Falsafafanining predmeti, maqsadi va vazifalari ma’ruza rejasi

Abu Ali ibn Sino (980-1037 Buxorolik Ibn Sino (Avitsenna) 300 dan ortiq asar muallifidir 
Ularning orasida «Tib qonunlari» va «Bilim kitobi»,”Donishnoma”, “Xay ibn Yakzon”ayniqsa 
keng dovruq qozongan.). O‘rta Osiyoning mashhur qomusiy allomasi va faylasufidir..
4
O‘sha manba, –B. 36 
5
Abu Rayxon al-Biruni. Izbranniye proizvedeniya v 6 t. -T. 3. –T.: 1963. –S. 44. 
6
Xayrullayev M. Filosofskoye naslediye narodov Sredney Azii i borba idey.- Fargona, 1988.- S.39. 
7
Qarang: Abu Rayxon Beruni. Izbranniye proizvedeniya. V 6-t. T. 3. – T.: 1963. – 57-b. 
8
Abu Rayxon Beruni. Izbranniye proizvedeniya. V 6-t. T. 3. – T.: 1963. – B.260. 
9
O‘sha manba, -B. 340. 

---

Ibn Sino merosining tahlili uning ilmiy qiziqishlari doirasi benihoyat keng, u tom ma'noda 
qomusiy bilimlar egasi bo‘lganidan dalolat beradi. Ibn Sino fanlarning tadqiqot ob'ektlariga ko‘ra 
ajratishga asoslangan tasnifini taklif qilgan.
Ibn Sino tabiat azaliy va abadiydir, uning qonunlari o‘z-o‘zidan o‘zgarmaydi va inson 
ularni anglab yetishga qodir, jon tana faoliyati bilan belgilanadi va uning individual umrboqiyligi 
mumkin emas, degan fikrni ilgari surgan.
O‘sha davrda u shug‘ullanmagan fanning o‘zi bo‘lmagan. Tibbiyot bilan bir qatorda, Ibn 
Sino falsafa, xususan bilish nazariyasini ham faol tadqiq etgan.
Ibn Sino moddiy dunyo predmetlarini sezgilar manbai deb hisoblab, ularning ob'ektiv 
tabiatini tashqi moddiy dunyo in'ikosi sifatida yoritadi. Bundan tashqari, u sezgini materiyaning 
xossalaridan biri deb e'tirof etadi. Alloma sezgini materiyaning oliy shakllari bilan bog‘laydi. Ibn 
Sino mavjud narsalarni tasniflar ekan, sezgi hayvonlar deb ataluvchi jismlarga xosligini qayd 
etadi
10
.
Ibn Sino neoplatoniklarning jon hissiy narsalarni tananing biron-bir a'zosisiz idrok etadi, 
degan ta'limotini asossiz deb hisoblaydi. «Qadimda ayrim olimlar (neoplatoniklar) jon hissiy idrok 
etiluvchi narsalarni hyech qanday organlarsiz bevosita sezadi, deb faraz qilganlar. Muhitga kelsak, 
bu, masalan, ko‘rish uchun muhit bo‘lib xizmat qiluvchi havo, organlarga kelsak, bu, ko‘rish 
organi bo‘lib xizmat qiluvchi ko‘zdir. Biroq ular haqiqatdan uzoqdir, chunki hissiy idrok etish 
jonning o‘zida bu organlarsiz yuz berganida, mazkur organlar behuda yaratilgan bo‘lib chiqar, 
ulardan hyech qanday naf bo‘lmas edi», deb yozadi va so‘zining davomida neoplatoniklarning 
qarashlari asossiz ekanligini ta'kidlab, haqiqat sezgilar tana a'zolariga muhtojligidadir,
11
degan 
xulosaga keladi. 
