Falsafa asoslari

Ekzistensializm
insonni ilmiy metodlar yordamida bilib 
bo‘lmasligi haqidagi g‘oyani qattiq himoya qiladi. Birinchi va 
Ikkinchi jahon urushlari oralig‘idagi davrda Yevropa sivilizatsi- 
yasida insonparvarlikning taqchilligi fanga bo'lgan ishonch- 
ning yo‘qolishiga olib keldi. Insonning haqiqiy mavjudligi, ya’ni 
ekzistensiya uning obyekt tarzidagi haqiqiy borlig‘iga teng emas. 
Atamalar, tushuncha va abstraksiyalar bilishning ilmiy obyektiv- 
ligini insonning haqiqiy borligldan uzoqlashtiradi. Inson doim 
hayotida muayyan yolni tanlash holatida boladi, u o‘zlikni 
anglash yolida ko‘p karra o‘zgaradi. Ekzistensializm asoschisi
S.Kerkegor an’anaviy fandan voz kechib, haqiqiy ekzistensiya 
sari yuksalishning ancha izchil uch bosqichli nazariyasini taklif 
qildi. Tashqi borliqni aniqlash bilan bogliq birinchi — estetik 
bosqichda lazzatlanishga intilish yetakchilik qiladi. Ikkinchi — 
axloqiy bosqichda burch hissi va axloq qonuni me’yorlari hukm 
suradi. Uchinchi — diniy bosqichda ongli ravishda qabul qilingan 
azob-uqubat mavjudlik prinsipi hisoblanadi. Bu o‘z kechinma- 
larini xayoldan o‘tkazish borliqning yangi «transsendent» mezo- 
nini tushunib yetish imkonini beradi.
Yuqoridagi qarashlar inson mavzuining nihoyatda serqirra 
ekanini, u bilan bogliq muammolarga nisbatan rang-barang yon- 
dashuvlar mavjudligini yaqqol namoyon qiladi. Bu esa, o‘z nav- 
batida, nafaqat hozirgi davrda, balki kelajakda ham inson bilan 
bogliq muammolar falsafaning asosiy masalalaridan biri bolib 
qolaverishini ko‘rsatadi.
Turli zamonlarda mutafakkirlar insonni turlicha ta’riflaganlar. 
Homosapiens — «aql-idrokli odam» eng ko‘p qollaniladigan 
ta’rif. Animalrationale — «oqil hayvon» ta’rifi K.Linneyning zo- 
ologik tasnifida keltirilgan; atoolmakinganimal — «qurol yasov- 
chi hayvon» — Franklin taklif qilgan ta’rif; Animalsymbolicum
— «ramziy hayvon sifatidagi odam» Kassirer chiqargan xulosa. 
Kerkegor g‘oyalarini quyidagicha talqin qilish mumkin: «inson — 
tanlash qobiliyatiga ega jonzot», Nitsshe insonni va’da berishga
180

---

qodir, bizni axloq qoidalari dunyosiga olib kiruvchi jonzot sifatida 
ta’riflagan. Russo «Fikrlovchi inson — yo‘ldan ozgan jonzot», de­
gan. Inson yangilikka intiluvchi jonzotga tenglashtiriladi. Ba’zan 
unga o‘z hayotiga mutlaqo asketik yondashishga qodir jonzot sifa­
tida qaraladi. M.Sheler fikriga ko‘ra, inson haqida fikr yuritayot- 
gan o‘qimishli yevropalikning ongida g‘oyalarning uch doirasi 
to‘qnashadi. Birinchisi — yahudiy va xristianlarning Odam Ato 
va Momo Havo, yaralish, jannat va gunohga berilish haqidagi 
an’anaviy tasavvurlari doirasi. Ikkinchisi — qadimgi yunonlar- 
ning insonni inson qilgan narsa uning aqli, nutqi va oqilligidir, 
degan tasavvurlari doirasi. Uchinchisi — hozirgi tabiatshunos- 
likning inson Yer rivojlanishining ancha kechki mahsuli, o‘zidan 
oldin hayvonot dunyosida mavjud bo‘lgan shakllardan energiya 
va qobiliyatlari birikuvining murakkablik darajasi bilangina farq 
qiluvchi jonzot, degan yondashuvlari doirasi.
Aytib o‘tilgan va boshqa shunga o'xshash ta’riflar insonning 
umumiy obrazini yaratadi. Shunga qaramay, inson barcha zamon- 
lar va xalqlarda dunyoning eng buyuk siri bolib qolayotir. Bu 
ta’riflarni falsafa tarixida insonning mavjudligi yagona ishonch- 
li dalil asosida aniqlangan davrda dunyoga kelgan ta’riflar bilan 
tenglashtirish mumkin. Masalan, F.Dekartning «Cogitoergosum»
— «fikrlayapman, demak, mavjudman» yoki J.Berklining «Mavjud 
bolish - idrok etilish demak», Men de Biranning «Voloergosum»
— «Xohlayapman, demak, mavjudman», A.Kamyuning «Isyon 
qilyapman, demak, yashayapman» kabi fikrlari ham inson tabiati 
va mohiyatining yangi-yangi qirralarini namoyon etadi. Bunga 
F.Nitsshe insonning bosh g'oyasi deb e’lon qilgan hokimiyatga 
intilishni yoki Z.Freyd ilgari surgan yashirin jinsiy mayl — libido 
g‘oyasini qo‘shib, iqtisodiy materializmning iqtisodiy omili aha- 
miyatiga e’tibor qaratsak, falsafiy antropologiyaning muammolar 
doirasi ayon boladi. G ‘oyalar va yondashuvlaming bu antago- 
nizmida inson tabiatining bir xilligi hamda yagonaligi namoyon 
bolmaydi, balki yanada mavhumlashadi. Insonning o‘zi uning 
uchun eng asosiy muammoga aylanadi.
Tana va ruh, yaxshilik va yomonlik, yoruglik va zulmat in­
sonning azaliy siri va jumbog‘ini yechish yolidagi izlanishlar-
181

---

ning mohiyatini belgilaydi. Insonni uning muayyan ko‘rinishlari, 
fazilat va kamchiliklari nuqtayi nazaridan tushunib yetish, inson 
to‘g‘risidagi masalani falsafiy ijodning bosh masalasiga aylantirish 
mutafakkirlarning ko‘plab avlodlari oldida turgan muhim vazifa- 
dir.