Falsafa asoslari

175

---

Bu yondashuv inson tabiatini tushunishning butun ratsionalistik
an’anasi hamda ezoterik tafakkur imkoniyatlaridan foydalanish
hisobiga insonni o ‘rganish chegaralarini ancha kengaytirish im -
konini beradi.
Hozirgi zamon fani inson hodisasini o‘rganishga tabiatshu­
noslik va jamiyatshunoslikka oid bilimlar sintezi asosida yon- 
dashishni taklif qiladi. Bunda inson ijtimoiy xulq-atvorining 
ijtimoiy-biologik asoslarini aniqlash asosiy muammo hisoblanadi. 
Hozirgi fanlarda inson va oliy hayvonlar xulq-atvori o‘rtasidagi 
o‘xshashliklarning samaraliligi keng muhokama qilinmoqda. Ij­
timoiy biologiya darvinizm prinsiplari va tushunchalari, chunon- 
chi, tabiiy tanlanish, evolyutsiya jarayonini populyatsion genetika 
qonuniyatlari universalligining adaptogenezi sifatida tushunishni 
qabul qilish zarurligini qayd etmoqda. Insonni bilishning tabi- 
iy-ilmiy metodlariga yon bosish insonshunoslikning biologiyaga 
boglanib qolishiga olib kelishi mumkin. Tabiiy fanlar sohasida 
erishilgan yutuqlarga e’tiborsizlik esa insonni real o'rganishda 
uncha foydali bo‘lmagan abstrakt va spekulyativ modellarning 
tuzilishiga olib keladi.
Inson haqidagi flkrlar inson tabiati va mohiyatini farqlash zarur, 
degan xulosaga olib kelgan. Bu yerda aniq chegara bolishi mum­
kin emas, Chunki inson doim olam jumbogl, uning ochilmagan 
siri bolib kelmoqda. Lekin, shunga qaramay, fanda inson qobili- 
yati va sifatlari majmuyini uning tabiati bilan boglab o‘rganish 
qabul qilingan. Aqllilik, muomala qilish va ijtimoiy hayot kechirish 
qobiliyati insonning asosiy xususiyatlari hisoblanadi.
Inson mohiyati esa, o‘z tabiatining teran o‘zagi, faqat «inson- 
gagina xos bolgan» jihatlar yoki insonni oliy hayvondan farqlash 
imkonini beruvchi sifatlar bilan bogliq. Inson mohiyati nimada, 
degan savolga mutafakkurlar har xil javob beradi. «Inson mohiyati 
ayrim individga xos bolgan mavhum narsa emas. Amalda u bar­
cha ijtimoiy munosabatlar majmuyidir», degan ta’rif insonning ijti- 
moiyligini odamzodning eng muhim va asosiy negizi sifatida qayd 
etadi. Bu yondashuv butun insoniyatning yagona teran mohiyati 
va aniq qayd etiladigan inson tabiati mavjudligini inkor etuvchi 
falsafiy antropologik relyativizmning amaldagi muqobilidir.
176

---

Inson haqida oddiy odamlar orasida so‘z yuritilganida, odat- 
da, mohiyat — tug‘ma, shaxsiyat - o‘zlashtirilgan sifat ekanligi 
qayd etiladi. Shaxsiyatdan farqli o‘laroq, mohiyatni osongina 
yo‘qotish, o‘zgartirish yoki buzish mumkin emas. Shart-sha- 
roitlarni o‘zgartirish orqali shaxsiyatni deyarli to‘liq o‘zgartirish 
mumkin. Shaxsiyat yo‘qolishi yoki o‘zgarishi mumkin. Mohiyat 
inson jismoniy va aqliy holatining negizi hisoblanadi. Shaxsiyat 
o‘zlashtirilgan sifatlardan tashkil topadi. Shaxsning shakllanishi- 
da imitatsiya — taqlid yo‘li va tasavvur muhim ahamiyatga ega. 
Mohiyat shaxsiyatdan ustun bolsa, odam o‘zi uchun foydali nar- 
salarni afzal ko‘radi, shaxsiyat mohiyatdan ustun bolgan holda 
esa o‘zi uchun zararli narsalarni afzal biladi, degan g‘ayrioddiy 
yondashuv ham mavjud.