Ibn Sino sezgilar va sezgi organlari haqida gapirar ekan, u yoki bu sezgining yuzaga kelish 
mexanizmini ilmiy tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, hyech qanday jism o‘z holicha 
ovozga ega bo‘lmaydi. Ovoz ikki jism to‘qnashganda havo va harakatning tebranishi natijasida 
yuzaga keladi. Bu to‘lqinlar juda tez tarqaladi. Ular quloqqa yetgach, tebranuvchi havo eshitish 
nervlariga tegadi va ular bundan jonni xabardor etadi
12
. Bu tavsif ancha sodda bayon etilgan 
bo‘lsa-da, hozirgi tasavvurlarga mos keladi. Shuningdek, Ibn Sino sezgilarni hali ob'ektiv 
dunyoning sub'ektiv obrazi sifatida idrok etmaganidan dalolat beradi. Sezgilarni tashqi ta'sirning 
organizmdagi harakati sifatida tushuntirar ekan, Ibn Sino uni mexanik talqin qiladi.
Ibn Sino ko‘rish haqidagi ta'limotni ishlab chiqdi. Ko‘rish jarayonini tushuntirar ekan, u 
ayni vaqtda Platonning bu boradagi ta'limoti asossiz ekanligini ko‘rsatadi. Ibn Sino yorug‘likni 
ko‘rishning asosiy vositasi sifatida alohida qayd etadi
13
.
Alloma sezgilarni va tuyg‘ularning barcha shakllarini o‘rganib, ularning fiziologik 
asoslarini, ya'ni miya tuzilishida sezgi markazlarining joylashuvini tushuntirishga harakat qildi. 
Miyani aks ettirish faoliyatining bosh apparati deb talqin qilib, Ibn Sino hissiy bilish shaklini miya 
bilan bog‘ladi va uni idrok etish va sezish asosi
14
deb e'tirof etdi. 
Ibn Sino ta'limotiga ko‘ra, in'ikos faqat aks ettiruvchi tizimga bog‘liq emas. Sezish markazi 
miyaning old qismida, tasavvur qilish markazi – miyaning o‘rta qismida, eslab qolish qobiliyati – 
miyaning orqa qismida joylashgan. «Kitob un-najot» asarida Ibn Sino har bir sezgining fiziologik 
asoslarini tadqiq etar ekan, hissiy bilish jarayonida asablar muhim rol o‘ynashini qayd etadi. Uning 
fikricha, miya asablar vositasida sezgilar va harakatlarni insonning boshqa a'zolariga uzatadi. 
Asablar miya uchun o‘tkazgichlar bo‘lib xizmat qiladi
15
. Umumiy ma'lum tasavvurga ko‘ra, 
asablar bosh miyada boshlanadi va ularning tarmoqlari terining yuza tomonida tugaydi
16
. Ko‘rib 
10
Qarang: Ibn Sino. Traktat o razdelenii sushestvuyushix veshey. – T.: Shark, 1983. – 128-b. 
11
Ibn Sina. Kniga isseleniya. – T.: Fan, 1967. – 265-266-b. 
12
Qarang: Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Kn. 1. – T.: Fan.1996 – S 260-261. 
13
Qarang: Ibn Sina. Kniga spaseniya. – T.: Shark, 1986. – S 224. 
14
Qarang: Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Kn. 1. – T.: Fan, 1986. S– 38. 
15
Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Kn. 1. – T.: Fan, 1986. –S.41 
16
O‘sha manba, –B. 99. 

