FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

 
5. 
XIV əsrdə yaşamış Azərbaycanlı filosof 
Sə'dəddin Mahmud Əbdülkərim 
oğlu Şəbüstəri Təbrizi
(1287-1320) Sufi–panteist mütəfəkkiridir. Özünün xəbər 
verdiyi kimi o, Misir, Şam və Hicaz ölkələrinə səfər etmiş, kəndbəkənd, 
şəhərbəşəhər gəzmiş, hər yerdə adamlar və şeyxlərlə görüşmüş, elmi axtarışlarda 
olmuşdur. 
Mütəfəkkir Sufizmə və onun fəlsəfəsinə aid "Dünyaların ağasını dərk etməyə 
dair yəqinliyin həqiqəti", "Həqiqət axtaranların güzgüsü", "Sirlər gülşəni" və 
"Səadət kitabı" əsərlərini yazmışdır. Şəbüstəri olduqca məşhur şair və filosof 
olmuşdur. Mahmud Şəbüstərinin 1317-ci ildə qələmə aldığı "Sirlərin gülşəni" 
kitabında başlıca ideya varlığın vəhdətinin poetikcəsinə əsaslandırılmasıdır. 
M.F.Axundov bu fəlsəfi poemadakı mütərəqqi fikirləri yüksək qiymətləndirmişdir. 
Dünya şöhrəti tapmış "Sirlər gülşəni" fəlsəfi poeması tanınmış mütəfəkkirlər 
tərəfindən şərh edilmiş, fars, eləcə də rus, ingilis, alman, fransız və türk dillərində 
çapdan çıxmışdır. 
«Sirr gülşəni» əsərində şair və filosofun dünyagörüşünün sufi–panteist 
tendensiyası öz əksini tapmışdır. M.Şəbüstərinin fikrincə, insan təkcə allah ilə 
deyil, bütün aləm onun müxtəlif təzahürü ilə eynidir, vəhdətdədir. Filosof 

---

panteizmi inkişaf etdirmiş, allah, insan və təbiəti eyni təzahürlər saymışdır. Qədim 
yunan fəlsəfəsi ilə dərindən tanış olmuşdur. Əslində antik fəlsəfə Şərq fəlsəfəsi ilə 
birlikdə onun yaradıcılığının ideya mənbəyi olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 
dini qəbul edən Şəbüstəri çox vaxt ona əsaslanmışdır. Eyni zamanda o, bir sıra 
hallarda ortodoksal ehkamlarla razılaşmamış və tez– tez onları kəskin surətdə 
tənqid etmişdir. Dünyanın daxili və xarici hissədən ibarət olduğunu irəli sürən 
Şəbüstəri xarici hissəni planet və elementlərlə, minerallar, bitkilər və heyvanlarla 
əlaqələndirmişdir. Daxili hissəni isə ruhlar və əqllər aləmindən ibarət hesab 
etmişdir. İnsanlarda həm daxili, həm də xarici hissələr vardır. İnsan dünyanın 
mövcudluğu nümunələrindən biridir. Ümumiyyətlə, Mahmud Şəbüstəri 
Azərbaycan ictimai fikrində olduqca əhəmiyyətli mövqeyə malik olmuşdur. 
XIV əsrdə Azərbaycanda