Fəlsəfə nədir? Fəlsəfə dünyagörüşü kimi. Fəlsəfənin predmeti. Fəlsəfi biliyin strukturu

2.Fəlsəfi təlimlər tarixində varlıq anlayışının təkamülü. Varlıq problemini daha dərindən dərk etmək üçün fəlsəfənin inkişaf tarixində varlıq, onun xassələri haqqında təsəvvürlərin necə dəyişməsi, təkamülünü ətraflı şəkildə öyrənmək lazımdır.

Fəlsəfə tarixində varlıq problemini tədqiqatının əsas predmetinə çevirən ilk filosof Parmenid olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Hegel məhz bu səbəbdən sözün əsl mənasında fəlsəfənin Parmenidlə başladığını vurğulamışdır. Parmenidin varlıq haqqında düşüncələrinin gedişini belə təsvir etmək olar. Varlıq –haqqında “bu var” və ya “bu mövcuddur” söyləmək mümkün olan hər şeydir. Bəs qeyri-varlıq (heçlik) necə, varmı? Əgər heçliyin varlığını etiraf etsək məntiqi səhv etmiş olarıq: olmayan bir şey –yəni, heçlik var?! Bax, bu məntiqi səhvdən yaxa qurtarmaq üçün “heçliyi” mövcudluq statusundan məhrum etmək lazımdır. Ona görə də varlıq və heçlik arasında münasibətin yeganə məntiqi düzgün variantı bu hökmdə ifadəsini tapır: “Varlıq var, heçlik isə yoxdur”.

Əsas tezisdən isə məntiqi yolla növbəti hökmlər alınır: əgər heçlik yoxdursa, onda heç nə yarana bilməz, heç nə məhv ola bilməz; heç nə yaranmır və məhv olmursa, deməli heç nə dəyişə bilməz, yəni hərəkət edə bilməz. Varlıq dəyişməz və hərəkətsizdir! Analoji olaraq, o vahiddir və bölünməzdir.

Parmenidin varlıq konsepsiyası şagirdi Eleyli Zenon tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir. Bu xüsusilə sonuncunun bir neçə aporiyalarında (paradokslarında) əksini tapır.

Əgər Parmenid haqlıdırsa, bəs onda bizim hər şeyin problemsiz və asanlıqla hərəkət etdiyi və bölündüyü dünyada gördüklərimiz necə olsun? Belə çıxır ki, dünya heç də bizim qavradığımız kimi deyil? Bəli, o məhz bizim gördüyümüz kimidir. Lakin, o öz mahiyyətinə görə belə deyil. Dünyanın mahiyyəti, onun varlığı, daha doğrusu ona mövcud olmaq imkanı verən nəsə onun hissi qavranılan simasından köklü şəkildə fərqlənir. Dünyanın bu gerçək, həqiqi, əsl varlığı yalnız təfəkkürdə açılır. Bu isə o deməkdir ki, onun təbiəti idealdır, o haradasa bizim təfəkkürümüzlə eynidir, onun mütləq əsasını təşkil edir.

Razılaşmaq lazımdır ki, Parmenidin varlıq konsepsiyası kifayət qədər qeyri-adi görsənir. Oxşar traktovka etirazlar doğurur və ona əks konsepsiyaların yaranmasına səbəb olur. Lakin bu konsepsiyanın çıxış nöqtəsi, əsas qayəsi şübhə altına alınmır: gerçək varlıq insana birbaşa verilməyib; o gizlidir, gündəlik gördüyümüz gerçəklikdən fərqlidir və yalnız mücərrəd təfəkkürün gücü ilə dərk olunur.

Zəruri bir qeydi edək ki, Parmenidin varlıq konsepsiyası Heraklitin təlimi ilə tam ziddiyyət təşkil edir. Xatırladaq ki, Heraklit hər şeyin daim hərəkətdə olduğunu (əsas prinsipi: “panta reya” –çay axır) söyləmişdir. Onun üçün “arxe” –yəni ilkbaşlanğıcın od olması da təsadüfi deyil. Axı o dövr üçün ənənəvi olan od, hava, su, torpaq kimi ilkbaşlanğıclar içərisində ən hərəkətlisi oddur. Məhz bu baxımdan Heraklitin təlimində “varlıq” anlayışından yox, “qərarlaşma” kateqoriyasından söhbət gedir.