---

turganimizdek, Ibn Sino hissiy bilishning fizik va fiziologik asoslarini ilmiy yo‘l bilan 
tushuntirishga harakat qiladi.
Ibn Sino O‘rta Osiyoning boshqa mutafakkirlari kabi tasavvurni ichki sezgilar qatoriga 
kiritadi. Ibn Sinoning falsafiy merosini qiyosiy o‘rganish tabiatni hamda tasavvurning gnoseologik 
funksiyasini tushunishda u asosan yagona yondashuvga tayanganini ko‘rsatadi. Ibn Sino 
tasavvurning kuchi shundaki, umumiy sezgiga kiruvchi hamma narsa bizning sezgilarimizgacha 
yetib boradi,
17
deb qayd etadi. 
Shunday qilib, Ibn Sino fikriga ko‘ra, tasavvurning gnoseologik funksiyasi shundan 
iboratki, u tashqi narsalarning obrazlarini gavdalantiradi, hissiy idrok etiluvchi narsalar 
yo‘qolganidan keyin ham ularni xotirada saqlab qoladi.
Ibn Sinoning fikricha, mohiyat uch tarzda namoyon bo‘ladi. Birinchidan – narsa sezgilarda 
ularni kuzatish jarayonida aks etadi. Bu yerda narsalarning sezgi organlarida bevosita aks etishi 
nazarda tutilmoqda. Ibn Sino in'ikos konsepsiyasini bilish jarayoni sifatida qayd etar ekan, bilish 
darajalari to‘g‘risidagi masalani ko‘taradi. Ma'lumki, bu mo‘ljal Yangi davr falsafasida ishlab 
chiqilgan va nemis klassik falsafasida o‘zining tadrijiy yakunini topgan.
Ikkinchidan – ob'ektiv borliqda amalda mavjud bo‘lmagan narsaning mohiyati anglanadi
18
. 
Bu yerda formal ahamiyat kasb etuvchi va moddiy borliq bilan bog‘lanmaydigan ideallashtirilgan 
ob'ektlar mohiyatini bilish nazarda tutiladi. Bu mohiyat inson aqlining ijodiy qobiliyatini namoyon 
etadi.
Uchinchidan – narsa obrazi muayyan sharoitlarda biluvchining jonida aniq aks etishi 
mumkin. Bu tamoyilda narsani sezgi bog‘liq bo‘lgan aloqalardan mavhumlashtirish imkonini 
beruvchi abstraksiyaning kuchi qayd etiladi. Bunda narsaning obrazi uning substrati mavjud 
emasligiga qaramay aks etishi mumkin. Shundan kelib chiqib, Ibn Sino oqilona bilishda 
mavhumlashtirish muhim rol o‘ynashini qayd etadi. «Bilish narsa obrazini mavhumlashtirishning 
ayrim o‘zaro bog‘langan bosqichlaridan iborat jarayon bo‘lib, uning natijasida biluvchining 
ongida predmetning mohiyati va xususiyatlarini ifodalovchi tushuncha vujudga keladi. Bunday 
mavhumlashtirish bosqichlari to‘rtta». 
19
.
Ibn Sino «umumiy sezgi»ni ichki sezgilar qatoriga kiritadi. Uning fikricha, umumiy tuyg‘u 
– bu miyaning old qismida joylashgan kuch bo‘lib, u besh sezgida aks etuvchi barcha shakllarni 
va ular uzatuvchi kuchni mustaqil qabul qiladi
20
. Binobarin, Ibn Sino fikriga ko‘ra, sezgi organlari 
yordamida olingan tuyg‘ular umumiy sezgi vositasida birlashtiriladi va narsaning hissiy obrazi 
yaratiladi.
Obraz deganda alloma narsaning tashqi xususiyatlari va xossalari, materiyaning aksidental 
tomonlari yig‘indisini tushunadi. Masalan, inson va uning obrazi haqida so‘z yuritar ekan, u 
shunday deb yozadi: «Uning obrazi bu uning uzunligi, kengligi, sifati, miqdori va uning holati, 
ya'ni inson bilan bog‘liq barcha narsalardir»
21
.
Ibn Sinoning yuqorida bayon etilgan g‘oyalari ilmiy tafakkur shakllanishining keyingi 
davrlarida rivojlantirildi va yangi natijalar bilan boyitildi.
Shunday qilib, bilish jarayonining pirovard maqsadi ob'ektlar mohiyatini bilishdan iborat 
bo‘lgan murakkab jarayondir. O‘rta asr Markaziy Osiyo mutafakkirlari asosan bilish bilinayotgan 
ob'ektning in'ikosidir, degan nuqtai nazardan kelib chiqdilar. Bunda insonning sezgi organlari 
bevosita bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi, ya'ni sezgilar yordamida bilinuvchi ob'ektiv dunyo bilish 
manbai sifatida amal qiladi.
Eley falsafiy maktabi. Eley maktabining namoyondasi Ksenofant (eramizdan avvalgi VI—
V asr) shoir va faylasuf bulgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida 
Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so‘nggi yillarini Eley shahrida o‘tkazgan. 
Tarixchi Diogen 
17
Qarang: Ibn Sino. Donishnoma. – T.: Fan, 1976. – 264-b. 
18
Qarang: Ibn Sino. Izbranniye filosofskiye proizvedeniya. – M.: Nauka, 1980. – B.30. 
19
Ibn Sina. Kniga spaseniya. – T.: Shark, 1986. – B.31.
20
Qarang: Ibn Sino. Donishnoma. – T.: Fan, 1976. – 266-b 
21
Ibn Sino. Donishnoma. – T.: Fan, 1976. – 267-b. 

