Falsafa asoslari

teokosmizm
atamasiga ham duch kelish mumkin. 
Ba’zan inson, umuman, insoniyat rivojlanishining yangi darajasi
178

---

zamrligini asoslash uchun ayni shu kosmik aqlga murojaat qilish 
talab etiladi. Oliy kosmik aql faollik, cheksiz harakat va rivojla- 
nishning bosh negizi sifatida qabul qilinadi.
Sotsiotsentrizm
ta’limoti madaniy-sivilizatsion omillarga suya- 
nadi. Bu yerda inson o‘zi yashaydigan ijtimoiy-madaniy muhit 
mahsuli sifatida namoyon bo‘ladi. Sotsiotsentrizmga eng yaqin 
tushuncha sifatida amal qiluvchi kulturotsentrizm inson madani­
yat mazmuni orqali o‘z ma’nosini kasb etadi, degan tezisni hi- 
moya qiladi.
Antropotsentrizmning ziddi — insonga geologik kuchlardan 
biri sifatida qaraydigan yondashuv 
dezantropotsentrizm
deb atala­
di. Hozirda ancha mashhur bolgan bu yondashuv insonni uning 
ustun mavqei va o‘rnidan mahrum etadi, hech narsa bilan chek- 
lanmagan o‘zboshimchalik oqibatlari haqida o‘ylashga majbur 
qiladi. Insonni o‘zi yaratgan texnokratik, sun’iy dunyo bilan uni­
versal evolyutsion rivojlanishga boglashdan iborat bolgan masala 
koevolyutsiya muammosi sifatida namoyon boldi.
Falsafiy qiziqishlari markazida tabiat va inson mohiyati 
to‘g‘risidagi masala turuvchi fan «Falsafiy antropologiya» deb 
ataladi. U ekzistensiya g‘oyalariga qarab moljal oluvchi faylasuf- 
larning fikr-mulohazalariga juda boy. Antropologik yondashuv 
inson borlig‘ining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi, insonning 
ekzisensial tahlili bilan shug‘ullanadi. «Ekzistensiya» tushun­
chasi tadqiqotchining fikrini, avvalo, inson qilmishlari va azob- 
uqubatlarida namoyon boluvchi inson hamda dunyo aloqalarini 
izlash, aniqlash tomonga yo‘naltiradi.
Hozirgi zamon G ‘arb falsafasining yo‘nalishi sifatidagi fal­
safiy antropologiya dastlab nemis faylasufi va sotsiologi M.Sheler 
(1874-1928) asarlarida ishlab chiqilgan va germaniyalik faylasuf 
X.Plesner (1892—1985), nemis mutafakkiri A.Gelen (1904—1976) 
asarlarida rivojlantirilgan.
Shaxsni umumbashariy rivojlanishning asosiy mazmuni deb 
e’lon qiluvchi personalizm uni o'rganishga nisbatan ancha mu­
rakkab yondashuvlarni taklif qiladi. Shaxs o‘z mohiyatini muqar­
rar tarzda o‘zidan tashqarida ko‘radi, bu —eksteriorizatsiya, u te- 
ran ichki me’yor va moljallardan oziqlanadi, bu — interiorizatsiya.
179

---

Nihoyat, shaxs o‘z real empirik mavjudligining tor chegaralaridan 
olib, oliy qadriyatlar: haqiqat, ezgulik va go‘zallikka intiladi, bu
— transtsendensiya.