Fanining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy metodologik tamoyillari

2. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining metodologik, ilmiy-nazariy asoslari, usullari va 
tamoyillari. 
Ta’kidlash lozimki, har qanday fan kabi O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani ham o‘zining 
metodologik, ilmiy-nazariy asoslari va tamoyillariga ega fan hisoblanadi. Bular O‘zbekistonning eng yangi 
tarixi fanining asosini tashkil etib, uning rivojlanishi, jamiyat va millat manfaati yo‘lidagi nufuzining ortib 
borishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muhimi, ilmiy-nazariy tamoyillar eng yangi tarixning haqqoniy 
yozilishi, tarixiy haqiqatni yuzaga chiqishiga xizmat qiladi. 
Agar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va ma’naviy-ma’rifiy ehtiyoj bo‘lsa, 
tarix fani esa bu ehtiyojlarni ro‘yobga chiqishi uchun mas’ul bo‘lgan yuksak intellektual ilmiy-amaliy 
faoliyatdir. Buning samarali bo‘lishi, ya’ni tarix fani rivojlanishida metodologik ilmiy g‘oya va nazariyalar, 
usul va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir. Chunki bular tarixning mazmun va mohiyati 
hamda falsafasini chuqurroq ochib berishga, shuningdek, tarix fanining maqsad va vazifasini to‘laroq 
ro‘yobga chiqishiga bevosita yordam beradi. Shuning uchun ham O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining 
metodologik ilmiy-nazariy asoslari, g‘oya va ta’limotlari nimalardan iborat bo‘lishi muhim masala 
sanaladi. 
Mutaxassislarning fikricha, tarix moziyni o‘rganish haqidagi fan bo‘lib, ilmiy atama sifatida ikki 
o‘zaro aloqadorlikdagi tushunchani ifodalaydi. Birinchidan, tarix jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi fan 
bo‘lib, uning mavzusi kishilik jamiyati o‘tmishining, uning turli-tuman sohalardagi taraqqiyoti va o‘zgarib 
borish jarayonini o‘rganadigan fandir. Ikkinchidan, tarix bu insoniyat to‘g‘risidagi fan bo‘lib, jamiyatning 
o‘tmishini tadqiqot yo‘li bilan aniqlab, o‘tmishda inson tomonidan yaratilgan, inson zakovatining natijalari 
bo‘lgan jarayonni tadqiq etish va bizgacha bo‘lgan davrni o‘rganib, kelajak avlodga yetkazadigan fandir. 
Tarixshunoslikdan ma’lumki, tarixiy jarayonlar undagi qonuniyatlar bilan asoslanadi. Tarix fanining 
asosiy tayanch tushunchasini tarixiy asos va tarixiy manba, tarixiy makon va tarixiy zamon tashkil etadi. 
Soha mutaxassislarining e’tirof etishlaricha, tarix fanini o‘rganishdagi eng dolzarb muammo - bu tarixiy 
voqelik va tarixiy manbalar bo‘lib, mana shu ikki muammoga tom ma’noda ilmiy yondashish tarix fanining 
nazariyasi va metodologiyasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, har bir fanda 
bo‘lganidek, tarix, jumladan, O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining ham o‘zining nazariyasi va 
metodologiyasi mavjud. Nazariya - bu ilmiy bilimlar yig‘indisi va boshqa fanlar bilan mavjud bo‘lgan 
aloqadorlikni bilish jarayonidir. 
Tarixchilar, sohada izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar butun insoniyat, millat, xalq va 
o‘rganish ob’yekti evolyutsiyasi, uning mazmun- mohiyatini to‘g‘ri anglash, tahlil qila olishi lozim. Agar 
tarix falsafasi tarixiy voqealiklar tahlilidan kelib chiqadigan haqiqat (xulosa)larning so‘zdagi aniq ifodasi 
bo‘lsa, tarix fani metodologiyasi mana shu tarixiy haqiqatlarning ro‘yobga chiqishi - tarix haqqoniy tarzda 
yozilishi uchun birdan-bir to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dasturdir. Yuqoridagi mulohazalarni muxtasar qilib 