---

Laertskiyning yozishicha, Ksenofant “Tabiat haqida” asarining muallifidir. Afsuski, ushbu 
asarning yarmigina omon qolgan, xolos. U ko‘pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni 
hayvonlarga, o‘simlik dunyosiga daxldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad 
etishga harakat qilgan. Uning falsafiy ta’limotiga ko‘ra, tabiat — o‘zgarmas va harakatsizdir, 
“Hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi”, “Biz hammamiz yerdan 
tug‘ilganmiz va yerga aylanamiz’u Ksenofant qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo‘lib, 
bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining 
rivojiga turtki bo‘ldi.
Ksenofant ilgari surgan g‘oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining ko‘zga 
ko‘ringan namoyandalaridan biri, eramizdan avvalgi 504 yili tug‘ilgan Parmenid tomonidan 
rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmenidning shogirdi va do‘sti 
Zenon (490—430 yillar) o‘z ustozining ta’limotini himoya qildi va uni rivojlantirdi.
Sofistlar falsafasi. Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o‘rin tutadi 
Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoseologiya (bilish to‘g‘risidagi fan) muammolari 
bilan shug‘ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, ya’ni o‘qituvchilar, diplomatlar, 
notikdar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo‘lib, haqiqat, osoyishtalik, 
adolat o‘rnatishga xizmat qilgan. Ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir 
ko‘rsatgan.
Suqrot (asli Sokrat) (eramizdan oldingi 469—399 yillar) — qadimgi Yunon faylasufi. 
Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug‘ullangan, hurfikrli 
inson, kambag‘aldan chiqqan, tosh yo‘nuvchining o‘g‘li, o‘ta bilimdon kishi sifatida mashhur 
bo‘lgan. Uning hayoti fojiali tugagani to‘g‘risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib ketgan. O‘z 
davrida Afinadagi hukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi fikrlarni ilgari surgani 
uchun , ruhoniylar uni dahriylikda hamda yoshlarni axloqan buzishda ayblaganlar. Unga 
shunchaki. ayb emas, siyosiy ayb qo‘yilgan. Garchand qutilish imkoni bo‘lsa-da, qonun va jamiyat 
tartiblarini nihoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir qadah 
zahar ichib o‘lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo‘lishidan qati 
nazar, so‘zsiz itoat etishni targ‘ib etganlari g‘oyatda ibratlidir. Holbuki, Suqrot va uning 
shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni noto‘g‘ri va adolatsiz deb hisoblagan hamda ularni 
qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday bo‘lsa-da, ularga bo‘ysungan. Shu ma’noda, Suqrot o‘zini 
aybdor deb topgan sud hukmiga itoat etgan va o‘zini uning ixtiyoriga topshirgan. 
"Aflotun mening do‘stimu ammo qonun do‘stlikdan ustun turadi ”, degan hikmatli ibora 
o‘sha davr ma’naviyatining yaqqol ifodasidir.
Suqrot o‘z ta’limotini og‘zaki ravishda ko‘cha-ko‘yda, maydonlarda, xiyobonlarda 
shogirdlari va izdoshlari bilan birga shakllantirgan hamda xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, 
lekin bironta ham asar yozmagan. Uning falsafiy, axloqiy ta’limotlari mohiyatini shogirdlari 
Ksenofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridan bilib olishimiz mumkin. Ksenofant “Sukrot 
haqida esdaliklar” asarida o‘z ustozi haqida iliqso‘zlar aytib, uni olijanob, axloq-odob borasida 
haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta’riflagan. Yoshlarning axloqini buzgan deb unga siyosiy 
ayb qo‘yish — tuhmat ekanini alohida ta’kidlagan. Aflotun esa uni chuqur mulohazali, insonni 
ulug‘lovchi donishmand, deya ta’riflagan, uning falsafiy qarashlarini o‘z asarlarida Suqrot 
nomidan bayon etganuSukrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari turmog‘i 
lozim. Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq-odobning ahvoliga 
bog‘lik. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta o‘rin tutganligi boisgxalqimiz, buyuk 
allomalarimiz Suqrot nomini benihoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob haqidagi pand-
nasihatlariga amal qilgan. 
Aflotun. Suqrotning shogirdi Aflotun (asli Platon) jahon falsafasi tarixida o‘chmas iz 
qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki san’atkor, shoir va dramaturg bo‘lgan, 
o‘z g‘oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 21 mayda Delos orolida tug‘ilgan. 
35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u haqdagi ma’lumotlarini 
birdan-bir to‘g‘ri dalil deb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning eng yaqin do‘sti va 
shogirdi bo‘lgan. Aflotun “G‘oyalar dunyosi va soyalar dunyosi ” ta’limotining asoschisidir. 