Fəlsəfənin fundamental problemi hesab edilən varlıq probleminin həllində Heraklit və Parmenid arasında yaranmış bu ziddiyyət fəlsəfənin inkişafında əvəzsiz rol oynayıb. Sonrakı nəsil filosoflar ilk növbədə bu ziddiyyətin həll olunması üçün baş sındırmışlar. Ziddiyyətin həllinə çalışan və şərti olaraq “barışdırıcılar” adlandırılan ilk filosoflar Empedokl və Anaqsaqor olub. Bu sahədə orijinal konsepsiyalardan birini də atomistlər yaratmışlar.

Atomistlərin etirazı ilk növbədə Parmenidə, onun heçliyi inkar etməsinə yönəlir. Onların fikrincə heçliksiz dünya natamam, qeyri-kamil və yarımçıqdır. Levkipp və onun ardınca Demokrit hesab edir ki, dünyanın əsasında kiçik, bölünməz hissəciklər –atomlar dayanır. Tərifinə görə atom bölünməz olduğu üçün bölünmə həddi mövcuddur, hər şey sona qədər bölünmür. Ona görə də həm çoxluğu, həm bölünənliyi, həm də hərəkəti ziddiyyətsiz düşünmək olar. Varlıq vahiddir (yəni o atomdan ibarətdir) və eyni zamanda çoxdur (yəni atomların müxtəlif cür qovuşmasından müxtəlif şeylər yaranır). Varlıq var –bu atomdur, eyni zamanda heçlik də var –bu atomların hərəkət etdiyi boşluqdur.

Varlığın digər orijinal konsepsiyasını Platon təklif etmişdir. Onun varlıq konsepsiyası Heraklit və Parmenidin təlimlərinin orijinal sintezidir. Təkcəlik, bölünməzlik, dəyişməzlik –bu, ideyalar dünyasında mümkündür. Deməli ideyalar əsl varlıqdır. İdeyalar dünyasının Parmenidin varlıq konsepsiyası ilə oxşarlığı aşkardır. Hər şeyin dəyişdiyi, hərəkət etdiyi, yaranıb və məhv olduğu dünya isə Platona görə heçlikdir. Bu hissi qavranılan dünya olub, Heraklitin təlimini təkrarlayır. Beləliklə, Platon varlığın Parmenid tərəfindən verilmiş səciyyəsini saxlamaqla yanaşı, ideal varlıq sferasını bizim üçün adi olan dəyişkən şeylər dünyası (“Heraklit dünyası”) ilə əlaqələndirə bilir. İdeyalar şeylərdə iştirak edir, təkcə, hissi qavranılan cisimlər üçün nümunə, məqsəd və anlayış funksiyasını yerinə yetirir. Əşyanı (şeyi) izah etmək üçün onun ideyasını, başqa sözlə anlayışını, yəni həmin şeydə olan, hisslər yox, zəka ilə dərk olunan ümumi, dayanıqlı və daimini tapmaq lazımdır. Deməli o, yəni anlayış şeyin mahiyyətini özündə saxlayır. Dəyişkən və müxtəlif maddi dünya arxasında gizlənmiş nəsə daimini, mütləqi, təkcəni, yəni gerçək varlığı görmək lazımdır.

Antik dövr fəlsəfəsinin son böyük nümayəndələrindən biri Plotin faktiki olaraq Platonun varlıq təlimini, dövrün dini-mistik baxışlarından çıxış etməklə yeni formaya salmışdır. O da Platon kimi hissi qavranılan dünyanı fövqəlhissi dünyaya qarşı qoyur. Plotin varlığı iyerarxiyalaşdırır, onun ali pilləsini “Təkcə” adlandırır. Təkcədə bütün düşünüləbilən fərqlər yox olur. Həm də o dünyamızın təməlini yox, həm də yaradıcı qüvvəsidir. Təkcə emanasiya yolu ilə gerçəkliyin bütün “mərtəbələrini”, o cümlədən ən aşağıda (qaranlıq, heçlik) dayanan maddi dünyanı ardıcıl yaradır.

Antik fəlsəfədə varlıq probleminin qoyuluşu və ona həll axtarışları Qərbi Avropa sivilizasiyasının mental keyfiyyətlərinin formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Antik filosofların bu planda səyləri nəticəsində aşağıdakı dünyagörüşü qaydaları yaranıb:

-Hissi duyulan maddi dünya, özündə varlığın gerçək mahiyyətini təşkil edən hansısa gizli mütləqi saxlayır. Məhz həmin mütləq bütövlükdə dünyanın dərkolunmaz harmoniyasını, kamilliyini, nizamını və zəruriliyini təmin edir.

