Fayzieva mavluda xudayarovna shaxsda psixologik himoya mexanizmini shakllantirishning ijtimoiy-etnik asoslari

To‘rtinchi bob bo‘yicha xulosalar
1. Konstruktiv psixologik himoyani modellashtirishning uchta darajasi aniqlandi:
a. Beixtiyor ongsiz darajada shaxsning psixologik himoya tizimi o‘z o‘zidan ishga tushishi kuzatiladi.
b. Beixtiyor ongsiz darajadan empirik darajaga o‘tish modelida joriy qilingan shartlarga amal qilish yuz beradi: shaxs xususiyatlari (shu jumladan, psixologik himoya ham) anglanadi. Empirik darajada, shaxsning o‘z harakatlari va harakatlariga nisbatan o‘zini-o‘zi nazorat qilish va namoyon bo‘lgan shaxs xususiyatlarini anglash yuzaga keladi.
c. Empirikdan modelning nazariy darajasiga o‘tish belgilangan shartlarni joriy qilish bilan amalga oshiriladi: shaxsiy xususiyatlarni (shu jumladan, psixologik himoyani) anglash, psixologik himoyaning ishlashi haqida bilim tizimini o‘rganish. Nazariy darajada, psixologik himoya tizimining ishlashi shaxs xususiyatlaridan xabardorligini, shuningdek, psixologik himoya va uning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ko‘rinishlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
2. Talabalarda konstruktiv psixologik himoyani shakllantirish “Shaxsning konstruktiv psixologik himoyasi muammolari”ni tanlash bo‘yicha kursni o‘tkazish zarurligiga olib keldi. Talabalar ishini tashkil etishda quyidagi ish shakllari qo‘llanilgan: ma’ruza, seminar, trening mashg‘ulotlari, individual va guruh maslahatlari. Tanlov bo‘yicha topshiriqlarning mazmuni ikki yo‘nalishda amalga oshirildi: talabalarning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, psixologik himoya nazariyalari, xatti-harakatlarda psixologik himoyaning namoyon bo‘lishi va psixologik himoya mexanizmining konstruktiv usullari.
3. Quyidagi psixologik va pedagogik sharoitlar:
- psixologik himoya tizimi haqida bilimlarni o‘rganish;
- shaxsning psixologik himoya tizimini shakllantirish;
- shaxs xususiyatlari va funksional jabhalarini tushunish bo‘lg‘usi psixologlarning konstruktiv psixologik himoyasini shakllantirishga ta’sir qiladi.
4. “Shaxsni konstruktiv psixologik himoya qilish muammolari” maxsus kursini psixologiya yo‘nalishi talabalarining o‘quv-tarbiya jarayoniga tadbiq etish shaxsning psixologik himoya qilish tizimi faoliyatiga quyidagi parametrlar bo‘yicha: eng sodda-tabiiy va yetuk himoya mexanizmlarining keskinlashuviga, koping-xatti-harakatlar strategiyasi kuchayishiga va o‘zini-o‘zi anglash xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatdi.
XULOSA
“Shaxsda psixologik himoya mexanizmini shakllantirishning ijtimoiy-etnik asoslari” mavzusi bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqot ishi natijalari quyidagi umumiy xulosalarni shakllantirish imkonini berdi:
1. Psixologik himoya – subyektga ta’sir etuvchi ichki va tashqi mojarolar, bezovtalik, noqulaylik bilan bog‘liq bo‘lgan axborotlarni qabul qilmaslik va jarohatlovchi omillardan himoya qilishga qaratilgan shaxsning ongli psixologik munosabatlarini barqarorlashtirishning maxsus tizimi sifatida namoyon bo‘ladi.
2. Psixologik himoyadan foydalanish emotsional stressni bartaraf etish, tartibsiz xatti-harakatlarni oldini olish va qisqa vaqt ichida yangi ijtimoiy-psixologik sharoitlarga moslashish imkonini beradi. Ba’zi hollarda himoya mexanizmlari doimiy mojarolik holatiga olib kelishi mumkin, shuning uchun ular zamonaviy psixologiyada destruktiv (halokatli) va konstruktiv psixologik himoya mexanizmlari sifatida tasniflanadi.
3. Shaxsning psixologik himoyasi koping xulq-atvor (shaxsiy muammolarni hal qilish uchun yo‘naltirilgan ongli harakatlar) himoya mexanizmlari va strategiyalari bilan ta’minlanadi. Birgalikda ular adaptiv (moslashuv) jarayonlarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq shakllarini va shaxsning stressli vaziyatlarga javob berishini ta’minlaydi.
