6384aaa945f58 O\'zbek davlatchilik tarixi Yakubova.D QO\'LLANMA
5. Amir Temur va temuriylar davrida iqtisodiy munosabatlar Amir Temur va temuriylar hukmronligi yillarida yer egaligi
an’anaviy tarkibini saqlab qoldi. Avvalgidek, asosiy yer egasi davlat
hisoblanib, davlatga qarashli yerlar “
mulki devoniy ” deb yuritilgan,
shuningdek, xususiy yerlar – “
mulk ”, diniy muassasalar ixtiyoridagi
yerlar – “
vaqf mulki ” yoki “
mulki vaqf ” asosiy yer egaligi turlari
bo‘lib, qishloq jamoasi tasarrufidagi yerlar –
jamoa yerlari ham mavjud
bo‘lgan.
Amir Temur va temuriylar davrida ham davlat oldidagi xizmatlari
uchun yerlarni in’om qilish an’anasi saqlangan va xatto kengaygan
bo‘lib, bunday yerlar “
suyurg‘ol ” nomi bilan yuritilgan. Suyurg‘ol
yerlar suyurg‘ol egalarining hokimiyatdagi va jamiyatdagi mavqelariga
qarab turlicha – kichik-kichik yerlardan tortib bir necha o‘nlab
qishloqlarni o‘zida birlashtirgan yirik mulklargacha bo‘lgan. Kichik yer-
mulklar, asosan, kichik unvonli harbiy zobitlar va oddiy askarlarga
berilgan va ular 40 tanobgacha (80 jarib) bo‘lib, soliqlar va yig‘imlardan
ozod etilgan. Yirik suyurg‘ol egalari esa, asosan, hukmron tabaqaga
mansub bo‘lib, ularning yer-mulklarga egaligi siyosiy tusga ham ega
bo‘lgan. Har bir suyurg‘ol egasi o‘z tasarrufidagi mulkda markaziy
hokimiyatga bo‘ysungan holda to‘la hukmronlik qilish vakolatiga ega
edi. Ko‘p hollarda bunday mulklar meros tariqasida ham qoldirilgan
bo‘lsada, davlatga qarshi xatti-harakatlari uchun suyurg‘ol egasi
mulkdan mahrum qilinishi yoki mulkning miqdori yoki hududlari
qisqartirilishi ham mumkin edi. Ayniqsa, temuriylar hukmronligi
yillarida yirik suyurg‘ol egalari yoki ayrim hududlarni o‘z ta’sir
doirasiga kiritgan hokimlar va amirlarning markaziy hokimiyatga
bo‘ysunmaslik holatlari kuzatiladi. Bunday holatda ular o‘z mulklaridan
mahrum etilganlar, masalan, 1414-yilda hokimiyatga bo‘ysunmaganligi
uchun Shohruh Mirzo tomonidan Mirzo Iskandar, 1415-yilda esa
Boyqaro Mirzo o‘zlari egalik qilayotgan suyurg‘ol mulklaridan mahrum
etilgan edilar.
Amir Temur va temuriylar davrida
tarxon yorlig‘i berish keng
tarqalgan bo‘lib, odatda, tarxon yorlig‘i sohiblari o‘z mulklaridan
to‘lanadigan soliqlar va yig‘imlar hamda boshqa turli majburiyatlardan
ozod etilganlar. Tarxon egalari ham yirik suyurg‘ol egalari kabi siyosiy
hayotga jiddiy ta’sir o‘tkazib turganlar.
80
XV asrda ziroatchilik bilan shug‘ullanuvchi qishloq ahli orasidan
bir qismi imtiyozlarga ega bo‘lgan va ular soliqlarning oz miqdorini
to‘lashgan. Aholining juda katta qismini ijarachi –