---

aytganda, metodologiya fanlar ichidagi fan hisoblanadi. 
Avvalo, metodologiya haqida to‘xtalsak, metodologiyaning lug‘aviy ma’nosi grekcha “Metodos” va 
“Logos” degan ikki so‘z birikmasidan iborat bo‘lib, metod, ya’ni usul - tadqiqot olib borish usuli (yo‘li), 
nazariya, ta’limot, logiya esa fan deganidir. Demakki, metodologiya, ya’ni uslubiy ilmiy tadqiqot ishini 
olib borish yoki biror bir masalani ilmiy o‘rganishning eng qulay usullari, eng to‘g‘ri va mukammal 
g‘oyasi, nazariyasi va ta’limotlari majmuidan iborat bir butun fandir. Boshqa ma’noda esa metodologiya 
ilmiy bilish yoki ma’lum bir ilmiy faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishda qo‘llaniladigan usullar 
haqidagi fandir. Demak, tarix fani metodologiyasi tarixni o‘rganuvchi va o‘qituvchilarni aniq maqsad sari 
to‘g‘ri yetaklaydi, ya’ni tarix haqqoniy yozilishi va o‘rganilishiga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. 
Har qanday fanning metodologiyasi deganda metod (usul)lar majmui tushuniladi. O‘zbekistonning 
eng yangi tarixi fanini o‘qitish metodologiyasi deganda bu yo‘nalishdagi ilmiy bilimlarning tuzilishi va 
rivojlanishi, ularning natijalarini asoslash yo‘llarini amaliyotga tadbiq etilishi, mazkur fanga xos bo‘lgan 
ilmiy bilimlar mexanizmining samarali usullari tushuniladi. Tarix fani metodologiyasi deb tarix fanlari 
doirasidagi ilmiy bilimlarning tuzilish tamoyillariga, shakli va ilmiy jihatdan O‘zbekistonning eng yangi 
tarixi fani doirasida qo‘llaniladigan ta’limotga aytiladi. O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining fan 
sifatidagi nazariy-metodologik asoslari o‘zida mazkur fanning qonuniyatlari va tamoyillarini, faqatgina shu 
fanga xos bo‘lgan qat’iy tushunchalar majmui va bilish metodlarini o‘z ichiga oladi. 
Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga bog‘liq bo‘lganidek, tarix fani metodologiyasi 
yuksak darajada takomil topishi tarix fani qay darajada ekanligiga ham bog‘liq. Bu holdagi uzviy va ikki 
tomonlama bog‘liqlik har ikkala yo‘nalishning umumiy qonuniyatidir. Mana shu o‘zaro aloqadorlik 
qonuniyatini, mumtoz tarixshunoslik va hozirgi zamon sivilizatsion yondashuvlarga asoslangan holda 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani metodologiyasini quyidagi ikki qismga bo‘lish tavsiya etiladi: 
• 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining metodologik ilmiy-nazariy, g‘oyaviy va falsafiy 
asoslari. Bunga quyidagilar kiradi: 
• 
Din bilan dunyoviylik o‘rtasidagi mo‘tadil munosabat; 
• 
Tarixning milliy, umuminsoniy, qaytarilmas hodisa hamda qadriyat ekanligi; 
• 
Tarixga hozirgi zamon sivilizatsiyasi nuqtayi nazaridan turib, ilmiy va xolisona asnoda 
yondashish; 
• 
Tarixiy taraqqiyot asosini evolyutsion - tadrijiy yo‘l va islohotchilik tashkil etadi deb bilish; 
• 
Tarixga milliy mentalitet nuqtayi nazaridan, o‘zgalar tarixiga hurmat ruhida murojaat etish; 
• 
Tarix, jamiyat va tabiat hamda insoniyat (barcha tarixiy voqelik va jarayonlar) dialektika 
hamda sinergetika qonuniyatlari asoslarida rivojlanishini anglash; 
• 
Tarix milliy va umuminsoniy xotira, millat va xalqlaming ma’naviy o‘zagi, tani hamda 
g‘oyaviy-mafkuraviy muhofaza quroli ekanligini tushunish. 
• 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining ilmiy usul va tamoyillari quyidagilardan iborat: 
• 
Ilmiy xolislik (ob’yektivlik); 
• 
Tarixiy - tahliliylik; 
• 
Mantiqiy - uzviylik; 
• 
Vorislik va xronologik izchillik; 
• 
G‘oyaviylik va vatanparvarlik; 
• 
Qiyoslash, kuzatish va umumlashtirish; 
• 
Bahslashish, munozara yuritish va asoslab berish; 
• 
Matematik hisoblash; 
• 
Shakllantirish va modellashtirish; 
• 
Ayrimlikdan umumiylikka (induktsiya) va umumiylikdan ayrim (juz’iy)likka (deduktsiya); 
Ma’lumki, sovet davridagi tarix fani o‘tmishni soxtalashtirdi, din ilmga zid, tarixiy taraqqiyotga 
to‘sqinlik qiladi degan dahriylikka amal qilindi. Sovet davlatida hukmron bo‘lgan kommunistik mafkura 

