Farg‘ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Odamning bioritmlari haqida tushuncha. Kayta-kayta tekshirishlar natijasida, organizmdagi tiriklik jarayonlarining qanday borishi, tashki muhitning turli omillari qatoridan vaqt mintakasining o’zgarishiga ham bog’liqligi aniqlanadi.
Tiriklik jarayonlarining vaqt mintakasi o’zgarishiga bog’liqligi er planetasining o’z uki atrofida va quyosh atrofida aylanishi okibatida kechani kundo’z bilan almashinuvi yil fasllarining ketma-ket turishi ta’sirida kelib chiqadi. Kechani kundo’z bilan davriy almashinishi va fasllar o’zgarishi tirik mavjudotlar shu jumladan odamzod harakati aktivligining, vegetativ funktsiyalarning moddalar va energiya almashinuvi, ichki a’zolar ishi o’zgarishi kuzatiladi. Kecha-kundo’z davomida fiziologik funktsiyalar o’zgarishini birgina tana haroratining kecha – kundo’z davomidagi KURSatkichlaridan bilish mumkin. Ko’p sonli tatkikotchilar, fiziologik funksiyalarining kechasidagiga nisbatan kundo’zi bir muncha shiddatli borishini aniqlashganlar. Tunda organizmning energiya sarfi kamayadi, badan harorati 0,5-1S ga kamayadi. Keyingi yillarda olimlar ichki sekrettsiyasi funksiyasi ham kechasi susayishini belgilaganlar.Demak arganizmning xayot faoliyatidagi jarayonlar malum ritm bilan davriy tebranishga ega. Bu ritmlarni biologik ritmlar deb yuritiladi. Biologik ritmlar xayotiy ijarayonlar, ayrim xolatlar yoki xodisalarni vaqt bo’yicha davriy takrorlanishidir. Biologik ritmlar yuzaga keltiradigan sababga ko’ra, ular ekzogen bioritmlar va endogin bioritmlarga ajraladi. Ekzogen urab to’rgan omillarni masalan, yoruglikni muxit haroratining o’zgarishi bilan yuzaga keladi. Endogen bioritmlar esa atrof-muxit omillarining o’zgarishi bo’lmaganda ham saklanib ular genetik omil bilan bog’liq bo’ladi. Egzogen bioritmlar tashki muxitning optimol sharoitlarida o’tadi va keyin diapazon, bir soniyada ming martadan bir yilda bir martagacha tebranish imqoniyatiga egadirlar. Endogen bioritmlarga yurak urishi qon bosimining o’zgarishi, akliy aktivlik, uyku kattikligining Endogen ritmlarining sodir bulishi tula aniqlangan va ularni biologik soatlar deb atash kabul kilingan.Hozir tabiatdagi qator ajablanarli xodisalarni organizmning vaqtni sezish qobiliyati deb tushuntirish mumkin. Ular qanday biologik ko’rilma darajasida bulishlariga qarab, xujayra, organ xujayra organilarga bulinadi. Bioritmlar bajariladigan vazifasiga qarab fiziologik ritmlari ayrim sistemalarni ish tsikllari va ekologik bioritmlariga ajratiladi.TSirkad ritmi biologik aktivlikni kecha va kundo’zning optimal vaqtiga keltirish, xayotiy jarayonlarni uygunlashtirish kabi uygun vazifalarni bajaradi.