FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

Mirzə Məhəmmədəli Saib Təbrizi
(1601-1676) olmuşdur. O, öz dövrünün böyük 
söz ustası və alimi kimi də tanınmışdır. Saib Təbrizi özünün zənkin mə'nəvi irsi ilə 
nəinki mənsub olduğu xalqın, habelə Yaxın Şərq xalqlarının da mədəniyyət 
tarixinə həmişəlik daxil olmuşdur. 
Məhəmmədəli Saib 1601-çi ildə Təbriz şəhərində ziyalı tacir ailəsində 
dünyaya gəlmişdir. Saib Təbrizi XVII əsrdə təkcə Azərbaycanda və İranda deyil, 
Yaxın və Orta Şərq ölkələrində mütərəqqi fikir cəbhəsinin önündə gedən görkəmli 
alim və sənətkarlardan biri idi. Cəhalətə zülm və ədalətsizliyə qarşı ciddi e'tiraz 
etmək, şahları və hakimləri ədalətə çağırmaq, azadlıq ideyalarını tərənnüm etmək, 
insanı səciyyələndirən gözəl əxlaqi sifətləri təbliğ etmək, yüksək estetik zövq 
aşılamaq və s. Saib Təbrizi əsərlərinin ictimai, siyasi və fəlsəfi ideya
məzmununun əsasını təşkil edir. O, əsərlərini Azərbaycan və fars dillərində 
yazırdı. 
Saib Təbrizi yaşadığı əsrdə fanatik əqidələrdən uzaq azad fikirli bir 
mütəfəkkir olmuşdur. O, həyatın bir çox mühüm məsələlərinin, o cümlədən 
varlığın, səmanın, dünyanın sirlərinin, ölüm-dirimin, bir sözlə, "necə və nə üçün" 

---

suallarına cavab axtarmalı olan bütün məsələlərin həllində hikmət və urfanın heç 
bir köməyi olmayacağını söyləyirdi. O, deyirdi: "İnsan o vaxt mə'rifət əhli ola bilər 
ki, "necə və nə üçün" dünyasını dərk edə bilsin". Lakin Saib Təbrizi təbiətin 
sirlərini və onun hər bir zərrəsinin mahiyyətini dərk etmək üçün panteist 
baxışlarının mövqeyində durmağı, təbiətin özü ilə qovuşmağı yeganə əlac bilərək 
yazırdı: "Qətrənin mahiyyətini o gün dərk etmək olar ki, dənizdə dalğa kimi üzə 
biləsən". Bununla bərabər Saib Təbrizi idrak məsələsində fəlsəfi mühakimələrin 
kifayətləndirici mövqelərinə şübhə ilə yanaşmışdır. Dini əqidələrə və təriqətlərə 
bəslədiyi münasibət onu sufizm və panteizmə gətirib çıxarmışdır. O, hər şeyi, o 
cümlədən islam dini zəminində tarixən yaranmış 72 müxtəlif dini əqidəni "əbədi və 
əzəli" bir varlıq sayılan mütləq həqiqətin - vahid allahın təcəllisi hesab edərək 
yazmışdır: "72 millətin üz tutduğu nöqtə Allahın dərgahından başqa bir yer deyil". 
Saib Təbrizinin dünyagörüşündə panteist fikirlər mühüm yer tutur. Bir sıra Qərb 
mütəfəkkirləri kimi Saib Təbrizi də təbiətlə ruh arasında olan ziddiyyət və 
əkslikləri panteistcəsinə həll etmək istəmişdir. Saib Təbrizi varlığa münasibət 
məsələsində ən əvvəl panteizm mövqeyində duran iki dünyanın mövcud 
olmasından bəhs etmiş və nəticə e'tibarilə fəlsəfənin başlıça, əsas məsələsini 
idealistcəsinə təhlil etmişdir. Mütəfəkkirin fikrincə hər şeydə allah mövcud olduğu 
üçün hər şey özü allahdır. Vəhdət dünyasında hər şey yarsız və dildarsız deyildir. 
Allahla təbii varlıqları eyniləşdirmək meylləri mütəfəkkiri belə bir qənaətə gətirib 
çıxarır ki, heç bir varlıq Allah varlığından ayrılıqda mövcud deyil və bunların 
birini digərsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Saib öz dünya baxışında panteist 
əqidəyə o qədər inam və məftunluq göstərmişdir ki, özünəməxsus yaradıcılıq 
xüsusiyyətləri ilə onu ən yüksək, ülvi bir məqama çatdırmağa çalışmışdır. Saibdə 
insanpərvərliyin əsas əqli mənşəsi olan real həyata pərəstiş onun dünya görüşündə 
olan ən müsbət hallarından biridir. Bəşəriyyətin ən qədim idealı olan həyat sevkisi 
doğma dini əqidə və milli hisslərlə qarşı-qarşıya duraraq, insanlara insanlıq gözü 
ilə baxmış və dünyanı vahid bəşəriyyət ailəsinin beşiyi hesab etmişdir. XVII əsrin 
qaranlıq və irticaçı mühitində batıb qalmış Yaxın və Orta Şərq ölkələrində Saib 
Təbrizinin belə bir dünya baxışı mütərəqqi sayılmaya bilməz. Onun geniş 
mövhumda işlətdiyi eşq istilahı əsas e'tibarilə həyati mə'nada olmuşdur. Saib 
Təbrizinin eşqə pərəstiş hissləri insanları yaşadığı real həyatın maddi 
ne'mətlərindən və təbiətin gözəlliklərindən zövq almağa həyəcanlandırır və təhrik 
edir. Real eşqi tərənnüm edən Saib Təbrizi gözəl və nəcib insanlara təmiz və sadiq 
nəzərlə baxmağı tövsiyyə edərək, insanı ən yüksək keyfiyyətli varlıq adlandırır. 
XVII əsrdə Azərbaycan mütəfəkkiri olan Saib Təbrizi özünəməxsus 
yaradıcılıq tərzinə əsasən öz dünyagörüşünü sırf fəlsəfi islahatlarla deyil, bədii-
ədəbi və məcazi ifadələrlə bu və ya digər şəkildə bəyan etmişdir. Buna görə də o, 