-Hissi qavrayışdan gizli qalan gerçək varlıq istisnasız olaraq zəka ilə dərk edilir. Yalnız mücərrəd təfəkkürün gücü ilə ideal mütləqin maddi örtüyünü qaldırmaq və onun heç olmasa bəzi cizgilərini dərk etmək olar. Ona görə də insanın bu qabiliyyəti hər bir təqdir və inkişafa layiqdir.

-Əgər insan mücərrədləşdirmələrində, anlayışlarda varlığın mahiyyəti (təkcəlik, dəyişməzlik, bölünməzlik və s.) aşkarlanırsa, deməli onlar ixtiyari, xalis subyektiv olmayıb ən ümumi məzmuna malik obyektiv fikri formalaşdırır. Ona görə də onlarla müəyyən əməliyyatlar aparılması müstəqil dəyərə malikdir və hissi-maddi təcrübədən əldə olunandan daha dərin həqiqətlərə gətirməyə qadirdir.

-Əgər əsl varlıq vərdiş etdiyimiz maddi dünyadan köklü şəkildə fərqlənirsə, deməli bizim Yerdəki mövcudluğumuz qeyri-həqiqi, qeyri-kamildir. Deməli, əsl gerçək varlığa yaxınlaşmaq naminə onu yenidən qurmaq, dəyişmək yaxşı olardı.

Orta əsrlər xristian fəlsəfəsi də varlıq probleminə biganə qalmamışdır. Burada varlıq probleminin məğzini Yerdəki məhdud mövcudluğun fövqəlhissi gerçək varlığa qarşı qoyulması təşkil edir. Dünyabinasının xristian mənzərəsində tamqiymətli varlığa yalnız Allah malikdir. O elə əsl varlıqdır. Digərləri isə Allah tərəfindən yaradılıb və müstəqil deyillər. Allahın dünyanı yaratma aktı şeylərin əsl varlığa (yəni, Allaha) aidliyinin göstəricisidir və eyni zamanda yaradılmışın iyerarxiyasını formalaşdırır. Aydındır ki, yaradılmış materiyadan nə qədər uzaqdırsa, Allaha bir o qədər yaxındır. İnsanın canı, zəkası ideal olduğu üçün gerçək varlığa yaxınlaşa, onun gerçək xassələrini dərk edə bilər.

Orta əsrlər Avropa fəlsəfəsinin inkişafı prinsipial fərqli dünyagörüşü qaydalarının yaranmasına gətirmişdir:

-İnsanın “Allaha bənzər və Onun surətinə” uyğun yaradılması tezisini vurğulayan sxolastlar insanla təbiət arasında əsl uçurum yaradırlar; bu dövrdə belə bir inam formalaşır ki, insan –“təbiətin hökmdarı”, “yaradılmışın tacıdır”; təbiət və cəmiyyət varlığın tam fərqli növləri kimi qavranılır. Buradan belə bir nəticə çıxarılır ki, insanın təbiəti öz maraqlarına uyğun dəyişdirməyə haqqı çatır. Çünki insanla müqayisədə təbiət varlığın aşağı növüdür.

-Sosial varlıq daxilində insanın daxili mənəvi aləmi ön plana çıxarılır. Çünki o, əlahiddə subyektiv gerçəklik olub insana gerçək varlığın hissəsi kimi (“İlahi nur”) birbaşa verilmişdir.

Yeni dövr fəlsəfəsi yeni varlıq konsepsiyalarını yaradır. Dekart, Spinoza, Leybnis Yeni dövrün möhtəşəm fəlsəfi sistemlərini yaradırlar. Onların təlimləri “zamanın çağırışlarına cavab” kimi dəyərləndirilməlidir. XVII əsrdə baş verən təbii-elmi inqilab dünyanın tamamilə yeni, daha mürəkkəb və differensasiya olunmuş mənzərəsini formalaşdırır. Lakin elə filosofun təbiyyətşünas-alimdən əsas fərqi də müxtəliflikdə vəhdəti görməsi, genişlənən və mürəkkəbləşən dünya mənzərəsini vahid prinsiplə əhatələməsi, onun əsasında vahid başlanğıcı qoymasıdır. Əsası antik dövrdə qoyulmuş bu ənənəni Yeni dövr filosofları da davam etdirmişlər.

