Falsafa fanidan tayanch ma’ruzalar matni

Ongning materialistik konsepsiyasi. Materialistlar ongning paydo bo‘lishini faqat notirik materiyadan tabiiy yo‘l bilan vujudga kelgan tirik materiyaning tadrijiy rivojlanishi mahsuli sifatida tushuntirishga harakat qildilar va ong tabiatining talqiniga «in'ikos» tushunchasini kiritadilar. Uni materiyaning umumiy xossasi deb hisoblab, ongni in'ikosning oliy tipi deb tavsiflaydilar va ongning genezisiga tabiiy-tarixiy nuqtai nazardan yondashib, uning paydo bo‘lishini mehnat va til bilan bog‘laydilar.
Bu nazariya ob'ektiv dunyoning barcha ob'ektlari, jarayonlari va hodisalari muttasil o‘zgarishda bo‘lishi, shuningdek bir-biri bilan universal o‘zaro aloqa qilishi va o‘zaro ta'sirga kirishishini e'tirof etadi.
Bunday o‘zaro ta'sirlar natijasida ayrim jismlar va hodisalar boshqa jismlar va hodisalarga ta'sir ko‘rsatib, ularda tegishli o‘zgarishlar yasash va ularni muayyan tarzda o‘zida gavdalantirish orqali ularda go‘yoki o‘z «izi»ni qoldiradi.
In'ikos - narsa va hodisalarning o‘zaro ta'sirlashuvi asosida hosil bo‘ladigan hodisa, holat, jarayon va o‘zgarishlarni ifodalaydi^103[103].
Tirik tabiatda in'ikos nisbatan sodda shakllari va passiv xususiyati bilan tavsiflanadi. Ya'ni, sirtdan ta'sirlanish natijasida narsalar va hodisalar o‘z mexanik, fizik yoki kimyoviy xususiyatlarini o‘zgartiradi, lekin mazkur o‘zaro ta'sirga javoban hyech qanday faollik ko‘rsatmaydi. Bu yerda qumdagi oyoq izlari yoki qadimgi organizmlar va o‘simliklarning tog‘ jinslaridagi izlari, fotosuratlar, ko‘zgudagi aks va shu kabilar misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Hayot paydo bo‘lgan paytdan e'tiboran in'ikosning butunlay boshqacha (biologik) shakli – ta'sirlanuvchanlik barcha jonli narsalarning atrof muhit ta'siriga munosabat bildirish qobiliyati sifatida vujudga keldi. Bu qobiliyat faqat sirtdan ta'sirlarga nisbatan namoyon bo‘ladi. Jonli organizmlar evolyusiyasining yuqoriroq darajasida (hayvonot dunyosi – fauna vujudga kelishi bilan) ta'sirlanish qobiliyati butunlay boshqa xossa – sezuvchanlikka o‘tadi. Bu endi in'ikosning ruhiy shakli bo‘lib, u organizmlarda asab tizimi tizimsi va ruhiyatning elementar shakllari paydo bo‘lishi natijasida vujudga keladi. Sezuvchanlik organizmlarning narsalarning ayrim xossalarini sezgilar tarzida aks ettirish qobiliyati sifatida namoyon bo‘ladi.
Sezgilar esa, o‘z navbatida, yuksak darajada uyushgan hayvonlarda, masalan umurtqali hayvonlarda in'ikosning yanada murakkabroq shakllari, xususan idrok etish va tasavvur qilish qobiliyatlari paydo bo‘lishiga zamin hozirlaydi. Bu in'ikosning ob'ektiv dunyo narsalari va hodisalari miyada ularning ideal nusxalari ko‘rinishida aks etadigan darajasidir. Bu yerda «aqlli» hayvonlar miyasi imkoniyatlarining chegarasi namoyon bo‘ladi. Garchi ular o‘zini qurshagan dunyoning ideal obrazlarini tasavvur qilib, shu obrazlarga ko‘ra, masalan, o‘z egalarini tanisalar-da, ularning miyasi ideal obrazlar bilan fikrlash amallari tarzidagi maxsus ishni bajarishga qodir emas. Bu vazifani hal qilishga yuqoriroq darajadagi miya qodir bo‘lib, unga faqat insongina egadir.
Shunday qilib, biologik in'ikos sezish, idrok etish va tasavvur qilish kabi hissiy shakllarda amalga oshiriladi. Yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek, bu yerda fikrlash jarayonida namoyon bo‘ladigan ong mavjud emas. Ong borliqni aks ettirishning yuqoriroq darajasi bo‘lib, faqat ijtimoiy sohada mavjud bo‘lishi mumkin va inson miyasida avvalo mavhum fikrlashning tushunish, mulohaza va mushohada yuritish kabi ideal shakllarida amalga oshiriladi. Inson ideal obrazlarni o‘z ongida umumlashtirib, shu tariqa ob'ektiv borliqni tushunchalarda (kategoriyalarda) aks ettiradi. Ularning o‘rtasida mantiqiy aloqa o‘rnatib, turli narsalar, hodisalar va shu kabilarning mohiyatini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri aks ettirish orqali ular haqida u yoki bu xulosaga keladi. Mushohada yuritib inson narsalar va hodisalarni biladi va shu tariqa borliqni ongning muhim xususiyati sanalgan mavhum fikrlash orqali aks ettiradi.
In'kosning oliy shakli sifatida ongning paydo bo‘lishi «aqlli odam» (homo sapiens)ning shakllanish jarayoni bilan bog‘lanadi va avvalo mehnat faoliyati bilan belgilanadi. Mehnat qilish qobiliyati ruhiyatning rivojlanishida ulkan sakrash bo‘ldi. Maymun anatomiyasi va fiziologiyasidagi evolyusiya inson paydo bo‘lishiga zamin hozirlagan bo‘lsa, tabiati sof ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan mehnat mazkur jarayonning eng muhim omiliga aylandi.