---

Uningcha, g‘oya haqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Haqiqiy 
o‘zgarish va taraqqiyot g‘oyalar dunyosiga xos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. 
G‘oyapar dunyosining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan zotlar nihoyatda 
kam uchraydi, ular ulkan aql egasi bo‘ladi va tarixda chuqur iz qoldiradi. Aksariyat kishilar esa 
soyalar dunyosi bilan kifoyalanadi. U Aflotunning jamiyat va davlat to‘g‘risidagi ta’limoti uning 
dunyoqarashida markaziy o‘rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi — ontologiya 
va gnoseologiyaning klassigi bo‘lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va pedagogikaning 
bilimdoni ham bo‘lgan) Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir “Davlat” “Qonunlar”, “Siyosat” 
va “Kritiy” nomli asarlar yozib qoldirgan. “Davlat” asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy 
tuzumi to‘g‘risidagi qarashlarini markaziy ta’limoti — g‘oyalar nazariyasi bilan uzviy 
bog‘liqholda ilgari surgan. Uning fikricha, davlatning to‘rtta shakli mavjud: teokratiya; oligarxiya; 
demokratiya; tiraniya. Aflotunning ideal davlat to‘g‘risidagi orzulari negizida adolat g‘oyasi 
yotadi. Aflotun aytganidek, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga bo‘ysunishi 
ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir. Arastu Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (asli 
Aristotel) (384-322 yillar) qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, o‘zining betakror, jaqonni lol 
qoldirgan ilmiy merosi bilan mashhurdir. O‘n yetti yoshida o‘z 
ilmini oshirish maqsadida Afinaga kelib, Aflotun asos solgan akademiyaga o‘qishga kirgan 
va 20 yil davomida (Aflotunning unimiga qadar) shu yerda tahsil olgan. Keyinchalik Makedoniya 
podshosi Filipp II ning taklifiga binoan, uning o‘g‘li Aleksandrga 3 yil muntazam ustozlik qilgan. 
Binobarin, keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik maqomiga ko‘tarilgan Aleksandr 
Makedonskiyning kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos bo‘lgan. Filippning o‘limidan keyin 
Aleksandr taxtga o‘tirgach, Arastu Afinaga qaytib kelib, 50 yoshlarida “Likkey” nomli maktab 
ochgan. Ilmiy faoliya 
tining samarali bo‘lishida, umuman, Yunonistondagi ilm-fan rivojida Aleksandr 
tomonidan ko‘rsatilgan himmat va rag‘batlar muhim ahamiyat kasb etgan. Aleksandr 
Makedonskiy vafotidan keyin unga qarshi kuchlar bosh ko‘tarib, Arastuni dahriylikda ayblashgan 
va sudga tortishgan. Suddan oldin Evbey oroliga ko‘chib ketgan Arastu, ko‘p o‘tmay, o‘sha yerda 
vafot etgan. Arastu zabardast olim bo‘lib, mantiq, psixologiya, falsafa, 
axloq, notiqlik san’ati, tabiiy fanlar bo‘yicha o‘lmas, bebaho asarlar yozib qoldirgan. Uning 
barcha asarlari borliqni o‘rganishga qaratilgan. Mantiqqa oid asarlarining barchasini “Organon” 
(“Kurol”) nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga —nazariy va amaliy fanlarga 
bo‘lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo‘l-yo‘riqko‘rsatishga, biror bir foydali ishni amalga 
oshirishga yo‘naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga — falsafa (metafizika), matematika va 
fizikaga ajratgan. 
Faylasuf ta’limotiga ko‘ra, olamdagi narsa va hodisalar to‘rtta sababga ega. Bular — 
moddiy sabab, ya’ni modda (materiya); shakliy sabab yoki shakl; yaratuvchi sabab; pirovard sabab 
yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan. ota 
va ona bolaning ulg‘ayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab) vositasida insonga 
xos bo‘lgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi bo‘lgan. Harakat olam singari 
abadiydir. Ayni paytda, olam o‘zining abadiy sababi, ya’ni harakatlantiruvchi kuchiga ega. 
Arastuning jamiyat va davlat to‘g‘risidagi ta’limoti “Davlat”, “Siyosat” kabi asarlarida bayon 
etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun xizmat 
qilishi lozim. Baxtli hayot mazmuni faqat moddiy mo‘l-ko‘lchilik bilan belgilanmaydi, balki 
ma’murlik ma’naviy boylik bilan uyg‘un bo‘lgandagina, jamiyat baxtli hayot kechiradi. 
Davlatning boyligi, asosan, o‘rtacha mulkka ega bo‘lgan fuqarolarning mehnati bilan 
ta’minlanadi. Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va o‘rta biznes 
sohasini rivojlantirish yo‘lida olib borilayotgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir. 
Demokrit. Yunon falsafasida Demokritning qarashlarida ham Muhim o‘rin tutadi. U 
haqiqiy borlik — moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, cheksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda 
moddiy zarrachalardan, ya’ni atomlardan va bo‘shliqdan iborat deya ta’lim beradi. Atomlar va 
bo‘shliqo‘zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar— bo‘linmas va o‘zgarmas, sifat jihatdan bir 

