FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

Yusif 
Məhəmmədcan oğlu Qarabaği
panteist olmuşdur. Mənbələrin göstərdiyi kimi 
Yusif Qarabaği Azərbaycanın Qarabağ mahalında ruhani ailəsində dünyaya 
gəlmişdir. O, ilk təhsilini doğma yurdunda aldıqdan sonra İrana gedib. O, bir sıra 
elmləri, o cümlədən, riyaziyyat. astronomiya, tibb və s. elmləri dərindən öyrənir, 
fəlsəfə sahəsində zəmanəsinin görkəmli alimi kimi şöhrət qazanır. Yusif Qarabaği 
sonralar Orta Asiyaya mühacirət edir və oradan elmi yaradıcılığını davam etdirir. 
Buxara şəhərində vəfat etmişdir. 
Y.Qarabaği geniş əhatəli, dərin fəlsəfi biliyə və ətraflı elmi mütaliəyə malik 
filosof olmuşdur. Onun yaradıcılığı Yaxın və Orta Şərq və xüsusilə Azərbaycan, 
İran və Orta Asiya xalqlarının həyatı, məişət tərzi və mə'nəviyyatı ilə sıx surətdə 
bağlı olduğu üçün həmin xalqların mədəni ən'ənələri əsasında formalaşmışdır. 
Onun dünyagörüşü əsas e'tibarilə sufi-panteist xarakter daşımışdır. Belə bir dünya 
baxışı, şübhəsiz orta əsrin müsəlman Şərqində hakim islam ideologiyası ilə 
uzlaşmayan və özündə mütərəqqi meylləri əks etdirən təfəkkür tərzi idi. 
Yusif Qarabağinin varlıq haqqında tə'limi onun panteist olduğuna dəlalət edir. 
Yusif Qarabaği hər şeydən əvvəl varlığı fəlsəfənin öyrəndiyi obyekt hesab edərək, 
onun tam vəhdət halında mövcud olduğunu söyləyir. Mütəfəkkirin əqidəsinə görə 
təbiət və onun bir hissəsi olan insan arasında olan münasibətə oxşayır. Vahid və 
çoxluq, hissəcik və bütöv mövcudat vahid tam bir varlığı təşkil edir. Yusif 
Qarabağinin tə'liminə görə varlıq vahid olan tam bir bütövün ifadəsidir. Ayrı-ayrı 
cisim və hadisələrin arasında olan müştərək cəhətlər həmin mövcud olanların 
eyniyyət və tam bərabərlik təşkil etməsinə bir sübutdur. Buradan isə o, belə bir 
nəticə çıxarır ki, hər şey hər bir şeydə mövcuddur. 
Yusif Qarabaği dönə-dönə dünyanın vəhdətliyi fikri ilə daha çox bağlı olduğu 
üçün ikilik aləmini deyil, vəhdətlik aləmini qəbul etməyi zehni kamillik sayırdı. 
Yusif Qarabağinin panteist dünyagörüşündə varlığın vahid substansiyadan 
olması məsələsi elmi əsaslarla sübut edilməsə də, maddi aləm daimi hərəkətdə, 
dəyişiklikdə, inkişafda göstərilməsə də bütün mövcudatın - mə'dənlər, bitkilər, 
heyvanlar və insanlar arasında olan sədlər aradan qaldırılır və dünyanın vəhdətliyi 
məsələsi irəli sürülür. 
Yusif Qarabağinin hərəkət, məkan və zaman haqqındakı fikirləri metafizik 
çərçivədən kənara çıxa bilməmişdir. 
Yusif Qarabağinin idrak və məntiq sahəsində də dövrünə görə xidmətləri 
olmuşdur. Qarabaği məntiq elmini və nəzəriyyəsini təhlil və inkişaf etdirməkdə 
peripatetiklər kimi əsas e'tibarilə Qədim Yunan filosoflarının, xüsusilə Ərəstunun 

