Fakulteti,,Geofizikaviy tadqiqot usullari

2. Kech magmatik konlar

Magma kristallanish jarayoning oxirlariga kelib, undagi uchuvchibirikmalar miqdorining ortishi tufayli jins hosil kiluvchi mineraldar kristallanadi. Rudali minerallar esa yirilib, koldik rudali kotishmalarni vujudga keltiradi. Ular ichki kuchlar, masalan, tektonik esa o'z navbatida tashki va harakatlarning kuchayishi yoki ichki gaz va parlarning ortishi tufayli siljishi va kotib bo'layotgan intruziv – shakllridagi yoriklarni to'ldirishi mumkin. Shu usul bilan kech magmatic konlar vujudga keladi.Bu konlardagi rudani ko'zdan kechirsak ruda emas minerallar birinchi, rudali minerallar esa ikkinchi navbatda hosil bo'lganini ko'ramiz. Erta magmatik konlardan farqli o'laroq, bu yerda rudali minerallar ko'pincha rolini o'ynaydi. Rudali minerallardan xromit va platinoidlar peridotit va ilmenit gabbro-dunit bilan, bilan, titano-magnetit

4

apatit, magnetit, nefelin, siyrak er elementlari esa ishqoriy jinslar bilan genetik bog’lanadi.
Kechki magmatik konlar qoldik rudali qotishmalarning ona yoriqlarni sababli, shakllanishi jinslardagi ruda shakllarining ko'rinishi tomir va linzalardir. Shtok, uya kabi rudalar yigilgan konlar ko'p uchraydi. Ruda gavdalarining o'lchamlari har xil. Xromit konlaridagi ruda gavdalarining uzunligi 400-800 metrgacha borsa, apatit-nefelin linzalari bir-necha kilometrga etadi. Kalinligi esa o'nlab metrlar bilan o'lchanadi. Ruda shakllari bilan o'z ichiga olgan jinslarning tutash chegaralari keskin bo'ladi. Rudalar massiv, baъzan esa xoldor teksturani tashkil qiladi. Foydali komponentlarning mikdori katta bo'ladi. Masalan, yukori sortli xrom rudalarida xrom oksidining miqdori 35-40%xrom oksidi bo'lgan rudalar past sortli hisoblanadi. Titanomagnetit konlarda temirning mikdori 10-53% TiO₂ 20% gacha bo'lib, ulardan tashqari sezilarli mikdorda vanadiy ham bo'ladi. Kechki magmatik konlar kora metallar, legirlovchi (V), asl (Pt) metallar, fosfor, alyuminiy olishda muhim ahamiyatga ega. Taъriflayotgan konlarning xromitli (Kampirsoy, Saranovsk) va platinali xillari Uralda va Janubiy Afrikada joylashgan. Titanomagnetit va ilmenit konlari esa Ural (Kusinsk, Pervoural`sk, Kachkanar) dan tashkari togli Shoriya, Sayan toglarida uchraydi. Apatit-magnetitli konlar Shvetsiyada (Kirunavara), apatit - nefelinli konlar esa Kola yarim oroli (Xibin)da topilgan. Kechki magmatik konlarga misol tariqasida Uraldagi Kampirsoy xrom konini va Kachkanar temir konini ko'rib chiqish mumkin. Janubiy Uraldagi Kampirsoy xromit konining geologic tuzilishida kuyi paleozoy yotkiziklari orasida joylashgan o'taasosiy va asosiy jinslar massivi ishtirok etadi. Uzunligi 70 km dan ortiq, eni 5 km dan 30 km gacha etuvchi cho'zilgan lakkolit shaklidagi bu intruziv massivi uch xil jinslardan tashkil topgan. Otkindi jinslar uch kavat (zona) bo'lib joylashadi. Yuqori qavat peridotit, o'rta kavat dunit- gartsburgit va quyi qavat dunitdan tashkil topgan. Intruzivning yuqori kismidagi va chetidagi ushbu jinslarning barchasi serpentinizatsiyani boshidan kechiradi.
5
Rudali mineraldar safiga xromshpinelidlar, xromdiopsid, xromaktinolit, magnetit, gematit va sul`fidlar kiradi. Ruda gavdalari tabaka, linzasimon bo'lib, uzunligi 800 metr, qalinligi o'nlab metrga etadi. Rudalar tarqoq va zich (tutashgan) bo'ladi. xususiyatlaridan biri Bu konning eng xarakterli rudalarning tarqalishidir. Xromitli rudalar yuqorida aytib utilgan intruziv jinslarning barcha turida uchrasada, xromga boy katta ruda gavdalari pastki qavatdagi dunitga birikkan.
Massivining janubiy sharqida jinslar orasidagi xrom oksidining miqdori 60% ga etadi. Glinozemning mikdori 7-11% ga etadi. Cr₂O₃ ni FeO ga Intruziv rivojlangan bu nisbatan barovardan oshikligi bu rudalarning yukori sifatligidan dalolat beradi. Yukori zonalarda joylashgan rudalarda esa Sr₂0₃ 40% ga etsada: Al₂O₃ ning mikdori 3-4% atrofila. Ikkinchi xususiyat P.M.Tatarinov ta’kidlaganidek, rudadan rivojlanganligi bilan tektonikaning intensive keying ifodalanadi. Darhaqiqat, ko'pgina ruda gavdalari yoriqlar bilan kayta-qayta surilib, bloklarga bo'linib ketgan. Shimoliy Uraldagi Kachkanar titano-magnetit koni gabbro-piroksenitli intruziv massiviga birikkan. Piroksenitlar massivning yarmiga yakinini tashkil qiladi. Titano-magnetit rudalari shu jinslar ichida xoldor, shdir. yo'l-yo'l, ayrim erlarda uya, tomir ko'rinishida bo'ladi. Rudadan rudasiz piroksenilrga o'tish keskin. Rudalarning asosiy qismi magnetit (ozgina ilmenit, pirit, xal`kopirit, pirrotin) dan iborat. Bu minerallar silikateli minerallardan keyin hosil bo'lganliklari uchun rudaning sideronit strukturasining hosil qilgan. Rudalardagi temirning o'rtacha mikdori 16-17%, titanning mikdori 1,3% ga etadi. Qimmatli qo'shimcha vanadiy esa rudaning 0,14% ni tashkil egadi.