Falsafa asoslari

«Inson» tushunchasi va uning falsafiy talqini. Inson avvalo tiriklikning eng oliy mo‘jizasi, boshqa jonzotlardan ajralib turuv- chi ijtimoiy mavjudot sifatida, tabiiy-tarixiy qadriyatdir. Insonni ontologiya /grekcha — borliq, nazariya, ta’limot/ va antropologiya /grekcha — inson, ta’limot/ nuqtayi nazaridan, ya’ni insonni bor- liqning bir qismi sifatida talqin qilish /ontologiya/ va uni vujudga kelishi, ijtimoiy xususiyatlarining shakllanishi bilan bog‘liq tad-


170

qiqotlar /antropologiya/ hamon davom etmoqda. Inson — tarixiy taraqqiyot jarayonida turli xislatlar, sifatlar va xususiyatlarga ega bo‘lgan, ma’naviy-axloqiy jihatlarni qiyofasida aks ettirgan ijti- moiy mavjudot sifatida jamiyatdagi asosiy qadriyatdir. Shu bi- lan birga u olamga ijtimoiy munosabatda bo‘lish, odamlar bilan muomala va aloqaga kirishish, mehnat qilish asosida moddiy va madaniy boyliklarni vujudga keltirish, tafakkuri, his-tuyg‘ulari, fikrlarini tili vositasida ifodalash kabi xususiyatlarga ega bo‘lgan umumijtimoiy vujud hamdir.

Inson jamiyatsiz yashayolmaganidek, jamiyat ham insonsiz mavjud bo‘lmaydi. Har qanday jamiyat o‘zini tashkil qilib tur- gan kishilar faoliyati, o‘zaro munosabati va umrguzaronligi bilan tirikdir. Shu ma’noda inson — har qanday jamiyat bor bo‘lishini ta’minlab turadigan asosiy ijtimoiy elementdir. Bunday ta’minlab turish insonni individual — shaxsiy ishtiroki orqali, ya’ni biror guruh, qatlam, sinf, qavm, elat, xalq yoki millat doirasidagi faoli- yati, oila va turmushdagi xatti-harakati, amalga oshirgan ishlari, yaratgan boyliklari, o‘ziga va o‘zgalarga nisbatan munosabati orqali namoyon bo‘ladi.

Hozirgi ilmiy adabiyotlarda insonning tabiiy-ijtimoiy borlig‘i mavjudligi tan olinadi. Bu borada biologik yondashuv insoniy munosabatlar me’yorlarining evolyutsion-biologik asoslariga e’tibor qaratadi. Unga ko‘ra odamzotining shaxsga aylanishi, o‘z qadrini va o‘zgalar qadrini anglash jarayoni uzoq yillar davom etadi. Dastlab, norasida go‘dak uchun Ona ko‘kragi, suti, allasi eng buyuk qadriyat bo‘lsa, ona qo‘lidan tushgan, Ona ko‘kragidan ajralgan bola uchun esa, asta-sekin atrof-muhit, o‘zi yashayotgan makon, o‘zga kishilar va o‘zi ham qadriyatga aylanib boradi. Bu davrda u o‘z shaxsiy ehtiyoji va maqsadlarini o‘ziga xos qadriyat ko‘zgusi orqali ko‘radi, o‘ziga kerakli va zarur narsalarni muhayyo qilishlarini ko‘proq xohlaydigan, talab qiladigan bo‘lib qoladi. Bolalar hayotini ko‘pgina tadqiqotchilari kamolotning bu muhim davrida /3-6 yosh/ o‘z qadiini oshirish va shaxsini ko‘proq sevish /bolalik egoizmi/ mavjud bo‘lishini ta’minla/dilar.

Albatta inson ilk bolalik davrida qolib ketmaydi, ota-ona, qa- rindosh-urug‘, dastlabki o‘qituvchilar uni qadriyatlar mezonini


171

■6

anglashida muhim o‘rin tutadi, shu tariqa inson kamolot sari boradi. Bu jarayonda yetuk shaxsga aylanish imkoniyati bo‘lgan odamzod naslining har bir vakili oilaviy, ma’naviy-axloqiy, milliy, ijtimoiy qadriyatlar ta’sirida tarbiyalanadi, shu bilan birga, shaxsiy jihatlari, qadrlanadigan sifatlari va xususiyatlari kamolotga yetib boradi. Bu jarayonda shaxsning o‘zi ham ijtimoiy qadriyat sifatida shakllanib, o‘z qadrini namoyon qilib boradi.

Inson tabiati bilan bog‘liq bu jarayonni sotsial yondashuv tarafdorlari ijtimoiy ahamiyatga molik sabablar bilan tushuntiradi va insonning ijtimoiy funksional, «qandaydir genlar»ga e’tibor bermasdan foydalanish mumkin bo‘lgan davlat mashinasi unsuri sifatidagi obrazini yaratadi. «Inson barcha ijtimoiy munosabatlar majmuyidir» degan shior aynan ijtimoiylik inson hayoti substan- siyasi, negizini tashkil etishini tushunish imkonini beradi.

Hozir G‘arb adabiyotlarida «mind — bodi» (aql — tana), «na- ture — nurture» (tabiat — tarbiya) muammosi muhokama qi- linmoqda. Ammo asosiy muammo ko‘rsatib o‘tilgan mohiyat- larni mufassallashtirishda emas, balki insonning yagona obrazini yaratishdadir. Bu esa ijtimoiy-gumanitar va tabiiy-ilmiy so- halardagi bilim yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan kompleks yondashuvni taqozo etadi. Homo sapiens evolyutsiyasi to‘g‘risida so‘z yuritganda, oddiy biologik yoki ijtimoiy mezonlarga emas, balki biologik-ijtimoiy mezonlarga suyanish lozim.