biliyor; veriyor və s. d) daş/taş meslektaş; emektaş; dindaş və s.
Bəzi sözlər müstəsnalıq təşkil edir. Məs.: sesteş - omonim; köydeş - həmkəndli və s.
e) gil (ler) - çançiçeğigiller və s.
8. "ki" bağlayıcısı və ədatı ahəng qanununa tabe olmur:
Baktım ki geliyor. Yazıyor ki gel. O ki gtizeldi.
9. "ıken" şəkilçisi qoşulduğu sözdən ayrı və biişik ya­ zılmasından asılı olmayaraq, ahəng qanununa tabe olmur:
Kitap okurken zevk duyarım. Ben hasta iken nasıl gelirdim?
10. ile' qoşması, "ise", "idi", "imiş" köməkçi sözləri ayrı yazıldıqda ahəng qanununa tabe olmurlar. Sözlə bitişik yazıldıqda isə ahəng qanununa tabe olurlar:
Babam ile annem ihtiyardırlar. Babamla annem ihtiyardırlar.
Hasan hasta imiş - Hasan hastaymış.
Burası okul idi - Burası okuldu.
Çocuk ise konuşmuyordu - Çocuksa konuşmuyordu.
2. Samitlərin ahəngi. Samitlərin ahəngi kar samitlərin kar samitlərlə, cingiltili samitlərin cingiltili samitlərlə uyuş-
ması deməkdir. Bu hadisə daha çox söz köklərinin son sa­ mitləri ilə şəkilçıləıin 11к samitləri arasında olur. Əgər sözün
kökü kar samitlərdən (f, p, ş, ç, k, h, s, t) biri ilə bitirsə, ona bitişdirilən şəkilçinin ilk samiti kar, cingiltili samitlə bitirsə, cingiltili olmalıdır. Məs.:
balık - balıkçı dolap -dolapta sokak - sokaktan demir - demirci
okul - okulda açmak - açtı geçmek - geçti gelmiş - gelmiştir
Samitlərin ahəngi, eləcə də saitlərlə samitlərin ahəngi (yəni qalınlıq, incəlik və sədalılığına görə saitlərlə samitləıin uyuşması) Azərbaycan dilinə nisbətən türk dilində daha güc­ lü inkişaf etmişdir. Bu ahəng özünü xüsusilə samitlərin kar- laşması və cingiltiləşməsi qanununda göstərir.
Samitlərin karlaşması və cingiltiləşməsi qanunu
Türk dilində sözün sonunda cingiltili samitlərdən b , "c", "d", "g" işlədilmir. Onların yerinə həmin samitlərin kar qarşılıqları "p", "ç”, "t", "k" işlədilir. Alınma sözlər də əsasən bu qanuna tabedir. Məs.:
dolap; ağaç; kitap; ilaç; sokak; balık; dört; dert, çelik
(polad), soluk (nəfəs).
Haqqında bəhs edilən cingiltili samitlərin karlaşması
dilimizdə də var, lakin Azərbaycan dilində bu, orloepik hadisədir, yəni yalnız tələlfüzlə bağlıdır. Türk dilində isə orfoepik hadisə olmaqla yanaşı, həm də orfoqrafiyada öz əksini tapır. Müqayisə et:
balıq - balık - balık; kitab - kitap - kitap
ağac - ağaç - ağaç; dörd - dört - dört.
Sonu "p", "ç", "t", "k" samitləri ilə bitən sözlərə ilk sait
şəkilçi və ya saitlə başlayan şəkilçi bitişdirildikdə, həmin kar


samitlər cingiltiləşir, yəni özlərinin cingiltili qarşılıqlarına keçərək, p-b, ç-c, t-d, k-ğ olur. Məs.:
Samitlərin karlaşması və cingiltiləşməsi qanunu aşa­
ğıdakı hallarda pozulur:
1. Avropa mənşəli sözlərin sonundakı "g" hərfi kar-
laşmır, yəni olduğu kimi yazılır. Məs.: türkolog; gong; katalog; monolog; ring
2. Bir sıra türkmənşəli, eləcə də alınma sözlərin sonun­ dakı "p", "ç", "t", "k" samitləri həmin sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda cingiltiləşmirlər. Məs.:
dolap - dolaba kitap - kitabın ağaç - ağacı ilaç - ilacm
dört - dördüncü dert- derdi celik - çeliği sokak - sokağı
Fel kökləri bu qanuna tabe olmur, yalnız bir neçə fel müstəsnalıq təşkil edir. Məs.:
git - gidiyor
et - ediyor
dit - didiyor (yun didmək) giit - güdüyor
Sözün sonu "nk" ilə bitirsə "k" samiti "ğ" samitinə yox, "g" samitinə keçir. Məs.:
top - topu kırk - kırkıncı sap - sapın
ok - oku
et - eti
kat - katı (mərtəbə) üç - üçüncü
koç - koçu
sepet - sepeti
çelenk - çelengi renk - rengi
tüfenk - tüfengimiz
cenk - cengi ahenk - ahengi
3. Bir sıra təkhecalı sözlərdə məna təhrifinə yol verməmək üçün həmin sözlərin sonundakı samitləı olduğu kimi saxlanılır, yəni karlar ciııgiltiləşmir, cingiltili samitlər
Sonu 'p", "ç", "t", "k" samitləri ilə bitən sözlərə ilk samiti "d", "c", "g" olan şəkilçilər artırıldıqda, həmin şə­ kilçilərin samitləri karlaşır, yəni özlərinin kar qarışıqlarına keçirlər. Məs.:
karlaşmır. Məs.:
at - at
ad - ad
kalb - ürək, qəlb kalp - qəlp, saxta ot - ot
od - od
saç - saç
sac - sac
yat - yaxta
yad - xatirə
kab - qab
кар - qolsuz köynək
had - sərhəd
hat - xətt
hac - həcc (Həccə getmək) haç - xaç
dolap - dolaptan ağaç - ağaçtan kitap - kitaptan ilaç - ilaçtan
coşmak - coşkun çelik - çeliktir sokak - sokakta kayık - kayıkçı