---

tarixiy o‘tmishga nisbatan bir tomonlama, sinfiy, partiyaviy yondashuvni rasmiy darajaga olib chiqqan edi. 
Tarixni xolisona o‘rganish zamonaviy dunyoda ustuvor darajada bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham u 
din bilan mu’tadil, mutanosiblik asosida o‘rganilmog‘i hozirgi davrda asosiy ma’naviy mezonlardan biri 
bo‘lib turibdi. Bu esa yoshlarni turli xil din niqobi aslida dinga aloqasi bo‘lmagan turli noqonuniy 
guruhlarga adashib kirib qolishlarining oldini oladi, shuningdek, tariximizni xolisona haqqoniy 
yoritilishiga imkon beradi. Tarixiy o‘tmishni ilmiy va xolisona o‘rganish zamonaviy dunyoning asosiy 
mezoniga aylanmoqda. 
Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan va 
jahon hamjamiyatining yuksak e’tirofiga sazovor bo‘lgan ijtimoiy hayot bobida “Ma’rifat va diniy 
bag‘rikenglik” tamoyilini targ‘ib etish ulkan ahamiyat kasb etadi. 
Qayd etish lozimki, tarixiy-tahliliylik tamoyili tariximizda qadimdan muarrixlar tomonidan qo‘llanib 
kelingan qulay usul hisoblanadi. Bu usul tarixiy voqea va hodisalaming nechog‘liq to‘g‘ri hamda 
noto‘g‘riligini aniqlashga, tarixni haqqoniy va to‘g‘ri yozilishiga yaqindan yordam beradi. 
Har qanday fan kabi O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani ham o‘zining metodologik ilmiy-nazariy 
asoslari va tamoyillariga ega. Bular O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining asosini tashkil etib, uning 
rivojlanishi, jamiyat va millat manfaati yo‘lidagi nufuzining ortib borishi uchun muhim ahamiyat kasb 
etadi. Eng muhimi, ilmiy-nazariy tamoyillar Vatan tarixining haqqoniy yozilishi, tarixiy haqiqatning 
yuzaga chiqishiga xizmat qiladilar. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi mazmun-mohiyatiga ko‘ra, ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. 
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 1996-yil 13-dekabrdagi Farmoniga ko‘ra - 
O‘zbekistonning yangi tarixini tayyorlash va nashr qilish haqida qaror qabul qilindi. Shu asosda mustaqillik 
davri aks etgan qator adabiyotlar yuzaga keldi. 1998-yilda chop etilgan “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” 
risolasida tarix fanining qator dolzarb masalalariga e’tibor qaratildi. 
Masala mohiyatini dolzarblik jihatidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2012-yil yanvarida qabul qilgan qaroriga asosan Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzurida 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi jamoatchilik kengashi tashkil etildi. Mazkur jarayonni yanada 
takomillashtirish maqsadida 2017-yil 30-iyunda Prezident Sh.M.Mirziyoyev imzosi ostida O‘zbekiston 
Respublikasi Fanlar Аkademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha jamoatchilik 
kengashini tuzish to‘g‘risida”gi Qaror qabul qilindi. 
Keyingi yillarda mamlakat tarixini ilmiy manbalar, arxiv hujjatlari, tarixiy adabiyotlar asnosida ilmiy 
va xolisona tarzda o‘rganish, tadqiq etish, yoshlarni tarixiy bilim bilan qurollantirish, ularda yuksak 
axloqiy, ma’naviy fazilatlarni yuksaltirish borasida qator samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Zero, 
Respublika Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning qator chiqish va nutqlarida ta’lim va tarbiya masalasi bevosita 
o‘rin egallamoqda. Xususan, 2021-yil 19-yanvardagi ma’naviy- ma’rifiy masalalarga bag‘ishlangan 
yig‘ilishda, respublikamizning mustaqilligining qutlug‘ 30 yillik tantana tadbirlari, 1-oktabr O‘qituvchi va 
murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tadbirda tarix ilmini chuqur va asosli o‘rganish masalasiga alohida urg‘u 
berildi. Mustaqillik davrida o‘tgan kunlarni alohida o‘rganish, tadqiq etish, ilmiy-nazariy xulosalar 
chiqarishni taqozo etadi. Bu, birinchidan, istiqlol yillarida O‘zbekiston dunyo hamjamiyatida o‘ziga xos 
nufuzga ega bo‘ldi. Moddiy resurslari, ishlab chiqarish imkoniyatlari, aqliy va jismoniy salohiyatlariga 
ko‘ra, rivojlangan mamlakatlar bilan tengma-teng turib, hamkorlik qilish imkoniyatlariga ega bo‘ldi; 
ikkinchidan, mamlakatimiz uchun og‘ir, mas’uliyatli paytda respublikamizda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy 
barqarorlik ta’minlandi. Respublika hukumati mana shunday ziddiyatli holatda vaziyatni tezda anglab yetdi 
va to‘g‘ri siyosat yuritdi. O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘rganishda 90-yillarga oid arxiv hujjatlari, 
kinofoto va ovozli hujjatlar, tegishli adabiyotlar katta ahamiyat kasb etdi. 
Istiqlol tufayli o‘z tariximizni o‘zimiz yozish va tarix fani metodologiyasini ishlab chiqish 
imkoniyatiga ega bo‘ldik. O‘tgan davr ichida O‘zbekistonning yangi tarixi yozildi va tarix fani jadal 
rivojlanmoqda. Butunlay yangicha ruh va mazmundagi ilmiy qarash (konsepsiya)lar paydo bo‘ldi, 

---

zamonaviy nazariy- kontseptual qarashlarni o‘zida aks ettirgan o‘quv qo‘llanma va darsliklar, tarixiy 
asarlar chop etildi. Bu o‘rinda yuqorida ta’kidlangan metodologik yondashuv ilmiy-nazariy asosga ega 
bo‘lib, uning ahamiyati yuqori darajada bo‘ldi.