Artıq bildiyimiz kimi, Dekart mövcudiyyətin ilkəsası kimi iki substansiya (“təfəkkür” və “ölçü”) qəbul edir. Spinoza bir, özündə atributlar qismində həm “təfəkkürü”, həm də “ölçünü” saxlayan vahid substansiya (“Allah-Təbiət”) ilə kifayətlənir. Leybnis isə dünyanın substansional əsası qismində “monadaların” sonsuz çoxluğunu elan edir. Beləliklə, XVII əsrdə varlığın üç formal modeli yaranır: monist, dualist, plüralist.

Qeyd edək ki, hər üç nəhəng fəlsəfi sistem sxolastik fəlsəfəyə “müqəddəs müharibə” elan etmiş rasionalizm çərçivəsində formalaşıb. Lakin bu heç də o demək deyil ki, yeni fəlsəfəçilk tipi orta əsr ehkamlarından tam uzaqlaşır. Varlığın son əsaslarının zəka ilə axtarışı təbiətin özünütəşkilində tapıla bilmir (yəqin bu heç mümkün də deyil). Allah yenə də yaradıcı qüvvədir. Məhz bu səbəbdən varlığın substansional əsasları fövqəlhissi İlahi gerçəklikdə tapılır.

XVII əsrdə geniş yayılmış varlığın substansional başlanğıcının axtarışı sonrakı dövrlərdə də davam etdirilir. Varlıq probleminin oxşar düşünülməsinə Hegelin dünyəvi zəka haqqında təlimində, neotomizmdə rast gəlmək olar. Lakin bu yalnız dünyanın substansional modelinin qurulmasına tək-tük cəhdlərdir. Artıq XVIII əsrdən varlıq haqqında klassik təlimlər ciddi tənqid edilir. Onu həm materialistlər (Holbax, Didro, Lametri), həm də idealistlər (Berkli), həm də aqnostiklər (Yum) tənqid edir. Substansional modelin tənqidçiləri, xüsusilə maarifçilər belə hesab edirlər ki, oxşar fəlsəfi nəzəriyyələr praktiki təcrübə və eksperimentlərə biganədirlər.

Maarifçilik dövründə fəlsəfənin tənqidi enerjisi ontologiyaya həm pozitiv, həm də dağıdıcı təsir göstərib. Varlıq iki tərkib hissəsinə (formaya) ayrılır: təbiətin varlığı; insan və cəmiyyətin varlığı.

Təbiətin varlığının şərhi aşağıdakı ideya və konsepsiyalara əsaslanır:

-materiyanın maddi konsepsiyası: heç bir fövqəlhissi substansiya yoxdur, bu dünyanın yeganə gerçəkliyi maddədir, yəni materiyadır;

-materiyanın daxili fəallığı haqqında təlim –o, inert, ətalətli kütlə deyil; hərəkət materiyanın ayrılmaz atributudur; ilktəkan yoxdur;

-ümumi səbəbiyyət və qanunauyğunluq ideyası;

-təbiət qanunlarının obyektivliyindən irəli gələn zərurətin hökmranlığı; təsadüf subyektiv kateqoriya elan olunur, bu o şeydir ki, səbəbi bizə bəlli deyil.

Cəmiyyət və insan varlığı haqqında təlim isə aşağıda göstərilən istiqamətlərdə inkişaf edir:

-ictimai inkişafın hərəkətverici qüvvəsi zəka elan edilir: “dünyanı rəy idarə edir”;

-insanın müstəqilliyinə, öz mənəvi sferasını sərbəst formalaşdırmaq qabiliyyətinə inam xüsusi vurğulanır;

-“zəkanın açıq qanunları” əsasında insanın sosial dünyanı dəyişmək qabiliyyəti etiraf olunur;

-ictimai tərəqqi ideyası meydana çıxır, bu tərəqqinin meyarı isə cəmiyyətin maariflənməsi və sosial institutların “zəkalılığlı” elan edilir.

Oxşar ideyalar varlığın insanın tapmalı və dərk etməli olan hansısa ali, fövqəlhissi gerçəklik kimi təfsirini təklif edən antik ənənəni faktiki olaraq dağıdır. Əvvəlki nəsil filosofların axtardığı Mütləq fiksiya elan edilir. Təbiətin təhlili tam şəkildə təbiyyətşünaslığa həvalə olunur. İnsan varlığı isə bütövlükdə onun tələbatı, fəaliyyəti və şüuruna müncər edilir. Filosofların ontologiyaya marağı tam zəifləyir. Sonralar bu tendensiyaları alman ekzistensialist-filosofu M.Haydegger ontoloji nihilizm adlandırıb.