Falsafa asoslari

«Inson» tushunchasi va uning falsafiy talqini. 
Inson avvalo 
tiriklikning eng oliy mo‘jizasi, boshqa jonzotlardan ajralib turuv- 
chi ijtimoiy mavjudot sifatida, tabiiy-tarixiy qadriyatdir. Insonni 
ontologiya /grekcha — borliq, nazariya, ta’limot/ va antropologiya 
/grekcha — inson, ta’limot/ nuqtayi nazaridan, ya’ni insonni bor- 
liqning bir qismi sifatida talqin qilish /ontologiya/ va uni vujudga 
kelishi, ijtimoiy xususiyatlarining shakllanishi bilan bogliq tad-
170

---

qiqotlar /antropologiya/ hamon davom etmoqda. Inson — tarixiy 
taraqqiyot jarayonida turli xislatlar, sifatlar va xususiyatlarga ega 
bolgan, ma’naviy-axloqiy jihatlarni qiyofasida aks ettirgan ijti­
moiy mavjudot sifatida jamiyatdagi asosiy qadriyatdir. Shu bi­
lan birga u olamga ijtimoiy munosabatda bolish, odamlar bilan 
muomala va aloqaga kirishish, mehnat qilish asosida moddiy va 
madaniy boyliklarni vujudga keltirish, tafakkuri, his-tuyg‘ulari, 
fikrlarini tili vositasida ifodalash kabi xususiyatlarga ega bolgan 
umumijtimoiy vujud hamdir.
Inson jamiyatsiz yashayolmaganidek, jamiyat ham insonsiz 
mavjud bolmaydi. Har qanday jamiyat o‘zini tashkil qilib tur­
gan kishilar faoliyati, o‘zaro munosabati va umrguzaronligi bilan 
tirikdir. Shu ma’noda inson — har qanday jamiyat bor bolishini 
ta’minlab turadigan asosiy ijtimoiy elementdir. Bunday ta’minlab 
turish insonni individual — shaxsiy ishtiroki orqali, ya’ni biror 
guruh, qatlam, sinf, qavm, elat, xalq yoki millat doirasidagi faoli­
yati, oila va turmushdagi xatti-harakati, amalga oshirgan ishlari, 
yaratgan boyliklari, o‘ziga va o‘zgalarga nisbatan munosabati 
orqali namoyon boladi.
Hozirgi ilmiy adabiyotlarda insonning tabiiy-ijtimoiy borligl 
mavjudligi tan olinadi. Bu borada biologik yondashuv insoniy 
munosabatlar me’yorlarining evolyutsion-biologik asoslariga 
e’tibor qaratadi. Unga ko‘ra odamzotining shaxsga aylanishi, o‘z 
qadrini va o‘zgalar qadrini anglash jarayoni uzoq yillar davom 
etadi. Dastlab, norasida go‘dak uchun Ona ko‘kragi, suti, allasi 
eng buyuk qadriyat bolsa, ona qolidan tushgan, Ona ko'kragidan 
ajralgan bola uchun esa, asta-sekin atrof-muhit, o‘zi yashayotgan 
makon, o‘zga kishilar va o‘zi ham qadriyatga aylanib boradi. Bu 
davrda u o‘z shaxsiy ehtiyoji va maqsadlarini o‘ziga xos qadriyat 
ko‘zgusi orqali ko‘radi, o‘ziga kerakli va zarur narsalarni muhayyo 
qilishlarini ko‘proq xohlaydigan, talab qiladigan bolib qoladi. 
Bolalar hayotini ko‘pgina tadqiqotchilari kamolotning bu muhim 
davrida /3-6 yosh/ o‘z qadrini oshirish va shaxsini ko'proq sevish 
/bolalik egoizmi/ mavjud bolishini ta’minla /dilar.
Albatta inson ilk bolalik davrida qolib ketmaydi, ota-ona, qa- 
rindosh-urug‘, dastlabki o‘qituvchilar uni qadriyatlar mezonini
171

---

anglashida muhim o‘rin tutadi, shu tariqa inson kamolot sari 
boradi. Bu jarayonda yetuk shaxsga aylanish imkoniyati bolgan 
odamzod naslining har bir vakili oilaviy, ma’naviy-axloqiy, milliy, 
ijtimoiy qadriyatlar ta’sirida tarbiyalanadi, shu bilan birga, shaxsiy 
jihatlari, qadrlanadigan sifatlari va xususiyatlari kamolotga yetib 
boradi. Bu jarayonda shaxsning o‘zi ham ijtimoiy qadriyat sifatida 
shakllanib, o‘z qadrini namoyon qilib boradi.
Inson tabiati bilan bogliq bu jarayonni sotsial yondashuv 
tarafdorlari ijtimoiy ahamiyatga molik sabablar bilan tushuntiradi 
va insonning ijtimoiy funksional, «qandaydir genlar»ga e’tibor 
bermasdan foydalanish mumkin bolgan davlat mashinasi unsuri 
sifatidagi obrazini yaratadi. «Inson barcha ijtimoiy munosabatlar 
majmuyidir» degan shior aynan ijtimoiylik inson hayoti substan- 
siyasi, negizini tashkil etishini tushunish imkonini beradi.
Hozir G ‘arb adabiyotlarida «mind — bodi» (aql — tana), «na­
ture — nurture» (tabiat — tarbiya) muammosi muhokama qi­
linmoqda. Ammo asosiy muammo ko‘rsatib o‘tilgan mohiyat- 
larni mufassallashtirishda emas, balki insonning yagona obrazini 
yaratishdadir. Bu esa ijtimoiy-gumanitar va tabiiy-ilmiy so- 
halardagi bilim yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan kompleks 
yondashuvni taqozo etadi. Homo sapiens evolyutsiyasi to‘g‘risida 
so‘z yuritganda, oddiy biologik yoki ijtimoiy mezonlarga emas, 
balki biologik-ijtimoiy mezonlarga suyanish lozim.