Fəlsəfə nədir? Fəlsəfə dünyagörüşü kimi. Fəlsəfənin predmeti. Fəlsəfi biliyin strukturu

İnadcıllıq metodu. Bəzən insan heç nəyə məhəl qoymadan artıq formalaşmış baxışlara istinad etməyə üstünlük verir. Məsələn, dini fanatikləri götürək. Onların inamına qarşı istənilən arqumentin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Lakin, hətta adi insanlar belə bəzən inadkarlıqla vərdiş etdikləri baxışlara istinad edir, hətta əsaslandırılmış tənqidi belə inkar edirlər.

Avtoritet metodu. Bu metod bəşər tarixində ən çox geniş yayılmış və bizim tez-tez müraciət etdiyimiz metoddur. Anlaşılmaz hadisə ilə üzləşən uşaq izah üçün valideynlərinə müraciət edir, tələbə müxtəlif fənləri dərsliklərdən öyrənir, alim problemlə üzləşəndə elmi ədəbiyyata və ya konkret sahədə ixtisaslaşmış həmkarına müraciət edir –bütün bunlar avtoritetə müraciətdir. Təlim məhz bu yolla baş tutur. Axı biz, fizika, kimya və biologiyanın qanunlarını hər dəfə yenidən kəşf etmirik. Bu sahədə Nüton, Mendeleyev, Darvin kimi böyük kəşflər etmiş nüfuzlu alimlərin elmi irsinə müraciət edirik.

Aprior metod. Şübhənin dəf edilməsi üçün tez-tez müraciət edilən metodlardan biri də aprior metodudur. Bizim köhnə inamımız nöqteyi-nəzərincə şərh olunmaz hadisə ilə üzləşdikdə aydınlıq üçün kitab oxuyur, yaxud yeni tədqiqata başlayırıq. Bəzən biz hansısa sübut və fakt olmadan (aprior) izahlar hazırlayırıq. Çünki bu izah bizə məntiqli və düzgün görsənir, bizim baxışlarımız və qaydalarımızla uzlaşır. Mahiyyətcə ixtiyari olaraq bizə xoş gələn izahları qəbul edirik.

Elm metodu. Şübhənin dəf edilməsi üçün ən mürəkkəb, lakin daha çox əsaslandırılmış metod elm metodudur. Bu halda bizim gəldiyimiz yeni inanc arzu və istəklərimizdən yox, hesablaşmalı olduğumuz hansısa sabit xarici amildən asılı olur. Belə yanaşmada əldə etdiyimiz inanc dayanıqlı olacaq. Çünki elmi inanc (onu adətən elmi həqiqət adlandırırlar) tədqiqat prosesində yaranır. Bu verilmiş sahədə daha çox səriştəli insanların –alimlər birliyinin gəldiyi yekun rəydir. Bununla belə Pirs üçün elm mahiyyətcə yalnız şübhənin dəf edilməsi üçün imtiyazlı, özünəməxsus psixoterapiyası olan vasitədir. Onun problemi dünyanın dərki yox, yəqinliyin əldə olunmasıdır.

Bundan əlavə Pirsə görə alim (və hər bir insan) obyektiv şeylər haqqında yox, onun üçün bu və ya digər sözlərin, işarələrin mənası haqqında danışır. Məsələn, əgər mən “inək” sözünü işlədirəmsə, onda bu söz (işarə) sizin üçün süd, pendir və ya təhlükəli buynuzlar mənası verə bilər. Hər bir halda bu söz sizin üçün praktiki nəticələrin müəyyən məcmusunu bildirir: “Baxın, bizim anlayışın törədə biləcəyi praktiki nəticələr necədir. Bu nəticələr haqqında anlayış obyektin tam anlayışı deməkdir” –deyə Pirs yazırdı. Pirsin prinsipi belə səslənir: “Biz öz fikrimizin predmetini onun xassələrini nəzərdən keçirərək dərk edirik, bu xassələr ehtimal edilən praktiki əhəmiyyətə malikdir; bu xassələr haqqında bizim təsəvvürlərimiz isə bütövlükdə verilmiş predmetin anlayışını əmələ gətirir”. Belə çıxır ki, söhbət bizim təsəvvürlərimizin gerçək obyektə uyğunluğu yox, bu təsəvvürlərin praktikaya uyğunluğundan gedir. Həqiqət elə bir şeydir ki, ona mən inanıram, mən isə mənə faydalı olana, mənim həyat situasiyamda “işlək”, “keçərli” olana inanıram.

Bəs onda zamanın hər bir konkret məqamında həqiqəti yalandan necə fərqləndirməli? Qədim dənizçilər inanırdılar ki, Yer disk şəklindədir və bu inanca uyğun öz marşrutlarını müəyyənləşdirirdilər. Sonralar dənizçilik praktikası, yeni ərazilərin və digər faktların kəşfi başqa inancı qəbul etməyə, Yerin kürə formasında olmasından çıxış etməyə vadar edir. Yerin disk şəklində olması ideyası Qədim dünya üçün həqiqi, “işlək” idi, insan praktikasının o səviyyəsi üçün faydalı və səmərəli idi. Bu gün digər inanc “işləkdir”, bizim üçün digər müddəa həqiqidir. Həqiqətlərin dəyişmə prosesi sonsuzdur, bəşəriyyət daima bir inancdan digərinə keçəcək, lakin bu hərəkətin hər bir mərhələsində yeganə meyar praktika, inancın faydalılığı, fəaliyyətdə bu və ya digər inancın uğur qazanma imkanı olacaq.