---

xil, uning mikdori shakli singari behisobdir. Harakat, degan edi. Demokrit, atomlardan 
iborat moddaning abadiy, tabiiy holatidir. Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U “na tabiatda, na 
jamiyatda hech bir narsa tasodifan paydo bo‘lmaydi”, deb yozgan. Demokritning falsafiy 
qarashlarida axloqiy ta’limot muhim o‘rin tutadt. Uning bu boradagi qarashlari siyosiy qarashlari 
bilan uzviy bog‘likdir. Yaxshi boshqarilayotgan davlat — buyuk qo‘rg‘ondir. Davlat manfaatlari 
qolgan barcha narsalardan ustun turmog‘i lozim. Meyor, deydi faylasuf, axloqning tabiat 
insonlarga in’om etgan kuch va qobiliyatga mos kelishidadir. Donolik uchta hosil keltiradi: yaxshi 
fikrlash; yaxshi so‘zlash; yaxshi harakat qilish. Demokritning axloqiy qarashlari o‘z davridagi 
amaliy ma’naviy munosabatlarning umumlashmasidir. Uning ta’limoti bugungi kunda insonlarni 
axloq-odobga, diyonatga da’vat etadi. 
Epikur (341—270 yillar) — qadimgi yunon mutafakkiriuUDemokrit ilgari surgan 
atomchilik ta’limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori pog‘onaga ko‘targan va tegishli 
qarashlar bilan boyitgan faylasuf. Epikurta’limotiga ko‘ra, olam — moddiy, abadiy va cheksiz, 
atomlar —bo‘linmas, olam— jism va bo‘shlikdan iborat. Barcha jismlarni Epikur ikki guruhga 
bo‘lgan.