4. Ilmiy tadqiqot natijalarini tahlil qilish bizga psixologik himoyaning konstruktivligi quyidagi xususiyatlar: jamiyatda qabul qilingan talablar, qoidalar va meyorlarga rioya qilish; faoliyat yuritishning asosi sifatida fikrlash va tasavvur jarayonlariga tayanish; faoliyat yuritishdan xabardorlik va refleks (aks ettirish) asosida o‘z hatti-harakatlarini nazorat qilish; psixologik himoya mexanizmlaridan o‘rinli foydalanish; tashqi ijtimoiy-psixologik moslashuvni ta’minlash va shaxsiy hayotiy muammolarni oqilona hal qilish bilan belgilanishini aniqlashga imkon beradi. O‘zaro munosabatlarda konstruktiv psixologik himoya insonning maqsadga muvofiq rivojlanishi va ijtimoiylashuvini ta’minlaydi.
5. Psixologning faoliyati mutaxassisdan turli ijtimoiy guruhlar bilan professional muloqot qilish qobiliyatini, shuningdek, muayyan shaxsiy fazilatlarni va kasbiy bilimlarni talab qiladi. Mutaxassis sodda va yaxshi shakllanmagan psixologik himoya mexanizmlaridan foydalanishi- o‘z aybini inkor etishda, nizoni boshqalarga yuklab hal qilishga yoki o‘zgartirishga intilishda, mojarodan xabardorligini yashirish va uni samarali hal qilishga urinmaslikda namoyon bo‘ladi, bularning barchasi odamlar bilan muloqot qilishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun psixologni kasbiy tayyorlash jarayonida nafaqat professional bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarni, balki konstruktiv psixologik himoya usullarini ham shakllantirish zarur bo‘ladi.
6. Tadqiqotimiz davomida konstruktiv psixologik himoyani modellashtirishning uchta darajasi aniqlandi.
a. Beixtiyor ongsiz darajada shaxsning psixologik himoya tizimi o‘z o‘zidan ishga tushishi kuzatildi.
b. Beixtiyor ongsiz darajadan empirik darajaga o‘tish modelida joriy qilingan shartlarga amal qilish yuz beradi: shaxs xususiyatlari (shu jumladan, psixologik himoya ham) anglanadi. Empirik darajada, shaxsning o‘z harakatlari va harakatlariga nisbatan o‘zini-o‘zi nazorat qilish va namoyon bo‘lgan shaxs xususiyatlarini anglash yuzaga keladi.
c. Empirikdan modelning nazariy darajasiga o‘tish belgilangan shartlarni joriy qilish bilan amalga oshiriladi: shaxsiy xususiyatlarni (shu jumladan, psixologik himoyani) anglash, psixologik himoyaning ishlashi haqida bilim tizimini o‘rganish. Nazariy darajada, psixologik himoya tizimining ishlashi shaxs xususiyatlaridan xabardorligini, shuningdek, psixologik himoya va uning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ko‘rinishlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
7. Talabalarda konstruktiv psixologik himoyani shakllantirish “Shaxsning konstruktiv psixologik himoyasi muammolari”ni tanlash bo‘yicha kursni o‘tkazish zarurligiga olib keldi. Talabalar ishini tashkil etishda quyidagi ish shakllari qo‘llanilgan: ma’ruza, seminar, trening mashg‘ulotlari, individual va guruhiy maslahatlar. Tanlov bo‘yicha topshiriqlarning mazmuni ikki yo‘nalishda amalga oshirildi: talabalarning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganish, psixologik himoya nazariyalari, xatti-harakatlarda psixologik himoyaning namoyon bo‘lishi va psixologik himoya mexanizmining konstruktiv usullari.
8. Quyidagi psixologik va pedagogik sharoitlar:
- psixologik himoya tizimi haqida bilimlarni o‘rganish;
- shaxsning psixologik himoya tizimini shakllantirish;
- shaxs xususiyatlari va funksional jabhalarini tushunish bo‘lg‘usi psixologlarning konstruktiv psixologik himoyasini shakllantirishga asosiy omillar sifatida ta’sir qilishi aniqlandi.
9. “Shaxsning konstruktiv psixologik himoyasi muammolari” maxsus kursini psixologiya yo‘nalishi talabalarining o‘quv-tarbiya jarayoniga tadbiq etish shaxsning psixologik himoya qilish tizimi faoliyatiga quyidagi parametrlar bo‘yicha: eng sodda – tabiiy va yetuk himoya mexanizmlarining keskinlashuviga, koping-xatti-harakatlar strategiyasining kuchayishiga va o‘zini-o‘zi anglash xususiyatlarining yuksalishiga ta’sir ko‘rsatdi.