Falsafa asoslari

Inson ongli mavjudot. 
Bir zamonlar faylasuflarning ustozi 
Suqrot « 0 ‘zingni bilsang, olamni bilasan», — degan edi. Falsafiy 
hikmatga aylanib ketgan bu fikr ortida olam kabi inson ham sir-u 
sinoatlarga boy, u o‘zini bilish orqali olam mohiyatini anglashga 
yo‘1 ochishi mumkin, degan g‘oya yotibdi. Shu ma’noda, inson 
o‘zini tashqi olamdan ajratib, alohida bir mo‘jiza va tadqiqot 
mavzui sifatida o‘rganishga harakat qila boshlagan paytdan buyon 
uni o‘ylantirib kelayotgan muammolardan biri ongning mohiyati, 
tafakkurning kelib chiqish masalasidir.
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, ongning tabiatini anglash 
masalasi — eng qadimiy falsafiy masalalardan biri, deyish mum­
kin. Garchand ong va uning turli xususiyatlari insonga xos hodisa 
sifatida psixologiya, adabiyot, sotsiologiya kabi fanlarning tadqiqot
172

---

mavzui doirasiga kirgan bo‘lsa-da, ongning mohiyati, uning turli 
ko‘rinishlari o‘rtasidagi munosabat kabi masalalarni o‘rganish bi­
lan aynan falsafa shug‘ullanadi.
Ongning mohiyati masalasi eng qadimiy muammolardan biri 
ekan, uni anglash jarayonida turli xil javoblar bolgan ligi tabiiy. 
Bu savolga eng qadimiy javob diniy va mifologik qarashlar doira­
sida berilgan.
Ongni diniy tushunish uni ilohiy hodisa, Xudo yaratgan 
mo‘jiza tarzida talqin qilishga asoslanadi. Ko‘pgina dinlarda in­
son ongi Xudoning, buyuk ilohiy aqlning mittigina aks etishi, 
uning namoyon bo‘lish shakli tarzida tavsiflanadi. Bunday qa- 
rashlarning ildizi juda qadimiy bolsa-da, ular hamon o‘zining 
ko‘plab tarafdorlariga ega. Zero, u olam va odamning yaratilgan- 
ligi masalasi bilan bevosita bogliqdir. Kimda-kim olam va odam 
yaratilganligini tan olar ekan, ong ham Yaratganning qudrati 
ekanligini tan olishi tabiiy. Barcha dinlar kabi islom dinida ham 
ana shunday qarash e’tirof etiladi va ong, tafakkur Yaratganning 
insonga in’omi, ilohiy mo‘jizalar sifatida tavsiflanadi.
Bunday qarashlardan farq qiladigan va ong muayyan mod- 
diylikning miyada aks etishi deb tushunishda, uning mohiyati 
inson tanasi faoliyati bilan boglab talqin etiladi. Bunday qarash­
lar ham qadimiy ildizlarga ega. XVIII asrga kelib ongni bevosita 
inson miyasi faoliyati bilan bog‘lashga harakat qilgan qarashlar 
ham shakllandi. Ayni paytda materialistik yo‘nalish nomini olgan 
bunday yondashuvlar doirasida ongning mohiyatini buzib talqin 
qilish hollari ham paydo bolgan. Falsafa tarixida «Vulgar ma- 
terializm» deb nom olgan oqim namoyandalarining qarashlari 
bunga misol bola oladi. Ularning fikricha, xuddi jigar safro ish­
lab chiqargani kabi, miya ham ongni ishlab chiqaradi. Bunday 
yondashuv natijasida ong ma’naviy emas, balki moddiy hodisa, 
degan xulosa chiqadi. Vaholanki, safroni ko‘rish mumkin, ammo 
ongni ko‘rib ham, ushlab ham, olchab ham bolmaydi.
Moddiylikka asoslangan qarashlarga ko‘ra, ong in’ikosning 
oliy shaklidir. Xo‘sh, in’ikos deganda nima tushuniladi. In’ikos 
muayyan ta’sir natijasida paydo boladi. Bumng uchun esa, hech 
bolmaganda, ikkita narsa, jonzotlar, ya’ni obyektlar bolishi
173