---

fəlsəfi kateqoriyalara dair qətiyyən heç bir ünvan, yaxud bölmə və əsər 
yazmamışdır. Eləcə də fəlsəfənin əsas məsələsi ilə əlaqədar olan idrak nəzəriyyəsi 
haqqında da ayrıca xüsusi bəhs açmamışdır. Lakin mütəfəkkirin əsərlərində çox 
nadir və üstüörtülü halda olsa da, idrak məsələsinə toxunduğunu sezmək olur. 
Buradan belə bir qənaətə gəlmək olur ki, idrak məsələsinin qoyuluşu və həllində 
Saib Təbrizi qismən sufi panteist mövqeyində durmuşdur. Saib Təbrizi idrak 
məsələsində aydın bir nətiçəyə çatmaq üçün çətinliklərdən qorxmayan axtarışların, 
daha doğrusu təcrübənin roluna əhəmiyyət verirdi. 
Saib Təbrizi hər şeydən əvvəl idrakı insanın özünü dərk etməsi və tanıması 
məsələsi ilə əlaqələndirərək, müəyyən dərəcədə Sokratın "özün özünü dərk et" 
kimi məşhur ifadəsini təkrar etmişdir. O, öz dövrünün parlaq alimi kimi əsərlərində 
elmi biliyə, maarifə yiyələnməyə və elmin nailiyyətlərinə qiymət verir, insanların 
baxışlarında olan dumanlı cəhətləri yalnız elm vasitəsilə aradan qaldırmanın 
əhəmiyyətindən danışırdı. Saib Təbrizi belə hesab edirdi ki, qızılın əyarı (faizi) 
çöxaldıqca, onun dəyəri yüksəldiyi kimi insanların da biliyi artdıqca, onların 
ictimai çəkisi çoxalır, onlar daha yetkin və kamil adama çevrilirlər. Buna görə də 
mütəfəkkir insanları yaşadığı fürsətdən istifadə edib, özlərini kamil adam 
səviyyəsinə çatdırmağa davam edirdi. 
Saib Təbrizinin dünya görüşündə fəlsəfi fikirlərlə yanaşı, çox zəngin etik, 
didaktik və ictimai fikirlərdə diqqətəlayiq yer tutur. Saib Təbrizi yaradıcılığında 
dövrünün və mühitin inkişaf səviyyəsindən irəli düşərək mütərəqqi əxlaq, mədəni 
məişət məsələləri və qaydalarına dair qiymətli fikirlərlə çıxış etmişdir. Saibin etik 
görüşünün mərkəzi nöqtəsində insanın yaşaması üçün ən zəruri amil olan və insan 
üçün yüksək əxlaqi keyfiyyət sayılan əmək və şərəfli zəhmət durmuşdur. Saib 
Təbrizi yaşayışın əsas məzmununu yalnız yeyib-yatmaqda deyil, əməkdə, zəhmət 
çəkməkdə və minnətsiz həyat sürməkdə görür və bu nöqteyi-nəzərdən işləmək 
istəməyib, tüfeyli vəziyyətdə yaşamağa can atan adamları kəskin tənqid atəşinə 
tuturdu.