Faydalı qazıntılar, mineralogiya və petroqrafiya

Mühazirə 7
Kimyəvi xammal və mineral gübrə yataqları
Bura mineral duzlar, sərbəst kükürd, apatit, fosforitlər aiddir.
Mineral duzlar dedikdə hallogen və sulfat qrupu minerallar nəzərdə tutulur. Məsələn, halit - NaCl (daş duz və ya xörək duzu), silvin - KCl, karnallit - KCl MgCl₂ 6H₂O , kainit - KCl MgSO₄ 3H₂O , langebeynit - K₂SO₄ 2MgSO₄, poliqalit - K₂SO₄ 2MgSO₄CaSO₄ 2H₂O, tenardit - Na₂SO₄, mirabilit Na₂SO₄ H₂O, soda - Na₂C0₃ 10H₂O və s.
Kalium duzlarının 90 - 95 %-i mineral gübrə istehsalında, halitin 60 - 65% xörək duzu kimi, 30 - 35 % -isə texniki məqsədlər üçün istifadə olunur. eyni zamanda halitdən kimya sənayesində müxtəlif natrium və xlor birləşmələrin alınmasında, soyutma işlərində, gön və lak - boya sənayesində istifadə olunur.
Dünyada bir çox müasir duz hövzələri var. Məsələn, Solikamsk (Perm), Baskunçak (Volqoqrad vilayəti), Qaraboğaz - qol (Xəzər dənizi) körfəzi. Abşeronda duz hövzələri çoxdur.
Naxçıvanda böyük duz yataqları mövcuddur. Onların Azərbaycanın iqtisadiyyatında xüsusi yeri var. Dünyada duz yataqları olduqca çoxdur.
Sərbəst kükürd adətən kimyəvi cəhətdən təmiz olur. Lakin onun da tərkibində müəyyən qədər mərgümüş, selen, tellur, gil, bitium və gips qatışığı olur.
Kükürd filizi - əhəngli, qumlu, gilli, gipsli süxurlarda iştirak edir.
Kükürd yüksək kimyəvi aktivliyə malikdir. Ona görə də istehsal olunan kükürdün 50 % - dən çoxu kimya sənayesində sulfat turşusu almaq üçün istifadə edilir. O həm də kağız sənayesində, plastmassın alınmasında işlədilir. (25 %) Kənd təsərrüfatında - 10 %- i, rezin və digər istehsal sahələrində 5 % - i işlədilir.
Kükürd həm endogen, həm də ekzogen proseslərdə əmələ gəlir. Çökmə yataqları sənaye əhəmiyyəti kəsb edən əsas yataqlardır. Sulfid filizləri kükürd istehsalı üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bir çox qaz yataqlarında kükürdün miqdarı yüksək olur. Onun üçün kükürdü qazdan ayırmaq üçün xüsusi zavodlar inşa edilir. Məsələn, Əfqanıstan qaz yataqlarında qaz kükürdlüdür və kükürdayırma zavodlarında təmizlənir.
Apatit - fosfat qrupu mineralıdır. (Ca₅(PO₄)₃Cl, Fe) Ftorlu apatit geniş yayılıb (ftorapatit) Ümumiyyətlə fosfatlı (apatit və fosforit) xammalın 95%-i süni gübrə istehsalında istifadə olunur.
Fosfat tozunun (ununun) sulfat turşusu ilə işlənməsindən superfosfat alınır.
Fosforit - çökmə mineral xammaldır. Əsasən kaliumlu fosfor turşularından ibarətdir . Yataqlarına Karatauda (Qazağıstan), Cənubi Uralda, Sakit və Hind okeanlarındakı mərcan adalannda, Yaponiyada, Çində, Çilidə və s. rast gəlinir.
Qeyd edək ki, Ukraynada Rozdol sərbəst kükürd yatağı çox məşhurdur. Kükürd yataqları - Orta Asiyada, Volqaboyu, ABŞ-da, Meksikada, Çilidə, Braziliyada, Argentinada, Ekvadorda, Peruda, İtaliyada , Polşada yerləşir.