---

va ular o‘rtasida o‘zaro ta’sir sodir bo‘lishi lozim. Eng umumiy 
ma’noda, har qanday narsalarning u bilan ta’sirlashuvda bolgan 
boshqa narsalarning ta’sirini muayyan tarzda aks ettirishi bilan 
bogliq xossasiga in’ikos deyiladi.
Shu ma’noda in’ikos hamma joyda mavjud. Ayni paytda har 
bir holatda u o‘ziga xos xususiyatga egadir. Chunonchi, notirik 
tabiatdagi in’ikos bilan tirik tabiatdagi in’ikos bir-biridan tubdan 
farq qiladi. Notirik tabiatda in’ikos oddiyligi bilan ajralib tursa, 
tirik tabiatda u murakkab xarakter kasb etadi.
Shu bilan birga, notirik tabiatda in’ikos passivligi, tirik tabi­
atda esa, faolligi bilan ajralib turadi. Tirik tabiatda in’ikos tashqi 
ta’sir natijalaridan faol foydalanishni keltirib chiqaruvchi ax- 
borotli in’ikos shaklini oladi. Ayni paytda axborotli in’ikosning 
o‘zi tirik tabiatning har bir darajasida yanada murakkablashib, 
o‘ziga xoslik kasb etadi. Mana shunday murakkablashuv jarayoni 
psixik in’ikosning shakllanishiga zamin yaratdi. Aynan psixik 
in’ikos darajasida voqelikka aktiv munosabat ham shakllanadi, 
in’ikosning ilgarilab borishidan esa, o‘z navbatida, uning o‘ziga 
xos, yuqori shakli bolgan ongning paydo bolishiga imkoniyat 
yaratdi.
Odatiy ong'hayotiy tajriba asosida vujudga kelgan oddiy xulo­
salar, qarashlar majmuyidan iborat bolib, kishilarning kundalik 
hayotidagi voqealarni aks ettiradi va rivojlanadi. Uning sohib- 
lari — subyektlari alohida olingan shaxslarning hayotiy tajribasi, 
qiziqishlari, qobiliyatlari, bilimlari, hayotda egallangan mavqelari 
hech qachon bir xil bolmaydi.
Odatiy ongda nazariy bilimlarga dalil va asos bolib xizmat 
qiladigan elementlar boladi. Olimlar, san’atkorlar turli nazariya­
lar, badiiy obrazlar yaratishda hayotiy-kundalik ongga asoslana- 
dilar, undan ma’naviy oziq oladilar.
Odatiy ongda xalq donishmandligi, an’ana va urf-odatlar, 
kundalik turmush qoida va talablari, tabiat haqidagi bilimlar, 
Shuningdek turli uydirmalar, noto‘g‘ri qarashlar ham o‘z ifodasini 
topadi. Ko‘p asrlik hayotiy tajribani ixcham shaklda o‘zida mujas- 
samlashtirgan xalq maqollari bunga misol b o la oladi. Odatiy ong 
sof holda uchramaydi. Chunki, inson farzandi murg‘aklik davri-
174

---

danoq o‘z atrofidagilar, so‘ngra kitoblar, ta’lim tizimi yordamida 
inson zakovati erishgan ilmiy bilimlarni ham o‘zlashtirishga kiri- 
shadi. Boshqacha aytganda, sodir bolayotgan voqealarga nafaqat 
o‘z tajribasi, balki ilmiy bilimlar nuqtayi nazaridan ham baho 
bera boshlaydi, nazariy ong ta’sirida bo‘ladi.
Xo‘sh, nazariy ong deganda nimani tushunish kerak?
Nazariy ong deganda nazariyotchilar, olimlar ishlab chiqqan 
nazariy qarashlar va ilmiy bilimlar tizimi tushuniladi. Odatiy ong- 
dan farqli olaroq nazariy ong o'zgaruvchan xarakterga ega. Bu 
o‘zgaruvchanlik ilmiy bilimlarning shiddatli rivojlanishi, voqelik 
haqidagi bilimlarning doimiy chuqurlashib va kengayib borishi 
bilan belgilanadi. Shuningdek, odatiy ongga voqealarning tashqi 
tomonini ifodalash xos bo‘lsa, nazariy ong voqealarning mohiya­
tini, rivojlanish qonuniyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun ham 
u odatiy ongga faol ta’sir qila oladi va kundalik tajriba asosida 
hosil qilingan bilimlarni saralashga yordam beradi.
Ushbulardan xulosa shuki, ong va tafakkur insonga olam va 
odam, voqea va hodisalar sirlarini bilish, ular bilan bog'liq tu­
shuncha va tamoyillar, qonunlar va o‘ziga xos jihatlar, masala 
va muammolarni anglash, bu yorug‘ dunyoda mazmunli hayot 
kechirish uchun ato etilgan.
Insonning biologik va ijtimoiy tabiati haqidagi falsafiy asar- 
larda jins, jinsiy munosabatlar, erkak va ayol o‘rtasidagi farq, av- 
lodlar o‘rtasidagi munosabatlar, o‘lim muammolari deyarli yo~ 
ritilmagan. Vaholanki, insonning real hayoti — tug‘ilish va olish 
bilan bogliq biologik vaqt doirasi bilan chegaralangan. Mazkur 
chegaralarda hayot kontinual va avlodlar o‘rtasidagi munosabat- 
larga ham, jinslar o‘rtasidagi munosabatlarga ham bogliq bolgan 
o‘zgarishlarga tola. Hozirgi zamon falsafasi va fani insonni 
o‘rganishda uning yaxlit ijtimoiy-biologik mavjudot sifatidagi 
talqinidan kelib chiqadi.
Inson va uning qobiliyati muammosi shuning uchun ham 
alohida o‘rin egallaydiki, tabiiy ilmiy bilimning bu muammoni 
o'rganish imkoniyatlari ancha cheklangan. Falsafiy va ijtimoiy 
bilim ham insonni mukammal bilishni da’vo qila olmaydi. De­
mak, bunda kompleks yondashuvgagina umid qilish mumkin.