---

idrak və məntiq nəzəriyyəsinə istinad etmişdir. Onun idrak və məntiq sahəsindəki 
baxışları "xanəgah haşiyələri", "Təhzibin şərhinə dair haşiyə" və qismən "Həft 
behişt" əsər və traktatlarında şərh edilmişdir. 
Yusif Qarabağinin dünyanın dərk edilməsində hissi idrakın rolunu müsbət 
qiymətləndirdiyi və xüsusi olaraq dönə-dönə qeyd etdiyi üçün o, dövrünün 
sensualist filosofu kimi çıxış etmişdir. Filosof xarici və daxili hissləri biliyimizin 
ilk mənbələri və insanı ətraf mühitlə bağlayan amillər kimi səciyyələndirməyə sə'y 
göstərmişdir. 
Yusif Qarabağinin əqidəsinə görə əsl insan nəfsin ən yüksək qüvvəsidir. 
Filosof əqli bir çox hallarda insanı nəfsi mücərrəd təfəkkürə və ümumi idraka 
aparan, fəhmi (intellekti) isə insani nəfsin bir qüvvəsi kimi bilikləri kəsb edən 
vasitə hesab etmişdir. Yusif Qarabaği idrak tə'limində bir sıra ərəb dilli filosofların, 
o cümlədən, Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar və başqalarının arxasınca gedərək bu 
fikirdə olmuşdur ki, əqil anlayışların, kateqoriyaların və universalın əldə 
edilməsi üçün nəfsin orqanıdır. Göründüyü kimi Qarabağinin idrak nəzəriyyəsində 
sensualizm ilə rasionalizmin əlaqələndirilməsi müşahidə olunur. 
Filosofun fikirlərindən tamamilə aydın olur ki, hissi mə'lumatlar olmadan,
ruhi, məntiqi, iradi fəaliyyət, məfrumların yaranması, əqli nəticələrin 
çıxarılması və s. mümkün deyildir. 
Yusif Qarabağinin mühüm əsərlərinin öyrənilməsi göstərir ki, o, öz 
yaradıcılığında sistemləşdirilmiş şəkildə olmasa da, ayrı-ayrılıqda etik və əxlaq 
məsələlərinə toxunmuşdur. Yusif Qarabağinin əxlaqa dair mühakimələri onun 
ümumfəlsəfi mühakimələri ilə bağlı idi. Qarabaği öz səlnamələri kimi əsas 
e'tibarilə insanların bütün yaxşı əxlaqi keyfiyyətlərinə malik olmasını, səadət və 
xoşbəxtliyə çıxmasını, həyatdan zövq almasını və s. həqiqətin öyrənilməsində və 
dərk edilməsində görürdü. Məhz buna görə də onun etik baxışlarında azad fikirlilik 
və s. kimi mühüm xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdı. Filosof insana hörmət 
bəsləməyi, mehriban münasibəti, rəhmdil olmağı, hətta o zaman ən müqəddəs, 
savab iş sayılan Kə'6ə ziyarəti kimi dini adətdən üstün tuturdu. O, "Həft behişt" 
əsərində yazmışdı: "İnsanların ürəyini ələ gətir ki, bu ən böyük ibadətdir. Bir ürəyi 
ələ gətirmək min dəfələrlə Kə'bə ziyarətindən yaxşıdır" ("Həft behişt", səhifə 250). 
Mütəfəkkirin bu sözləri onun sələflərinin, xüsusən məşhur Şərq panteistləri 
Mənsur Həllacın və Mahmud Şəbüstərinin buna oxşar fikirləri ilə yaxından 
səsləşirdi. 

---

Yusif Qarabağidə nikbinliyə, həyatda sevincə və şadlığa qovuşmağa çağırış 
motivləri də vardır. Məsələn, "Ürək yumurtasının keşiyində duran bir quş ol, çünki 
ürək yumurtasından sevinc və şadlıq doğulur" ("Kəft behişt", səhifə 250a). 
Deyildiyi kimi Yusif Qarabaği öz etik görüşlərində insan əqlinə və zəkasına 
böyük qiymət vermiş, əqli insanların tərbiyəsi üçün əsas vasitələrdən biri hesab 
etmişdir. Filosof Şərqin böyük mütəfəkkiri Sə'di Şirazinin "İnsanın böyüklüyünü 
göstərən yaş deyil əqildir" kəlamını təkrarlayaraq ağıllı və zəkalı insanları yüksək 
qiymətləndirmişdir. Məhz buna görə də Yusif Qarabaği biliyi və elmi insanların 
mə'nəvi zinəti adlandırmışdır. Yusif Qarabağinin etik baxışlarında diqqəti cəlb 
edən məsələlərdən biri də ədalətli olmaqdır. Mütəfəkkir bu barədə əsas e'tibarilə 
sufi-panteistlərin, o cümlədən, Mahmud Şəbüstərinin mövqeyində durmuşdu. 
Yusif Qarabağinin etik baxışlarında adamların öz mənliyini saxlaması və 
şərafətli yaşaması kimi gözəl əxlaqi sifətlər "diqqətə layiq yer tutur. O, şərəfliyə 
qarşı duran mənfi əxlaqi keyfiyyətləri alçaqlıq və rəzalət adlandıraraq onları 
pisləyirdi. Mütəfəkkir həyatda vəfalı və sədaqətli olmağı da insanın ən yaxşı 
mənəvi xüsusiyyəti kimi qiymətləndirmişdi: "hər kəsdən, hətta itdən belə vəfa 
görünərsə, xoşdur" ("Kəft behişt", səhifə 254). Mütəfəkkir belə bir ideyanı təqdim 
etməyə çalışırdı ki, insan gərək dostluqda sədaqətli, möhkəm və dönməz olsun, heç 
kəs və heç bir şey bu dostluğu sarsıda bilməz. 
XVII əsr Azərbaycan xalqının mütərəqqi fikirli görkəmi filosoflarından biri də