Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan

Tayanch so‘z va iboralar.
Dashti Qipchoq, Shayboniylar, 
Ashtarxoniylar, 
shariat 
qonun 
qoidalari, 
shayxulislom, 
harbiy 
boshqaruv. 
1. Shayboniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruvi 
Shayboniylar davlati o‘z mohiyatiga ko‘ra yirik davlat bo‘lib, oliy 
hokimiyat cheklanmagan huquqlarga ega bo‘lgan davlat boshlig‘i xon 
tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida, boshqaruvida 
Amir Temur va temuriylar davrida qaror topgan tartib qoidalar, 
xususiyatlar bilan birga ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga xos an’analar 
ham mavjud edi. Davlat boshqaruvida islomiy shariat va odat qonun 
qoidalariga amal qilingan. Davlatni boshqarishda xon saroyidagi oliy 
darajadagi amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv va viloyat 
hokimlari qo‘lidagi mahalliy boshqaruv asosiy o‘rin tutib, ular 
mamlakatning amaldagi haqiqiy egalari edilar. 

---

82 
Ular yordamida, bevosita ishtirokida xon ma’muriy boshqaruvni 
amalga oshirardi. 
Markaziy boshqaruv davlatning ichki va tashqi hayotiga bog‘liq 
barcha masalalarni hal qiladigan dargoh – saroy devonida jamlangan edi. 
Davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo bo‘lgan va, odatda, bosh vazir 
tomonidan boshqariladigan bu mahkama mamlakatning siyosiy, 
moliyaviy, harbiy tashkiliy va boshqa masalalarni ko‘rib chiqar edi. Bu 
yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilangina kuchga kirar va 
hayotga joriy etilardi. 
Ko‘kaldosh, Otaliq, Naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi va 
boshqa oliy darajali saroy amaldorlari, no‘yon, tug‘begi, kutvol, 
dorug‘a, qo‘rchiboshi va boshqa harbiy amaldorlarning fikri va 
manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida katta ahamiyatga ega edi. 
Davlat boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, 
ulamolar, din peshvolari, shayxlar va xojalarning, aynan Shayx ul-islom, 
qozi kalon, Mufti kabi diniy mansab egalarining ham ta’siri katta 
bo‘lgan. Bu davrda, ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘idan 
chiqqan xojalarning mavqeyi juda oshib ketdi. 
Mahalliy boshqaruv viloyat hokimlari qo‘lida bo‘lib, ular ham o‘z 
boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Uning tarkibiga qo‘shinga boshchilik 
qiladigan, shariat qonunlarining to‘g‘ri bajarilishini nazorat qiladigan, 
aholidan soliqlarni yig‘ib oladigan amaldorlar (rais)lar kirgan. Viloyatlar 
o‘z navbatida kichik ma’muriy birliklar: tuman, kasaba va mavzelarga 
bo‘linib idora qilingan. 
Mahalliy boshqaruvning eng quyi bo‘g‘ini oqsoqol (kalon taron) 
tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi. 
Xonlik viloyat (ulus)ga bo‘lib boshqarilgan. Manbalarda 
Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Xisor, Balx, Termiz, Karmana, 
Qorako‘l, Miyonqol, Shosh, Turkiston, Farg‘ona, O‘ratepa, Marv kabi 
viloyatlardan tashkil topganligi ko‘rsatilgan. Viloyat hokimlari xon 
tomonidan tayinlangan. Odatda, bunday yuksak mavqega xonning yaqin 
va ishonchli kishilari, qarindoshlari, yirik qabila boshliqlari, harbiy 
yurishlarda o‘zini ko‘rsatgan o‘zbek sultonlari muyassar bo‘lgan. 
Xonlikni chegaralari doimiy bo‘lmay tez-tez o‘zgarib, kengayib yoki 
qisqarib turgan.